Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR

 

Şeyx Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Muhəmməd Düveyni 

Şafi’i  məzhəbinə  mənsub  fəqih  idi.  Misirə  getmiş  və  orada  məskunlaşmışdı.  Əbü’l-

Abbas Əhməd Düveyni yaşadığı dövrdə şafi’i fiqhini böyük alimlərindən biri olmuşdu. 

O, imam Şafi’inin (/) ‚əl-Umm‛

514

 adlı əsərinə dərindən vaqif olan nadir alimlərdən idi. 

Alimliyi ilə yanaşı Əbü’l-Abbas Düveyni həmçinin mömin, zöhd və vəra’ sahibi insan 

idi.  O,  çox  namaz  qılır,  çox  oruc  tutur  və  daim  Qur’an  tilavəti  ilə  məşğul  olurdu.  O, 

yumuşaq xasiyyətli, həlim insan idi. Sadə, mötədil həyat tərzi sürmüşdü. Əbü’l-Abbas 

Əhməd  Düveyni  məhkəmə  hakimlərinin  davranış  qaydaları,  məhkəmə  intizamı  və 

mühakimə  üsuluna  dair  ‚Ədəbü’l-Qəza‛  adlı  əsərin  müəllifi  idi.  Alim  h.  373-cü  ilin 

ramazan (fevral 984) ayında vəfat etmişdi

515

.  

                                                 

511

 İBNü’s-SABUNİ, Təkmilətü’l-İkmal, s. 54. 

512

 Hafiz Əbu Tahir əs-Süləfi alim haqqında məlumat verərkən onun nisbəsini 

[

٢ٗٝكُا

]

 ‚əd-Düvəni‛ kimi qeyd etmişdi. 

‚Düveyn‛  şəhərinin  adının  orta  əsr  ərəbdilli  tarixi  mənbələrdə  ‚Düvən‛  və  bu  şəhərə  nisbənin  də  ‚Düvəni‛  kimi 

qeyd olunduğuna rast gəlmək olur. Məsələn bax: İBN XƏLLİKAN, Vəfayatü’l-Əyan, C. I, s. 259. 

513

  ƏBU  TAHİR  İSFƏHANİ,  Ərbəinü’l-Büldaniyyə,  s.  73. 

[

ٕلإُٔا ٍٞو٣ آ اُٞٞوك ءاكُ٘ا ْرؼٌٔ الا

]

.  Bu hədis  üçün  bax:  BUXARİ, 

Səhih, Əzan, 13; MÜSLİM, Səhih, Səlat, 11/381; ƏBU DAVUD, Sünən, Səlat, 36/522; TİRMİZİ, Sünən, Səlat, 154/208.    

514

 İmam Muhəmməd ibn İdris əş-Şafi’inin (767-819) İslam hüququna dair fikir, bəyan və verdiyi fətvaları ehtiva edən 

əsəridir. Bu əsər 7 cild halında nəşr edilmişdir.  

515

 ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 252. 

 

Əhməd ibn İshaq ibn Abbas ibn Musa ibn Cə’fər əl-Ələvi Düveyni 

Şafi’i  məzhəbinə  mənsub  hədis  ravisi  idi.  Tiflis  qazisi  Hüseyn  ibn  Muhəmməd  ibn 

Bəyandan hədis dinləmişdi. Düveyndə yaşamış, burada hədis dərsləri vemişdi

516

. Ölüm 

tarixi məlum deyil. Təqribən IX-X əsrlərdə yaşamışdır. 

 

Qazi Əlaəddin Əbü’l-Fəzl Muhəmməd ibn Əbdülməcid ibn Sə’dullah Əbhəri 

Şafi’i  fiqhi  və  təfsir  sahələrində  dərin  biliyə  malik  alim,  ədalətli  qazi  kimi  şöhrət 

tapmışdı.  Həmçinin  istedadlı  şair  idi.  İbnü’l-Fuvati  onun  h.  654-cü  ildə  (1256)  Hülagü 

xanın  Ələmut  və  Quhistandakı  batini-xaşxaşi  yuvalarını  məhv  etməsinin  şərəfinə 

qəsidə  yazdığını  bildirmiş  və  həmin  qəsidədən  bəzi  misraları  öz  əsərində  qeyd 

etmişdir

517

. Ölüm tarixi məlum deyil. XIII əsrdə yaşamışdır. 

