Ön söZ (M. M. Musayev) I. Azәrbaycan diLİNİn morfologiyasina yeni baxişlar

Yanma il
ə bağlı olan feillər 
 
Yanma il
ə  bağlı  olan  feillər yanma prosesinin müxtəlif 
m
ərhələləri ilə bağlı olan hal və hərəkətləri ifadə edir: 1. Yanmağa 
s
əbəbolma bildirənlər (od  vurmaq,  odlamaq,  alışdırmaq, 
yandırmaq). 2. Yanma bildirənlər (od  almaq,  od  tutmaq,  alışmaq, 
yanmaq
).  3.  Yanmanın  qarşısını  almağa  yönəlmiş  hərəkətləri və 
yanmanın  qurtarmasını  bildirən feillər (söndürmək, sönmək, 
keçirm
ək, keçmək, rahat eləmək, rahat olmaq). Əvvəldən iki feildən 
başqa, yerdə qalanları evfemizmlərdir. 
Yanma il
ə  bağlı  olan  feillər  arasında  aşağıdakı  semantik 
münasib
ətlərə rast gəlmək mümkündür.  
1.  Semantik  ardıcıllıq  münasibəti. Həmin  əlaqə  növü  od 
tutmaq,  od a
lmaq, alışmaq feilləri ilə yanmaq feili arasında özünü 
göst
ərir. Məsələn:  Alış  özün,  yan  özün (“Kəlləgözün  nağılı”). 
Ələsgərəm,  alışmışam,  yanıram  (Aşıq  Ələsgər). Adətim  olmuşdur 
alışıb-yanmaq (Səməd Vurğun).  
2. Semantik 
əkslik münasibəti. Həmin semantik əlaqənin 
aşağıdakı növləri var. A.Konversiv – kauzativ əkslik münasibəti (od 
vurmaq  – 
od  tutmaq/od  almaq,  alışdırmaq-alışmaq,  yandırmaq-
yanmaq, söndürm
ək-sönmək, keçirmək-keçmək, rahat eləmək-rahat 
olmaq)
.  Müq.  et.:  O  fanar  işıqlanar,  aydınladar  Şərqin  sönən, 
söndürül
ən  ülkərini (Səməd  Vurğun).  B.Konversiv-kontrar  əkslik 
münasib
əti (yanmaq-söndürmək, sönmək-yandırmaq). Məsələn: Bu 
od  ki,  biz  düşmüşük,  üfürməmiş  alışır;  bir yədi-qeyb gərəkdir ki, 
onu  söndür
ə  (Heydəri). Hünərin qəlbində, dilində  yanır,  Onu 
tufanlar da söndür
ə  bilməz (Səməd  Vurğun).  Söndürsən,  yanmağı 
bir d
ə  çətindir (Tofiq Bayram). B. “Yanma” və  “sönmə” 
v
əziyyətlərini ifadə edən feillərin semantik əksliyi (yanmaq-sönmək, 
yandırmaq-söndürmək  və  s.). Məsələn:  İki  fanar:  Gündüz  yanar, 
gec
ə sönər (Tapmaca). Söndü mənim çırağım, Yandı sənin çırağın 
293 

(M
əsəl).  Oğlan  sönmüş  şamı  yandırır,  yanan  şamı  söndürür 
(“Şahzadə və qurbağa” nağılı). Biriniz od olub yandıranda biriniz 
su olub söndürün (N
əsihət).  
4. Bir-birin
ə  rəğmən  baş  verən hərəkətləri bildirən feillər 
arasında  bərəkslik münasibəti (söndürmək-yanmaq,  yandırmaq-
sönm
ək). Məsələn: Mən söndürürəm, bu yanır. Mən yandırıram, bu 
sönür (Dan.). 
 
