O'quv ishlari bo’yicha prorektor

4. Sud tizimidagi islohotlar.
Har qanday huquqiy davlatda sud hokimiyati alohida о‘rin tutadi. О‘zbekiston Respublikasi sud hokimiyatining tarkibiga Konstitusiyaviy sud, Oliy sud, Oliy xо‘jalik sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy va xо‘jalik sudlari, viloyat, tuman va shahar sudlari kiradi.
Mamlakatimizning demokratik yangilanishining muhim ustuvor yо‘nalishlaridan biri - bu qonunning ustunligini, qonuniylikni, shaxsning huquqlari va manfaatlarini ishonchli himoya qilishni, bir sо‘z bilan aytganda, huquqiy davlat va odamlarning huquqiy ongini shakllantirishga qaratilgan izchil demokratlashtirish, sud-huquq tizimini liberallashtirishdir.
Sud hokimiyatining izchil mustahkamlanishiga, sudning mustaqilligini ta’minlashga, uni о‘tmishdagi qatag‘on va jazolash apparatidan inson huquqlarini himoya qiluvchi davlat institutiga aylantirishga qaratilgan bir qator tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi.
«Sudlar tо‘g‘risida» gi О‘zbekiston Respublikasi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Jinoyat-protsessual, fuqarolik protsessual qonunchiligiga kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchalarga muvofiq, hokimiyatni ajratishning konstitusiyaviy prinsipini izchil amalga oshirish maqsadida sud tizimi ijroiya hokimiyati organlari nazorati va ta’siridan chiqarildi. Sudyalik lavozimlariga nomzodlar kо‘rsatish, sudyalarning vakolatlarini tо‘xtatib turish va muddatidan ilgari tugatish, ularga nisbatan intizomiy ish qо‘zg‘atish kabi vazifalar Adliya vazirligining vakolatlaridan chiqarildi.
Maxsus organ - О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va tavsiya qilish bо‘yicha Oliy malaka komissiyasi sudlar faoliyatini tashkiliy ta’minlash masalalari, xususan, sud kadrlari bilan shug‘ullana boshladi.
О‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida maxsus vakolatli organ - sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnik va moliyaviy ta’minlash boshqarmasi tashkil etildi, ular sudlarni о‘zlariga xos bо‘lmagan funksiyalardan sezilarli darajada ozod qildi, ularning asosiy vazifalariga e’tibor qaratishlariga imkon berdi.
Umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashuvi amalga oshirildi, fuqarolik va jinoyat ishlari bо‘yicha sudlar tashkil etildi, bu ularning jinoiy va fuqarolik ishlarini malakali kо‘rib chiqishga, inson huquqlari va erkinliklarini ishonchli himoya qilishga, ularning faoliyati samaradorligini oshirishga yordam berdi. Aynan shu davrda kassatsiya instansiyasi isloh qilindi va ishlarni kо‘rib chiqish uchun shikoyat berish tartibi joriy etildi.
Amalga oshirilgan о‘zgarishlarga kо‘ra, apellyatsiya instansiyasi ishni yangi sud muhokamasiga yubormasdan kо‘rib chiqishi mumkin. Fuqarolarga, birinchi instansiya sudining qonuniy kuchga kirgan sud qaroridan norozi bо‘lgan taqdirda, о‘z huquq va qonuniy manfaatlarini boshqa sudda - advokati ishtirokida kassatsiya tartibida himoya qilish imkoniyati berildi.
Shunday qilib, birinchi instansiya sudlarining qarorlariga nisbatan fuqarolarning shikoyatlarini yashirin, yopiq kо‘rib chiqish amaliyoti butunlay bekor qilindi. Ushbu о‘zgarishlar birinchi instansiya sudlari tomonidan yо‘l qо‘yilgan xatolarni о‘z vaqtida tuzatishning muhim kafolati bо‘lib qoldi. Agar 2000 yilda sud xatolarining yarmi nazorat tartibida tuzatilgan bо‘lsa, 2009 yil oxiriga kelib, 85% hollarda ular apellyatsiya va kassatsiya tartibida tuzatildi.
Prokuror va advokatning tengligini, jinoiy va fuqarolik protsessining barcha bosqichlarida raqobatni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda, shu munosabat bilan, odil sudlovni amalga oshirish sifati va samaradorligi oshmoqda. 2008 yilda «Advokatura institutini takomillashtirilishi munosabati bilan О‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida» gi О‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Amaldagi qonunlarga sud-huquq tizimini liberallashtirish, inson huquqlarining himoya qilinishini ta’minlashning muhim tarkibiy qismi sifatida advokatlarning mustaqilligini yanada mustahkamlashga qaratilgan qator о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritildi.
Qonunga muvofiq, himoyachiga jinoyat ishini yuritish uchun mas’ul bо‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslardan qat’i nazar, jinoiy jarayonning har qanday bosqichida malakali yuridik yordam kо‘rsatish huquqi beriladi.
Jinoyat-protsessual qonunchiligidan himoyachiga ushbu ishda advokatning ishtirok etishga ruxsat berilganligi tо‘g‘risida yozma tasdiq olish va mijoz bilan uchrashish uchun ruxsat olish majburiyatini yuklaydigan normalar kiritildi. Bularning barchasi uchun advokat guvohnomasi va advokat muassasasi tomonidan berilgan kafolat yetarli deb hisoblanadigan bо‘ldi.
Jinoiy va jinoiy-protsessual qonun hujjatlarini liberallashtirish, insonparvarlashtirish va dekriminallashtirish ushbu sohani rivojlantirishning eng muhim yо‘nalishiga aylandi. Aytish mumkinki, 2001 yilda qabul qilingan chora-tadbirlar, jumladan, “О‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslariga va Jinoyat jazolarini liberallashtirish bilan bog‘liq ma’muriy javobgarlik tо‘g‘risidagi kodeksiga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida» gi qonun ulkan ijtimoiy va ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega bо‘ldi.