 

Əbu Bəkr Əbdürrəhman ibn Muhəmməd ibn Ələviyyə Əbhəri 

Maliki  məzhəbinin  tanınmış  fəqih  və  mühəddislərindən  biri  idi.  O,  ailə  və  nikah 

hüququ  sahəsində  ixtisaslaşmışdı.  Bu  sahədə  ‚Məsailü’n-Nikah‛  adlı  əsər  qələmə 

almışdı. Nikah və ailə hüququ məsələlərində imam Malik ibn Ənəsin (/) bəyanlarını ən 

gözəl  şəkildə  şərh  edən  ailmlərdəndi.  Bundan  başqa  o,  əqaid  sahəsində  ‚Məsailü’l-

Xilaf‛ adlı əsərin də müəllifi idi. Məşhur fəqih Əbu Səid Əhməd Qəzvini onun tələbəsi 

olmuş,  onun  yanında  hədis  və  fiqh  oxumuşdu

518

.  Əbu  Bəkr  ibn  Ələviyyə  Əbhərinin 

ölüm tarixi məlum deyil. VIII-IX əsrlərdə yaşamışdır. 

 

Həsən ibn Muhəmməd ibn Əsid Əbhəri 

                                                 

516

 İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLII, s.242. 

517

  İBNü’l-FUVATİ,  Məcməü’l-Adab  ,  C.  IV/2,  s.  1088-1089.  Təəssüf  ki,  bu  qəsidəni  qələmə  alarkən  qazi  Əlaəddin 

Əbhəri iki il sonra Bağdadı bundan daha dəhşətli bir aqibətin gözlədiyindən xəbərsiz olmuşdur.  

518

 QAZİ İ’YAZ Əbü’l-Fəzl ibn Musa əs-Səbti, Tərtibü’l-Mədarik və Təqribü’l-Məsalik, (Nşr. M. S. Naşim), s. 556, Beyrut 

1998; Əbu Muhəmməd Fərhun ibn Muhəmməd İBN FƏRHUN Tunisi, Dibacü’l-Müzəhhəb fi Mə’rifəti Ə’yani-Üləmai’l-

Məzhəb, s. 556, Qahirə 1972. 

Hədis ravisi idi. Əmr ibn Əli, Əbu Zur’ə ər-Razi (öl. 878) və Əbu Hatim ər-Razidən (öl. 

890) hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Həsən Əbhəri h. 293-cü ildə (906) vəfat etmişdi

519

.  

 

Əbu Səid Əbdürrəhman ibn Əbdüləziz ibn Muhəmməd ibn Əbdüləziz Əbhəri 

Şafi’i  məzhəbinə  mənsub  mühəddis  idi.  Eldənizlərin  hakimiyyəti  illərində  (1136-1225) 

Azərbaycanın  tanınmış  hədis  alimlərindən  biri  olan  Əbu  Səid  Əbdürrəhman  Əbhərdə 

İbn Mədəkan ləqəbi ilə tanınmışdı. Hafiz Əbu Tahir əs-Süləfi İsfəhani (öl. 1181) onunla 

Əbhərdə görüşüb söhbət etmiş, hədis dinləmişdi. Hafiz Əbu Tahirin qeydlərindən Əbu 

Səid  Əbhərinin  atası  və  babasının  da  tanınmış  hədis  alimləri  olduğu  məlum  olur

520

. 

Alimin ölüm tarixi məlum deyi, XII əsrdə yaşamışdır.  

 

Əbu Tahir Muhəmməd ibn Hüseyn ibn Əbu Tahir ibn Hüseyn ibn Muhəmməd ibn 

Babək Əbhəri 

Mühəddis  idi.  Bağdadda  təhsil  almış,  burada  Əbü’l-Vəqt  əs-Səcizi  və  hafiz  Əbü’l-Əla 

Həsən ibn Əhməd əl-Əttardan hədis dinləmiş və hədis elmlərini öyrənmişdi. Əbu Tahir 

Muhəmməd  Əbhəri  Anadoluya  getmiş  və  burada  hədis  tədrisi  ilə  məşğul  olmuşdu

521

. 

Ölüm tarixi məlum deyil. XII-XIII əsrlərdə yaşamışdır.  