 
 
Feilin m
əna növləri 
 
Feilin leksik-semantik sistemind
ə  təsirsizlik və  təsirlilik 
kateqoriyaları,  eləcə  də  “məna növləri”  adı  ilə  tanınan  linqvistik 
hadis
ələr mühüm yer tutur. Həmin kateqoriyalara mənsub olan 
materiallar indiy
ə  qədər müvafiq tematik qruplar və  sıralar 
ç
ərçivəsində  tədqiqata cəlb  edilmişdir,  lakin  bu  onları  ayrıca 
n
əzərdən keçirmək lüzumunu aradan  qaldırmır.  Əksinə, həmin 
kateqoriyalarla bağlı olan bir çox problemlər  yalnız onların birgə 
n
əzərdən keçirilməsi zamanı həll oluna bilər. 
 
Feilin t
əsirsizlik və təsirlilik kateqoriyaları 
 
Az
ərbaycan dilindəki feillərin  ən  mühüm  bölgüsü  onların 
t
əsirsizlik və  təsirlilik  kateqoriyaları  üzrə  təsnifidir. Həmin 
kateqoriyaların fərqi adətən onların ismin təsirlik halını idarə edib-
etm
əməsi ilə  izah olunur. Demək  lazımdır  ki,  belə  bir izah səhv 
deyil,  lakin  o,  müvafiq  kateqoriyaların  semantik-qrammatik 
xüsusiyy
ətlərini və  həmin xüsusiyyətlərdən  doğan  fərqini nəzərə 
almır.  Bu  iki  kateqoriyanın    fərqi semantik və  qrammatik 
(funksional) v
əzifələrin fərqidir. Təsirsiz feillər qeyri-icbari 
(s
ərbəst), təsirli feillərsə icbari hal və hərəkət bildirir. Təsirsiz feillər 
üçün minimum faill
ə (subyekt), təsirli feillər üçünsə minimum fail, 
bir obyektl
ə  (təsirlik halda olan söz) əlaqəyə  girmək səciyyəvidir. 
H
əmin xüsusiyyət semantik-qrammatik  baxımdan  ilkin  olan  bütün 
feill
ərə  xasdır.  Feillərin  ən mühüm xüsusiyyətlərindən    biri bu iki 
294 

kateqoriya  arasındakı  səddi  aradan  qaldırmaq  imkanıdır.  Bu,  
t
əsirsiz və təsirli feillərin qarşılıqlı olaraq bir-birindən törəməsi və 
bir-birini tör
ətməsində öz təzahürünü tapır. Feilin məna növləri bu 
q
əbildən olan söz (feil) yaradıcılığının mühüm üsullarından biridir. 
Feilin t
əsirsizlik və  təsirlilik  kateqoriyaları  arasında 
sözdüz
əltmə  əlaqələrinin mühüm əhəmiyyəti  olduğunu  qeyd 
etm
əklə  yanaşı,  deməliyik ki, həmin  əlaqələr heç də  istisnasız 
xarakter  daşımır:  bir  çox  təsirsiz feillərdən təsirli feillər və  bəzi 
t
əsirli feillərdən təsirsiz feillər düzəltmək mümkün deyil. Bunlar 
aşağıdakılardır.  İlkin-təsirsiz feillər:  ayazımaq,  ayazımaq, 
bayatımaq, balalamaq, bağırmaq, qarımaq, qarsamaq, qəribsəmək, 
qışlamaq,  dalmaq,  dəymək  “toxunmaq”,  “yetişmək”,  əprimək, 
əsrəmək, yadırğamaq, yaylamaq, yanlamaq, yuxulamaq, köbərmək, 
köp
əşimək,  gövşəmək, gülümsəmək,  lalımaq,  pörtmək, səndələmək, 
uymaq, uşqunmaq, üzgüləmək, harınlamaq, həvəsimək, çalıxlamaq, 
ç
əmkirmək, çovumaq, şinimək “sırtıqlıq etmək”, şütümək. 
Q
ayıdış növ əlamətlilər: azaylanmaq, ağlamsınmaq, alınmaq, 
qımzanmaq,  qımıldanmaq,  davranmaq,  daldalanmaq,  deyinmək, 
d
əyinmək,  ərinmək, imrənmək  “həvəsimək,  yalmanmaq,  yaşınmaq, 
küs
ənmək  “ummaq”,  gileylənmək, gülümsünmək, gücənmək, 
m
əzələnmək, səpələnmək, silinmək,  sığınmaq,  sülənmək,  tapınmaq, 
uğunmaq,  udqunmaq,  uçunmaq,  halələnmək, haçalanmaq, 
çimr
ənmək, şitənmək “şuluq etmək” acıxmaq, qıvrıxmaq, döyükmək, 
yanıxmaq, görükmək, otuxmaq, sınıxmaq, tərsikmək. 
M
əchul növün əlamətinə malik olanlar: bayılmaq, qıvrılmaq, 
qımılmaq, əkilmək “aradan çıxmaq”, cumulmaq. 
Qarşılıqlı-şərikli növün əlamətinə malik olanlar: ağızlaşmaq, 
azğınlaşmaq  bacılaşmaq,  başqalaşmaq,  qardaşlaşmaq,  deyişmək, 
əyrişmək,  irişmək,  geyişmək,  gicişmək, öcəşmək,  sataşmaq, 
sürüşmək, tərkləşmək, üyüşmək, hallaşmaq, hırıldaşmaq, çataşmaq, 
şərtləşmək. 
T
əsirsiz və  təsirli feillərin bir qismi eyni kökdən törəmədir. 
T
əbiidir ki, müvafiq təsirsiz feillərdən təsirli feillər düzəlmir. 
M
əsələn:  bağlamaq:  bağlatmaq-bağlanmaq;  donquldamaq: 
donquldatmaq-donqu
ldanmaq; 
işləmək: 
işlətmək-işlənmək; 
gizl
əmək: gizlətmək-gizlənmək: görmək: göstərmək-görsənmək; 
295 

