Ona tili-11 sinf indd

INTIhO
Biror narsa, ish-harakat, voqea-hodisa va shu kabilar-
ning tugash, nihoyalanish davri.
IsTIfODA
Foydalanish, ishlatish. 
Istifoda qilmoq
(yoki 
etmoq
) 
foydalanmoq, ishlatmoq.
muNAqqID
Adabiy, ilmiy, publitsistik asarlarni tahlil qilish, 
ularning ijobiy va salbiy tomonlarini, yutuq va kamchiliklarini o‘rga-
nish hamda baholash bilan shug‘ullanuvchi adabiyotshunos, tanqidchi.
TAshXIs
 1 Kasallik xarakteri va bemorning ahvoli haqidagi qis-
qacha tibbiy xulosa. 2 Odamdan boshqa jonli va jonsiz narsalarga 
insoniy xususiyatlarni ko‘chirishdan iborat badiiy san’at turi.
TIjOrAT
Savdo-sotiq, savdo (savdogarlik) ishlari. 
uNsur
Butunni tashkil etgan murakkab narsaning tarkibiy qismi.
1. O‘zbek tili qaysi til oilasiga mansub?
2. O‘zbek tilining mamlakatimizdagi maqomi haqida so‘zlang.
3. O‘zbek tilining boyligini misollar asosida tushuntirib bering.
4. O‘zbek tilining taraqqiyoti, eng avvalo, uning qaysi sathida namo-
yon bo‘ladi va nima uchun?
5. O‘zbek tilining dunyodagi nufuzi haqida gapiring.
6-mashq.
 
«Har neni yemak – hayvonning ishi, har neni demak – 
nodonning ishi» hikmati asosida matn tuzing.
NuTq mADANIyATI
Topshiriq.
 
Matnni o‘qing. Guruhlarga bo‘linib, ota-onaga murojaat 
shakllarini tanlash haqida fikrlashing.

---

12
Endi ota-onani tilga olganda ishlatiladigan so‘zlarga kelsak, otaga 
nisbatan «boboy», onaga nisbatan «kampir» singari so‘zlarni ishlatish nutq 
odobidan, xususan va umuman, odobdan tashqaridir. Adabiy tilda otani 
«otamiz», «padarimiz», «qiblagohimiz» deb, onani «ona 
miz», «volidamiz», 
«onayizorimiz», «volidayi mehribonimiz», «oq sut bergan onamiz» kabi 
so‘z va iboralar bilan tilga olinadi. 
Bular nutq odobiga daxldor ijobiy hodisalardan hisoblanadi. Ammo 
«boboy», «kampir» kabi so‘zlar bolaning beodobligidan nishonadir. Ota 
oila boshi bo‘lgani uchun unga ulug‘vorlik 
ni bildiruvchi sifatlarni, onada 
bolaga nisbatan mehr ortiqroq bo‘lgani va ko‘proq ma 
shaqqat chekkani 
uchun unga mehribonlik, mushfiqlik va mehnat-u mashaqqat anglatuv 
chi 
sifatlar beriladi...
Ota-onaga murojaat qilganda, «jon» qo‘shimchasini qo‘shib, «ota-
jon» yoki «dadajon» yoxud «adajon» yo «oyijon» deb murojaat qilinsa, 
ota-onaga bo‘lgan ehtirom shartlaridan biri ado etilgan bo‘ladi. Ammo 
bu murojaat til uchida emas, astoydil bo‘lishi kerak. «Jon» so‘zi jondan 
chiqsa, ota-onaning joni farzand joniga baraka bag‘ishlaydi. Agar til uchi-
dan chiqsa, ota-ona har qancha mehr-u shafqat ko‘rsatmasin, bolaning 
ishi yurishmaydi. (A. Rustamov)
Odob juda keng va qamrovli tushuncha bo‘lib, u nutqni to‘g‘ri 
va o‘rnida qo‘llash odobini ham o‘z ichiga oladi. Buyuk boboka-
lonimiz Mahmud Koshg‘ariy 
ning «Devonu lug‘otit turk» kitobida 
«Odobning boshi tildir» degan maqol qayd qilingan. Ulug‘ alloma 
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida «til ardami» (nutq 
odobi) haqida bir qancha go‘zal hikmatlar mavjud:
1. So‘zingga ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin,
Tilingga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasin.
2. Bilib so‘zlasa, so‘z donolik sanaladi,
Nodonning so‘zi o‘z boshini yeydi.
3. Aql ko‘rki so‘zdir va til ko‘rki – so‘z, 
Kishi ko‘rki yuzdir, bu yuz ko‘rki – ko‘z.
So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiy so‘zning muloqotdagi 
o‘rnini bilishni inson axloqining asoslaridan hisoblagan, aniq va 
lo‘nda gapirishni fazilat deb bilgan:
Bir deganni ikki demak xush emas,
So‘z chu takror topti, dilkash emas.

---

13
Tariximizda go‘zal nutq, nutq odobi, ona tilining qudrati kabi 
masalalar hamisha allomalarimiz diqqat markazida bo‘lib kelgan. 
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Ashurali 
Zohiriy kabi bir qator ma’rifat darg‘alari tilimiz muhofazasi, tilning 
sofligi va nutq odobi haqidagi jiddiy fikrlarni bayon qilganlar.
Bugungi nutq madaniyati tushunchasi nutq odobini ham o‘z 
ichiga oladi. Nutq madaniyati fikrni mustaqil, ravon, go‘zal va nutq 
vaziyatiga muvofiq tarzda ifodalashni nazarda tutadi. Raso nutq 
madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat ma’naviy 
kamolotining muhim belgisi, o‘ziga xos ko‘zgusidir. Nutqiy mulo-
qotning samaradorligi nutq madaniyatiga bog‘liq, chunki madaniy 
nutqqina chinakam ta’sir kuchiga ega bo‘la oladi.
Tilshunoslikda «nutq madaniyati» termini, asosan, ikki xil ma’no-
da qo‘llanadi, ya’ni: 1) tildan bemalol, maqsadga va nutqiy vazi-
yatga muvofiq tarzda foydalana olish, nutqda zaruriy sifatlarning 
barchasini mujassamlashtira bilishni ta’minlaydigan ko‘nikma, malaka 
va bilimlarning jami; 2) tilshunoslikning tildan maq 
sadga va nutq 
vaziyatiga muvofiq tarzda foydalanish, nutqda zaruriy sifatlarni mu-
jassamlashtirish qoidalarini ilmiy asosda o‘rganish va o‘rgatish bilan 
shug‘ullanuvchi
bo‘limi.