 

Əbü’l-Məkarim Əbdülvaris ibn Əbdülmün’im Əbhəri 

XI  əsrdə  yaşamış  azərbaycanlı  ədəbiyyatşünas,  filoloq  alim  Əbü’l-Məkarim  Əbhəri  öz 

dövrünün  tanınmış  ədəbiyyatşünası  Əbü’l-Üla  ibn  Süleyman  əl-Məərrinin  (973-1057) 

tələbələri arasından yetişmiş alimlərdən biri idi

522

. əl-Məərrinin tələbəsi olmuş digər bir 

azərbaycanlı  ədib  isə  irəlidə  haqqında  bəhs  edəcəyimiz  Əbu  Zəkəriyya  Yəhya  Xətib 

Təbrizidir.  Əbü’l-Məkarim  Əbhəri  təhsil  almaq  üçün  Əbhərdən  Şam  diyarındakı  əl-

Məərrəyə  getmişdi.  Burada  Əbü’l-Üla  əl-Məərrinin  yanıda  ərəb  ədəbiyyatı,  həmçinin 

sərf  və  nəhv  elmlərinin  incəliklərinə  yiyələnmişdi.  Təhsilini  başa  vurduqdan  sonra 

vətənə qayıdan Əbü’l-Məkarim Əbhəri burada ərəb ədəbiyyatı dərsləri vermişdi. Ədib 

                                                 

519

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. I, s. 130. 

520

 ƏBU TAHİR İSFƏHANİ, Ərbəinü’l-Büldaniyyə, s. 95.  

521

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. I, s. 214. 

522

 Cəmaləddin Əbü'l-Həsən Əli ibn Yusif əl-QIFTİ, İnbahu’r-Ruvat ələ Ənbahi’n-Nuhat, (Nşr. M. Ə. İbrahim), C. II, s. 

216, Beyrut 1986. 

Fəramurz ibn Miyşə əl-Əbhəri onun tələbələrindən biri olmuşdu

523

. Alimin ölüm tarixi 

məlum deyil.  

 

Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Abdullah ibn Muhəmməd ibn Saleh ibn Ömər ibn Həfs 

Əbhəri 

Maliki məzhəbinə mənsub mühəddis və fəqih idi. H. 289-cu ildə (902) anadan olmuşdu. 

Hafiz  Muhəmməd  ibn  Əbü’l-Fəvaris

524

  və  Əbü’l-Həsən  Əli  ibn  Ömər  Darəqutni,  Əbu 

Bəkr Muhəmməd ibn Abdullah Əbhərinin ‚siqa‛ ravilərdən biri, yəni əmin və mötəbər 

bir  şəxs  olduğunu  bildirmişdilər.  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  Əbhəri  hədis  dinləmək  üçün 

İraq, Suriya və Cəzirəyə səyahət etmişdi. Hərranda Əbu Ərubə Hüseyn ibn Əbi Mə’şər 

əs-Süləmi əl-Hərranidən, Bağdadda Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Bağəndi, 

Əbü’l-Qasım  əl-Bəğəvi,  Abdullah  ibnü’l-Hələbi,  Muhəmməd  ibn  Xureym  əl-Üqeyli, 

Muhəmməd  ibn  Təmmam  əl-Bəhrani,  Əbu  Bəkr  Abdullah  ibn  Əbu  Davud  əs-

Sicistanidən,  Kufədə  Abdullah  ibn  Zeydan  əl-Bəcəli,  Əbu  Cə’fər  Muhəmməd  ibn 

Hüseyn  Əşnanidən  hədis  dinləmişdi.  İbrahim  ibn  Müxəllid,  onun  oğlu  İshaq  ibn 

İbrahim  ibn  Müxəllid,  Əhməd  ibn  Əli  əl-Bada,  Əbu  Bəkr  Əhməd  ibn  Muhəmməd  əl-

Birqani,  Muhəmməd  ibnü’l-Mə’mun  əl-Ənbari,  Qazi  Əbü’l-Qasım  ət-Tənuxi,  Əbü’l-

Həsən Əli ibn Ömər Darəqutni, qazi Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Təyyib əl-Baqqilani (öl. 

1013),  Əbu  Muhəmməd  Hüseyn  ibn  Əli  əl-Cəvhəri  də  ondan  hədis  dinləmiş  və  nəql 

etmişdilər.  Abbasi  sarayı  tərəfindən  qazilik  vəzifəsi  təklif  olunsa  da  Əbu  Bəkr 

Muhəmməd Əbhəri bundan imtina etmiş və tədrislə məşğul olmağa üstünlük vermişdi. 