söyl
əmək: söylətmək-söylənmək; ummaq: umsutmaq-umsunmaq; 
h
ərləmək: hərlətmək-hərlənmək; fırlamaq: fırlatmaq-fırlanmaq. 
T
əsirsiz və  təsirli feillərin bir  qismi binar münasibətdə  olur, 
amma bunların sözdüzəltmə münasibəti iltisaqilik baxımından izah 
edil
ə  bilmir. Müvafiq feil cütlərinin üzvü olan təsirsiz feillərdən 
t
əsirli feillər  düzəltmək  mümkün  deyil.  Bunlar  aşağıdakılardır: 
aldatmaq-
aldanmaq,  dağıtmaq-dağılmaq,  ilitmək-ilinmək, isitmək-
isinm
ək, islatmaq-islanmaq, yaratmaq-yaranmaq, yubatmaq-
yubanmaq, otarmaq-otlamaq  (!),  oyatmaq-oyanmaq, ovutmaq-
ovunmaq, öyr
ətmək-öyrənmək, paslatmaq-paslanmaq, tükətmək-
tük
ənmək, uzatmaq-uzanmaq, umsutmaq-umsunmaq, üyütmək-
üyünm
ək, cinlətmək-cinlənmək. 
T
əsirsiz feillər verməyən təsirli feillərin  sayı  çox  deyil: 
qazımaq,  qıymaq,  qınamaq,  qovzamaq,  qondarmaq,  quramaq, 
qucmaq; dil
əmək, gəvələmək, gupamaq, səmirmək,  sınırmaq, 
t
əkləmək, təpçimək, tüləmək, uydurmaq, üdüləmək,  xamlamaq, 
işləmək. 
Bura q
ədər deyilənlər təsirsiz və  təsirli feillərin  qarşılıqlı 
t
əcridolunma  hallarına  aiddir.  Bəs həmin  kateqoriyaların  qarşılıqlı 
əlaqəsi necədir? Təsirsiz və  təsirli feillərin  qarşılıqlı  sözdüzəltmə 
əlaqəsi əsasən feilin məna növlərində öz əksini tapır. Tədqiqatçılar 
t
əsirsiz və təsirli feillərin bir çox hallarda eyni üsulla düzəlməsinə 
dön
ə-dönə fikir vermişlər. Bunu təsirsiz feildən təsirli feil və təsirli 
feild
ən icbar növün, məchul və  qayıdış,  qarşılıqlı  və  şərikli məna 
növl
ərinin düzəlməsində müşahidə edirik. 
T
əsirsiz feildən təsirli və təsirli feildən icbar növün düzəlməsi. 
Az
ərbaycan dilində  feilin bu iki növü əsasən eyni yolla düzəlir. 
Onlar  arasındakı  izomorfizm  icbar  növün  də  əslində  təsirli feil 
olması ilə bağlıdır. Hər iki halda törəmə feillərin öz törədici əsasları 
il
ə  semantik və  sözdüzəltmə  əlaqələri bir-birinin eynidir; hər iki 
halda qeyri-icbari h
ərəkət bildirən feil icbari hərəkət bildirən feillə 
qarşılaşır. 
T
əsirsiz feildən təsirli və  təsirli feilldən icbar növ əmələ 
g
ətirən  şəkilçilər  aşağıdakılardır:  -t; qurutmaq, dəbərtmək  (təsirli 
feil); el
ətmək, apartmaq (icbar növ); -dır
4
: 
danışdırmaq, dindirmək, 
qondurmaq, söndürm
ək  (təsirli feil); aldırmaq,  etdirmək, 
296 

