Ona tili-11 sinf indd

96
111-mashq.
Tez aytishlarni yod oling, ularni takror-takror ayting. 
Bunda tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishga, diksiyasini buz-
maslikka harakat qiling.
1. Gulnoz guzardagi gulzordan gul uzdi.
2. Oq choynakka ko‘k qopqoq, ko‘k choynakka oq qopqoq.
3. Tez aytgin-u tez gapir, tez aytganga bir patir.
4. Chaman-chaman paxtazor ichida chevar qizning qo‘llari chanoqdan 
chanoq 
qa chaqqonlik bilan ko‘chadi.
5. Turg‘un to‘rtta to‘rg‘ayni to‘rga tushirdi. («Badiiy o‘qish asoslari»
kitobi)
Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik 
lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular 
ishtirokida gaplar tuzing.
«ha-hu» deguncha
Juda qisqa muddatda, tezda. Ma’nodoshi: 
«hash-pash» deguncha; ko‘z ochib yumguncha.
hushi boshidan uchmoq
Esankiramoq. Ma’nodoshi: 
hushini yo‘qot-
moq.
1. Diksiya deganda nimani tushunasiz?
2. 
Nutqni hosil qilishda nafas olish va nafas chiqarishning o‘rni 
haqida gapiring.
3. 
Tez va keraksiz shoshilib gapirganda, qanday nuqsonlar yuzaga 
keladi?
4. Ovozning sifati haqida so‘zlang.
5. 
O‘zingiz ovozingizning sifati haqida o‘ylab ko‘rganmisiz? Ovo-
zingizning sifati o‘zingizga ma’qulmi? 
112-mashq.
O‘zingiz biladigan tez aytishlardan bir qanchasini daftarin-
gizga yozing. Ularda qaysi tovushlar tez talaffuz qilishga 
xalaqit berayotganiga diqqat qiling.

---

97
NuTq TEXNIKAsIDA urg‘u
VA TO‘XTAm (PAuzA)
 
1-topshiriq.
Berilgan juftliklardagi so‘zlarning urg‘u va ma’no jihatdan 
farqlarini izohlang.
Olm
a
(ot) – 
o
lma (fe’l);
A
kademik (ot) – akad
e
mik -(sifat).
2-topshiriq.
Berilgan gapning intonatsiyasini o‘zgartirganda, gapning 
boshqa mazmuniy turi yuzaga kelishiga diqqat qiling.
Ona bolalariga ertag-u naqllar aytib berdi. (Y. Muqimov) (darak gap)
Ona bolalariga ertag-u naqllar aytib berdi? (so‘roq gap)
Ona bolalariga ertag-u naqllar aytib berdi! (his-hayajon gap)
 
Nutqning madaniyligini ta’minlashda undagi ohang ham alohida 
o‘rin tutadi. Nutqda yaxlit ohangning shakllanishida urg‘u, to‘xtam 
(pauza), mazmuniy-hissiy intonatsiya kabi unsurlar ishtirok etadi. 
Og‘zaki madaniy nutq tuzayotgan kishi ana shu unsurlarning aniq 
va to‘g‘ri namoyon qilishi zarur.
Siz oldingi sinflardan yaxshi bilasizki, urg‘u ikki xil bo‘ladi, 
ya’ni: so‘z urg‘usi va gap urg‘usi. Gap tarkibidagi mantiqan muhim 
bo‘lak gap urg‘usi bilan ta’kidlanadi.
Nutq oqimidagi noto‘g‘ri yoki o‘rinsiz to‘xtam (pauza) hatto 
fikr 
ning yanglish anglanishiga ham olib kelishi mumkin. Masalan, 
Hovliga ikki bolali ayol kirib keldi gapi agar Hovliga ikki / bolali 
ayol kirib keldi tarzidagi to‘xtam bilan aytilsa, «Hovliga bolasi bor 
ikkita ayol kirib keldi» mazmuni anglashiladi, Hovliga ikki bolali 
/ ayol kirib keldi tarzidagi to‘xtam bilan aytilganda esa «Hovliga 
ikkita bolasi bor bitta ayol kirib keldi» mazmuni ifodalanadi.
Intonatsiya gapning mazmuniy-hissiy yo‘nalishini ko‘rsatadi.