Onun  dərslərində  xüsusilə  Əndəlüs  və  şimali  Afrikadan  gələn  tələbələr  çoxluq  təşkil 

edirdilər.  Alim  hədis  və  maliki  fiqhi  sahəsində  bir  çox  əsərlərin  müəllifi  idi.  Onun 

əsərlərindən  bəziləri  imam  Malik  ibn  Ənəsin 

(

/

) 

fiqhə  dair  bəyanlarının  şərhinə  həsr 

olunmuşdu.  O,  hədis  və  fiqh  sahəsindəki  dərin  biliyi  ilə  bütün  İslam  coğrafiyasında 

tanınmışdı.  ‚Şərhu-Müxtəsəri’s-Səğir‛  və  ‚Şərhu-Müxtəsəri’l-Kəbir‛  onun  qələmə 

                                                 

523

 Yenə orada. 

524

  Əbü’l-Fəth  Muhəmməd  ibn Əhməd  ibn  Muhəmməd  ibn Fars  ibn Əbu  Fəvaris  Səhl  Bağdadi  (947-1021)  yaşadığı 

dövrün məşhur mühəddislərindən biri, həmçinin fiqh və bioqrafiya üzrə böyük mütəxəssis idi. 

aldığı məşhur əsərlərdir

525

. Onun qələmindən çıxmış digər bir əsər isə ‚Kitabu-Üsuli’l-

Fiqh‛dir.  Bu  əsər  X  əsrdə  maliki  məzhəbi  üzrə  fiqh  üsulu  sahəsində  yazılmış  iki 

əsərdən biridir

526

. Bundan başqa alim ‚Rədd ələ’l-Muzəni fi Sələsin Məsail‛ və ‚Fəzlü’l-

Mədinə  ələ  Məkkə‛  adlı  əsərlərin  də  müəllifi  idi

527

.  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  Əbhəri 

mömin,  fəzilətli,  abid,  zahid  və  saleh  insan  idi.  Elmi  tədqiqat  və  tədris  xaricindəki 

vaxtının  çoxunu  ibadət  və  zikrlə  keçirirdi.  Alim  h.  375-ci  il  şəvval  ayında  (fevral  986) 

Bağdadda vəfat etmişdi

528

.  

 

Şeyx  Hüccətəddin  Əbu  Talib  Əbdulmuhsin  ibn  Əbi’l-Umeyd  ibn  Xalid  ibn 

Əbdulğəffar ibn İsmayıl əl-Xəfifi Əbhəri 

Şafi’i  məzhəbinə  mənsub  fəqih  idi.  H.  556-cı  ildə  (1161)  anadan  olmuşdu.  İsfəhan, 

Bağdad,  Dəməşq  və  Qahirədə  təhsil  almış,  bu  şəhərlərin  tanınmış  mühəddislərindən 

hədis  dinləmişdi.  Fəxrəddin  əl-Bəvqaninin  tələbəsi  olmuşdu.  O,  abid,  zahid,  doğru 

sözlü  insan  kimi  tanınmışdı.  Çox  zikr  edər  və  təhəccüd  namazı  qılardı.  Bir  müddət 

Məkkədə  mücavir  olaraq  qalmışdı.  Şeyx  Hüccətəddin  Əbhəri  624-cü  ilin  səfər  ayında 

(fevral 1227) vəfat etmişdi

529

.  

 

Əbü’l-Həsən Übeydullah ibn Muhəmməd ibn İshaq ibn Mundə Əbhəri 

Mühəddis  idi.  H.  384-cü  ildə  (994)  anadan  olmuşdu.  Atası  Əbu  Cə’fər  Muhəmməd 

Əbhəridən  və  yaşadığı  dövrün  hədis  alimlərindən  dərs  almışdı.  Əbü’l-Həsən 

Übeydullah Əbhəri h. 462-ci ildə (1070) vəfat etmişdi

530

.  

 

Muhəmməd ibn Mə’ruf ibn Musa Əbhəri 

                                                 

525

 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. I, s. 48-49; MƏQRİZİ, Kitabü’l-Müqəffa, C. VI, s. 107-108. 