qurdurmaq  (icbar növ); -
ızdır
4
  (h
əmin  şəkilçi  əsasən təsirsiz və 
t
əsirli
20
  feill
ərdən təsirli, fel təsirli feillərdənsə  icbar növ əmələ 
g
ətirir):  doyuzdurmaq,  yatızdırmaq,  damızdırmaq,  çimizdirmək, 
dadızdırmaq,  əmizdirmək, yedizdirmək  (təsirli feil); doğuzdurmaq, 
g
ətizdirmək (icbar növ). 
Bununla  yanaşı,  bəzi  şəkilçilər  yalnız  təsirli feillər düzəldir. 
M
əsələn:  -ır:  aşırmaq,  bişirmək,  uçurmaq,  düşürmək;  -ar: 
qoparmaq, 
çıxarmaq; -ız // (ğ)uz: qalxızmaq, qorxuzmaq, uduzmaq, 
durğuzmaq. 
T
əsirsiz feillərdən düzəltmə  təsirli feillərlə  icbar növ 
arasındakı  oxşarlıq  təkcə  şəkilçilər və  təsirlilik mənası  ilə 
m
əhdudlaşmır. Hər iki növdən olan feillərin öz törədici əsasları ilə 
semantik 
əlaqəsi eyni olub, sözdüzəltmə  münasibətinin  əksinə 
yön
əlmişdir.  Məsələn, müq. et: qalxmaq-qaldırmaq/qalxızmaq: 
yazmaq-
yazdırmaq 
(sözdüz
əltmə 
münasib
əti); və 
qaldırmaq/qalxızmaz-qalxmaq;  yazdırmaq-yazmaq  (konversiv 
semantik münasib
ət). Məsələn: Sən  qalxızdın,  mən  qalxdım.  Sən 
yaz
dırdın, mən yazdım. 
Qayıdış  və  məchul növlər.  Bu iki məna növü bir-birinə  o 
q
ədər yaxındır ki, onları çox vaxt çətinliklə ayırd etmək olur. Bunun 
s
əbəbi odur ki, birincisi, hər iki məna növünün yekun mənası 
t
əsirsizdir; ikincisi, bir çox hallarda həmin məna növləri eyni şəkilçi 
il
ə  düzəlir.  Lakin  qayıdış  və  məchul növləri  arasında  ümumi 
c
əhətlərlə yanaşı, fərqli cəhətlər də var. Həmin fərqlərin birincisi bu 
iki m
əna növünün mənşəyi ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  qayıdış  növü 
t
əsirsiz və  təsirli feillərdən, məchul növü isə  təsirli feillərdən və 
icbar növünd
ən düzəlir. Ona görə də hər şeydən əvvəl həmin məna 
növl
ərini bir-birindən ayıran formaları nəzərdən keçirmək lazımdır. 
T
əsirsiz feildən düzəltmə qayıdış növə aşağıdakı feillər misal 
ola bil
ər:  qızınmaq, gəzinmək,  sığınmaq;  doluxmaq,  duruxmaq, 
yatıxmaq, sınıxmaq, soluxmaq. 
İcbar  növdən düzəltmə  məchul növ də  elə  bir  dolaşıqlığa 
s
əbəb olmur: bəzədilmək, yönəldilmək,  apartdırılmaq,  kəsdirilmək 
1
 T
əsirli feildən icbar növ deyil, təsirli feil düzəldən başqa şəkilçilər də var. 
M
əsələn: bildirmək, uduzmaq. 
297 
                                                            

v
ə  s.  Qayıdış-təsirsiz feillərdən düzəltmə  məchul növü də  bunun 
kimi: 
başlanılmaq, gözlənilmək və s. 
Qayıdış  və  məchul növləri  arasında  qarışıqlıq  əsasən təsirli 
feill
ərin törəmələri ilə əlaqədar olaraq meydana çıxır. Lakin həmin 
qarışıqlıq  çox  vaxt  müxtəlif yollarla  aradan  qaldırılır.  Bunlardan 
birincisi m
əxsusi  şəkilçilərdir. Məsələn,  aşağıdakı  eyniköklü 
sözl
ərdən birincilər qayıdış növə, ikincilər məchul növlə aiddir: ge-
yinm
ək-geyilmək, görünmək/görükmək-görülmək, yuyunmaq-yu-
yulmaq, 
öyünm
ək-öyülmək, 
dartınmaq/dartışmaq-dartılmaq, 
döyünm
ək-döyülmək,  çırpınmaq-çırpılmaq, sürtünmək/sürtüşmək-
sürtülm
ək, büzüşmək-büzülmək. Bəzi feil cütlərində qayıdış mənalı 
söz se
mantik  inkişaf  nəticəsində  təsirsizlik mənası  kəsb  etmişdir: 
deyinm
ək  “azaylanmaq”  –  deyilmək;  yayınmaq  “aradan  çıxmaq”, 
“boyun  qaçırmaq”  –  yayılmaq;  keçinmək  “vəfat etmək”,  “canını 
tapşırmaq” – keçilmək; soyunmaq “paltarını çıxarmaq” – soyulmaq; 
t
əpinmək  “hücum etmək”, “hədə-qorxu gəlmək”  –  təpilmək; 
ç
əkinmək “cəsarət etməmək” , “ürək etməmək” – çəkilmək. Bunun 
əksinə  olaraq, müxtəlif törədici  əsaslardan  əmələ  gələn sözlər 
semantic  inkişaf  nəticəsində  eyni  feilin  qayıdış  və  məchul  növləri 
kimi m
əna münasibətinə  girə  bilər:  sürünmək-sürülmək  (müq. et: 
otarmaq-otlamaq). 
Bu iki m
əna növü arasındakı qarışıqlıq bəzi hallarda onların 
ayrı-ayrı  köklərdən  düzəlməsi  hesabına  aradan  qalxır.  Məsələn: 
s
əpələnmək-səpilmək, sərələnmək-sərilmək, gözlənmək-gözlənilmək, 
görs
ənmək-görsədilmək/göstərilmək, sulanmaq-suvarılmaq, 
işlənmək-işlədilmək,  başlanmaq-başlanılmaq,  dağılmaq-dağıdıl-
maq, olunmaq-edilm
ək, vurnuxmaq-vurulmaq, üyünmək-üyüdülmək 
v
ə s. 
Qayıdış  və  məchul növləri  arasında bunun əksinə  olan 
t
əmayül də  müşahidə  olunur.  Bu,  iki  şəkildə  özünü göstərir. 
Birincisi, müxt
əlif morfem tərkibinə  malik olan sözlərin mənaca 
bir-birin
ə  yaxınlaşması  şəklində:  darılmaq-darıxmaq,  qıvrılmaq-
qıvrıxmaq, hoppulmaq-hoppanmaq. İkincisi, hər iki məna növünün 
eyni morfeml
ə  ifadə  olunması  şəklində:  bükülmək,  açılmaq, 
örtülm
ək, əyilmək, qoşulmaq, deşilmək, atılmaq, tutulmaq, yığılmaq, 
yıxılmaq,  üzülmək, süzülmək, tökülmək, asılmaq,  çapılmaq, 
298 