526

 Tərhib ibn Rübey’an əd-DƏVSƏRİ, ‚Keşfü’z-Zünun, İzahu’l-Meknun ve Hediyyetü’l-Arifin’de Zikri Geçen Maliki 

Usul  Eserleri‛,  (Trc.  M.  Gökalp),  FÜİFD,  C.  XIII/1,  s.  338,  Elazığ  2008.  X  əsrdə  maliki  məzhəbi  fiqhi  üzrə  üsul 

sahəsində  qələmə  alınmış  ikinci  əsər  Əbü’l-Fərəc  Əmr  ibn  Muhəmməd  əl-Leysi  əl-Bağdadinin  (öl.  943)  ‚Lüma’  fi 

Üsuli’l-Fiqh‛ adlı kitabıdır.  

527

 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 455. 

528

 SƏM’ANİ, həmin əsər, C. I, s. 48-49; MƏQRİZİ, həmin əsər, C. VI, s. 107-108; İBN FƏRHUN, Dibacü’l-Müzəhhəb, 232-

234; QAZİ İ’YAZ, Tərtibü’l-Mədarik, s. 551-552. 

529

 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. V, s. 504. 

530

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. I, s. 305. 

Hədis ravisi idi. Əbu Əhməd Muhəmməd ibn Yusif və Əbu Cə’fər əl-Bağdadidən hədis 

dinləmişdi.  Yəməndə  yaşamış,  burada  hədis  dərsləri  vermişdi

531

.  Ölüm  tarixi  məlum 

deyil. Təqribən X-XI əsrlərdə yaşamışdır.  

 

Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Əhməd ibn Muhəmməd ibn Cəvlə Əbhəri 

Mühəddis  və  ədib  idi.  Əbu  Əmr  Əhməd  ibn  Muhəmməd  ibn  Həkim,  Abdullah  ibn 

Muhəmməd  ibn  İsa  əl-Xəşşab,  Muhəmməd  ibn  Muhəmməd  ibn  Yunis  əl-Qəzzal  əl-

Əbhəri  və  Əbu  Əli  Əhməd  ibn  Əli  əl-Əbhəridən  hədis  və  ədəbiyyat  dərsləri  almışdı. 

Onun  tələbələri  arasından  məşhur  alimlər  çıxmışdı.  Bunlardan  Əbdürrəhman  ibn  Əbi 

Abdullah  ibn  Mundə,  Mahmud  ibn  Cə’fər  əl-Kəvsəc,  Qasım  ibn  Fəzl  ibn  Əhməd  əs-

Səqəfinin adını çəkmək olar

532

. Ölüm tarixi məlum deyil. XI-XII əsrlərdə yaşamışdır. 

 

Əbdürrəhman ibn Ömər Əbhəri 

XIV  əsrdə  yaşamış  mühəddis  idi.  Həyatı  haqqında  ətraflı  məlumat  mövcud  deyil. 

‚Mişkatü’l-Ənvar fi Ənvai’ Ülumü’s-Sünnə və’l-Asar‛ adlı əsərini h. 730-cu ildə (1330) 

yazıb başa çatdırmışdı

533

. Ölüm tarixi məlum deyil. 

 

Qazi Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əhməd Əbhəri 

XIII əsrdə yaşamış şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və filoloq idi. Həyatı haqqında ətraflı 

məlumat mövcud deyil. ‚Kafiyyətü’n-Nühuz fi Məsailü’l-Əruz‛  və ‚Ləvamiü’l-Vəsail 

fi Mətalii’r-Rəsail‛ adlı əsərlərin müəllifi olan qazi Əbu Abdullah Əbhəri h. 683-cu ildə 

(1274) vəfat etmişdi

534

. 

 

Şeyx İmadəddin Əbu Muhəmməd Həsən ibn Muhəmməd Əbhəri 

                                                 

531

 İBN HƏCƏR, Lisanü’l-Mizan, C. V, s. 297. 

532

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 85. 

533

 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 102. 

534

 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 102. 

Şeyx İmadəddin Əbhəri ‚Zəmhərir‛

535

 ləqəbi ilə tanınmışdı. Hülagü xan Bağdadı işğal 

etdiyi  vaxt  (1258)  o,  da  bu  şəhərdə  idi.  İşğaldan  sonra  Olcaytu  xatunun

536

  yaxın 

adamlardan  birinə  çevrilmişdi.  Şeyx  İmadəddin  Əbhəri  h.  672-ci  ildə  (1273)  filosof 

Nəsirəddin Tusinin (öl. 1274) vasitəçiliyi və istəyi ilə Bağdaddıkı əl-Xilatiyyə təkkəsinin 

şeyxliyinə  təyin  olunmuşdu.  Onun  bu  vəzifəyə  təyin  olunması  üçün  şeyx  Şəmsəddin 

Muhəmməd  ibn  Sə’d  əl-Yəzdi  bu  vəzifədən  azad  edilmişdi.  Şeyx  İmadəddin  təqribən 

678-ci ildə (1279) ölmüşdür

537

. 