sıxılmaq, qısılmaq, qırılmaq, boğulmaq, çevrilmək, sərilmək, kəsil-
m
ək, burulmaq, yayılmaq. 
T
əsirli feildən düzəltmə  qayıdış  və  məchul növlərinin bir-
birind
ən seçilməsinin  başqa  yolu  da  var.  İş  burasındadır  ki,  təsirli 
feill
ərdən bəziləri yalnız qayıdış, bəziləri isə yalnız məchul növdən 
olan tör
əmələr verir. Məsələn:  bürünmək, qaşınmaq,  qıyılmaq, 
qorunmaq, dadanmaq, dir
ənmək, gizlənmək, gözlənmək, söykənmək 
(qayıdış  növü);  bıçaqlanmaq,  qırxılmaq,  qurulmaq,  doğulmaq, 
düşürülmək, oyulmaq,  otarılmaq,  oxunmaq,  örtülmək, ölçülmək, 
paylanmaq, minilm
ək, nallanmaq,  sağılmaq,  sayılmaq,  sınanmaq, 
gönd
ərilmək,  toxunulmaq,  tapılmaq,  unudulmaq,  çalınmaq, 
çapılmaq (məchul növ). 
Qarşılıqlı və şərikli növlər. Feilin qarşılıqlı və şərikli növləri 
eyni  –
ş  //  -ış
4
 
şəkilçiləri ilə  düzəlsələr də, bunlar müstəqil 
kateqoriyalardır. 
Feill
ərdə  qarşılıq  mənası  dilin  müasir  vəziyyətində  morfem 
t
ərkibinə  ayrılmayan sözlərlə, isimdən düzəltmə  feillərlə  və 
qarşılıqlı  növün  əlamətinə  malik olan sözlərlə  ifadə  olunur. 
Qarşılıqlı  növ  iki  cür  hərəkət bildirir. Birincisi, ikitərəfli, ikibaşlı 
(m
əhz  qarşılıqlı)  hərəkət. Məsələn:  ağızlaşmaq,  atışmaq, 
bağlaşmaq,  baxışmaq,  barışmaq,  behləşmək,  bıçaqlaşmaq, 
boğuşmaq,  bölüşmək,  vuruşmaq,  qabaqlaşmaq,  qapışmaq, 
qarşılaşmaq,  davalaşmaq,  dalaşmaq,  dəyişmək,  didişmək, dilləş-
m
ək, iyləşmək (Heyvan iyləşə-iyləşə,  İnsan  dilləşə-dilləşə.  Məsəl), 
dö
yüşmək,  əlləşmək,  yazışmaq,  yarışmaq,  kəsişmək,  görüşmək, 
gül
əşmək,  öpüşmək, paylaşmaq,  pozuluşmaq,  savaşmaq,  sevişmək, 
sözl
əşmək,  söyüşmək,  tapışmaq,  toqquşmaq,  tutaşmaq,  üzləşmək, 
çataşmaq, çəkişmək, çihləşmək (dan.). 
Sırf  qarşılıqlı  növdən olan feillər  istisnasız  şəkildə  təsirli 
feill
ərdən düzəltmədir. Bunun əksinə  olaraq,  şərikli növdən olan 
feill
ər  istisnasız  şəkildə  təsirsiz feillərin törəmələridir:  ağlaşmaq, 
ağarışmaq,  axışmaq,  banlaşmaq,  bəyirişmək,  boylaşmaq, 
böyürüşmək,  qaynaşmaq,  qalxışmaq,  qaçışmaq,  dağılışmaq, 
daraşmaq,  dəbərişmək,  doluşmaq,  duruşmaq,  əmişmək,  əsnəşmək, 
yatışmaq,  yığışmaq,  yüyürüşmək,  kirişmək,  kişnəşmək, gəzişmək, 
gülüşmək, ləhləşmək, mələşmək,  oynaşmaq,  oturuşmaq,  tərpəşmək, 
299 

titr
əşmək,  tökülüşmək,  ulaşmaq,  uçuşmaq,  üzülüşmək  ,  hürüşmək, 
hürküşmək,  hırıldaşmaq,  hökürüşmək,  çaxnaşmaq,  çapışmaq, 
çimişmək, çığırışmaq. 
Qarşılıqlı  növ  iki  tərəf  arasında  baş  verən hərəkəti bildirir, 
lakin h
əmin hərəkətə şəriklilik də xasdır. Şərikli növ isə iki və daha 
artıq  failin  eyni  məkan və  zaman  şəraitində  icra etdikləri hərəkəti 
bildirir. Lakin bu h
ərəkətə qarşılıq xüsusiyyəti yaddır. Ona görə də 
bu iki m
əna növünün müvafiq faillərlə  işlənməsində  müəyyən 
f
ərqlər özünü göstərir.  Şərikli  növ  yalnız  çoxluq  bildirən faillərlə 
işləndiyi halda, qarşılıqlı növ həm bu cür, həm də tərəflərdən birini 
bildir
ən faillə də işlənir. Məsələn: A.B. ilə yazışır. B.A. ilə yazışır. 
Bu iki m
əna növləri  arasındakı  ümumiliklərdən biri də  bundan 
ibar
ətdir ki, həmin məna növlərindən olan feillərin yekun mənası 
t
əsirsizlikdir. Ona görə  də  öz törədici  əsasları  ilə  sözdüzəltmə 
əlaqəsini itirmiş  qarşılıqlı  və  şərikli məna növündən olan feillər 
t
əsirsiz feillər  sırasına  daxil olur. Məsələn:  barışmaq,  yarışmaq, 
öç
əşmək və s. 
Qarşılıqlı  və  şərikli məna növlərinin ümumiləşdirici 
mühiyy
ətə malik olması onları feilin məna növləri içərisində bir növ 
t
əcridolunmuş vəziyyətə salır. Ona görə də bu iki məna növü istisna 
olmaq şərti ilə feilin icbar, məchul məna növləri ilə təsirsiz və təsirli 
feill
ərin mənaları semantik ardıcıllıq kimi təsəvvür oluna bilər. Mə-
s
ələn: apartdırmaq /apartdırılmaq-aparmaq/ aparılmaq;axıtdırmaq 
/axıtdırılmaq-axıtmaq/ 
axıdılmaq-axmaq; 
bağlatdırmaq 
/bağlatdırılmaq-bağlatmaq/  bağladılmaq-bağlamaq  bağlanmaq; 
baxdırtmaq 
/baxdırılmaq-baxdırmaq/ 
baxdırılmaq-baxmaq-
baxılmaq /göstərtmək/ göstərdilmək-görsətmək /görsənmək-görmək/  
görs
ənmək//görmək/ görünmək-görükmək/görülmək. 
Qeyd etm
ək  lazımdır  ki,  qarşılıqlı  və  şərikli növlər  törəmə 
söz kimi göst
ərilən semantik  ardıcıllıqdan  kənarda qalsalar da, 
tör
ədici əsas kimi belə bir ardıcıllığın başında dura bilir. Məsələn: 
bölüşdürtmək  /  bölüşdürülmək  /  bölüşdürmək  /  bölüşdürülmək-bö-
lüşmək / bölünmək-bölmək / bölünmək. 
 