 

Şeyx İmadəddin Əbdüləziz Əbhəri 

Öz  dövrünün  tanınmış  mühəddis  və  hənəfi  fəqihlərindən  idi.  Əfqanıstanın  Herat 

şəhərində  Sultaniyyə  və  Şahrux  Mirzə  mədrəsələrində  dərs  vermişdi.  Eyni  zamanda 

Heratdakı  İxlasiyyə  xanəgahının  şeyxi  idi.  Heratda  tədris  və  tədqiqatla  məşğul  olan 

şeyx İmadəddin Əbhəri müasiri olan məşhur özbək dövlət xadimi və şairi Nizaməddin 

Əlişir Nəvayinin ‚Məşkutü’l-Məsabih‛ adlı əsərinə şərh yazmışdı. Heratın şah İsmayıl 

Xətai  tərəfindən  zəbt  edilməsindən

538

  sonra  şeyx  Əbdüləziz  Əbhəri  ona  göstərilən 

təzyiqlərdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  Heratı  tərk  edərək  Sind  vilayətinə

539

  getmişdi. 

Sinddə  Kahan  adlı  kiçik  bir  qəsəbədə  məskunlaşan  şeyx  Əbdüləziz  Əbhəri  burada 

tədris  fəaliyyətini  davam  etdirmişdi.  Alim  bu  qəsəbədə  h.  928-ci  ildə  (1522)  vəfat 

etmişdi

540

.  

 

Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Əli ibn Muhəmməd ibn Cəvlə Əbhəri 

                                                 

535

  Zəmhərir  *ه٣هٜٓو]-ərəbcədə  qışın  ən  soyuq  çağlarına  verilən  addır.  Bu  adla  adətən  21  dekabrdan-31  yanvara 

qədərki  qış  günləri  nəzərdə  tutulur.  Bax:  Şəmsəddin  SAMİ,  Qamusi-Türki,  s.  687,  (Nşr.  Ö.  F.  Akün),  İstanbul  1998; 

Abdullah YEĞİN, Yeni Lugat, s. 786, İstanbul 1992. Azərbaycanda, xalq arasında, buna ‚böyük çillə‛ də deyilir. 

536

  Olcaytu  xatun-Hülagü  xanın  arvadlarından  biridir.  Birinci  əri  Mengli  Teymur  öləndən  sonra  moğol  adətlərinə 

görə onun yaxın qohumu Hülagü xana ərə verilmişdi. Bax: Rəşidəddin Fəzlullah,  Cəmiü’t-Təvarix, C. I, s. 95, (Trc. L. 

Xetaqurov), Leninqrad 1952. 

537

 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 711-712, 813-814. 

538

  Herat  2  dekabr  1510-cu  ildə  Şeybanilərlə  Səfəvilər  arasında  baş  vermiş  Mərv  döyüşündən  sonra  şah  İsmayıl 

tərəfindən zəbt edilmişdi.  

539

 Sind-indiki Pakistan ərazisində yerləşən böyük bir vilayət idi. 

540

 HÜSEYNİ, Nüzhətü’l-Xəvatir, s. 370; Hacı Xəlifə KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun ən Əsami’l-Kütb və’l-Fünun, C. II, s. 

874,  İstanbul  1311.  Katib  Çələbi  alimin  adını  ‚Əbdüləziz  ibn  Muhəmməd  ibn  Əbdüləziz  əl-Əbhəri‛  olaraq  qeyd 

etmişdir. 