N
əticə 
 
300 

Oxuculara t
əqdim olunan bu tədqiqatda dilin leksik sisteminin 
bel
ə  bir həcmdə  öyrənilməsinə  ilk dəfə  təşəbbüs  edilmişdir. 
Mövcud t
ədqiqatlardan fərqli olaraq, burada leksikanın  sistemli 
t
ədqiqi yalnız paradiqmatik münasibətlərin öyrənilməsi ilə məhdud-
laşdırılmır.  Burada  ən çox sistemli təşkilata  malik  olan  leksik 
qruplar seçilib-götürül
müş,  həmin qruplarda və  qruplar  arasında 
sözl
ərin məzmun münasibətləri faktik materiallar  əsasında  tədqiq 
olunmuşdur. 
Leksikanın  tematik  qruplar üzrə  öyrənilməsi sistemli 
t
ədqiqatın yeganə yolu deyil. O, başqa üsulla da yerinə yetirilə bilər. 
Bunun üçün dilin ifad
ə  və  məzmun  planlarının  qarşılıqlı  nisbətdə 
öyr
ənilməsi zəminində meydana çıxmış aşağıdakı kateqoriyalardan 
istifad
ə  etmək  lazımdır:  polisemlik,  omonimlik,  konversivlik, 
sinonimlik, antonimlik, söz yaradıcılığı və söz alımı. Bu isə başqa 
bir t
ədqiqatın  mövzusudur.  Lüğət tərkibinin həmin iki üsulla 
öyr
ənməsi  qarşılıqlı  olaraq  bir-birini  tamamlayıb,  onun  ümumi 
m
ənzərəsini aşkar etməlidir. 
 
Әdəbiyyat 
 
1.
 
Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. М., 1974. 
2.
 
Джанашиа  Н.Н.  Залоги  в  современном  азербайджанском 
языке// Советская тюркология, 1974, №1. 
3.
 
Покровский  М.М.  Семасиологические  исследования  в 
области древных языков. М.,1896. 
4.
 
Тенишев  Э.Р.  Глаголы  движения  в  тюркских  языках// 
Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1964. 
 
301 

 
AD GÖSTӘRİCİLӘRİ 
 
A 
Abdullayev K.M. – 15, 100, 111, 140, 155, 156, 158 
Abdullayev K.M., M
əmmədov A.Y., Musayev M.M. – 18, 126, 127 
Apresi Y.D.
 –284, 286  
Adamoviç M. – 33, 39 
Axmatov İ.X. – 15, 100 
Axundov A.A. – 34, 236, 237 
Aktaş Ş. – 134 
Araslı H. – 134, 138 
 
B 
Berdaliyev A. – 15, 100 
Berge V. – 16, 100, 104 
Bidu-vranceani A.
 – 191, 230 
Bondarko A.V. – 12, 13, 21 
Bosnalı – 104, 107 
Borşahin C., Zeyrek D. – 103 
Brim V. – 258 
 
C 
C
əfərli M. – 125 
Çeremisina M.İ., Kolosova T.A. – 116 
 
D 
D
əmirçizadə Ə. – 47 
D
əmircan Ö. – 62, 98 
Dmitriyev N.K. – 31 
Doğan G. – 56 
 
E 
Erquvanlı E.T. – 34 
 
Ә 
Əfəndiyev P. – 125, 133, 140 
Əliyev R. – 147 
302 
 

 
Ələkbərli A.Q. – 155 
 
F 
Fyodorova O. – 11, 18 
 
G 
Gerjan van Schaaikin – 19 
 
H 
Hacılı A. – 143, 144 
Henqirmen M. – 34 
Hüseynzad
ə M. – 34, 36, 39 
 
X 
Xanina O.V. – 56 
 
İ 
İsxakova X.F. – 16, 100 
 
J 
Jirmunski V.M. – 120 
 
K 
Kononov A.M. – 34 
Korkmaz Z. – 99 
Korşmuşin İ.V. – 104 
Kurtene B. – 59 
Khudazarov T.M. – 34, 39, 40 
Köksal A. – 103 
Kuznetsova A.İ. – 190 
Kuznetsova E. – 192, 193 
 
Q 
Qadjiaxmedov N.E. – 98 
Qetman İ.M. – 192 
Q
əniyev F.Ə. – 19 
Quzev V.Q. – 15, 19 
303 
 

 
 
 
304