Mühəddis  idi.  Yuxarıda  həqqında  məlumat  verdiyimiz  Əbu  Muhəmməd  Abdullah 

Əbhərinin əmisi oğlu olan Əbu Bəkr Muhəmməd, hafiz Əbu Bəkr Əhməd ibn Musa ibn 

Mərduyə  və  Əbu  Abdullah  Muhəmməd  ibn  İbrahim  əl-Yəzdi  əl-Cürcani  kimi  hədis 

alimlərinin  tələbəsi  olmuşdu.  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  Əbhəri  təhsilini  başa  vurduqdan 

sonra  hədis  elmləri  sahəsində  tədrislə  məşğul  olmuşdu.  Əbu  Sə’d  Əhməd  ibn 

Muhəmməd  Bağdadi,  Əbu  Mübarək  Əbdüləziz  ibn  Muhəmməd  əl-Adəmi  Şirazi,  Əbu 

Tahir Əhməd əs-Süləfi İsfəhani, hafiz Əbu Məs’ud Əbdülcəlil Kütah kimi hədis alimləri 

Əbu Bəkr Muhəmməd Əbhərinin tələbəsi olmuşdular

541

. Ölüm tarixi məlum deyil. XI-

XII əsrlərdə yaşamışdır. 

 

İbrahim ibn Yəhya ibn Həkəm əl-Hüzuri Əbhəri  

Hədis ravisi idi. Hafiz Əbu Davud Süleyman Təyalisi (öl. 819) və Bəkir ibn Bəkkar kimi 

mühəddislərdən  hədis  dinləmiş  və  nəql  etmişdi.  Oğlu  Muhəmməd  ibn  İbrahim 

atasından hədis dinləmiş və nəql etmişdi

542

. Ölüm tarixi məlum deyil. VIII-IX əsrlərdə 

yaşamışdır.  

 

Əbu Cə’fər Əhməd ibn Muhəmməd ibn Mərzban ibn Azər Əbhəri 

Maliki  məzhəbinə  mənsub  mühəddis  idi.  Əbu  Cə’fər  Muhəmməd  ibn  İbrahim  əl-

Hüzuri Əbhərinin tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi. Əbü’l-Qasım Əbdürrəhman 

ibn  Mundə,  Mütəhhər  ibn  Əbdülvahid  əl-Bəzzani,  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  ibn  Əhməd 

ibn  Macə,  Əbu  Bəkr  Muhəmməd  ibn  Ömər  Tehrani  ondan  hədis  dinləmiş  və  hədis 

elmlərini öyrənmişdilər

543

. Ölüm tarixi məlum deyil. Təqribən X-XI əsrlərdə yaşamışdır. 

 

Müqais ibn Əmr ibn Kə’b ibn Sə’d ibn Zeyd Mənat ibn Təmim Əbhəri 

Maliki  məzhəbinə  mənsub  fəqih  idi.  Əbu  Ərubə  Hüseyn  əl-Hərrani,  Muhəmməd  ibn 

Ömər əl-Bağəndi, Muhəmməd ibn Hüseyn əl-Əşnani, Abdullah ibn Zeydan Kufi, Əbu 

Bəkr ibn Əbu Davuddan hədis dinləmişdi. İbrahim ibn Müxəllid, onun oğlu İshaq ibn 

                                                 

541

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 86. 

542

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 341. 

543

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 426. 

İbrahim  ibn Müxəllid, Əbu Bəkr Birqani, Əbü’l-Qasım ət-Tənuxi,  Əbu Muhəmməd əl-

Cəvhəri ondan hədis dinləmiş və nəql etmişdilər. Maliki fiqhinə dair qiymətli əsərlərin 

müəllifi  idi. Müqais  ibn Əbhəri abid, zahid,  vəra’ sahibi  şəxs  idi.  Ona  Bağdad qaziliyi 

vəzifəsi təklif olunmuş, lakin o, imtina etmişdi. Alim h. 289-cu ildə (902) anadan olmuş, 

h. 375-ci il şəvval ayında (fevral 986) Bağdadda vəfat etmişdi

544

. 

 

Əbu  Abdullah  Muhəmməd  ibn  Əbdürrəhman  ibn  Muhəmməd  ibn  Əbdürrəhman 

ibn Müslüm Əbhəri 

Maliki  məzhəbinə  mənsub  mühəddis  və  fəqih  idi.  Misirdə  Əbü’l-Bərəkat  Hüseyn  ibn 

Yəhya ibn Əbi Mərağədən hədis dinləmiş və hədis elmlərinə dair bilikləri öyrənmişdi. 

Fəqih Əbü’l-Fəth Nəsr ibn İbrahim əl-Məqdisi ondan hədis dinləmişdi. Dəməşqə getmiş 

və  burada  hədis  dərsləri  vermişdi.  Dərslərində  tələbələrə  əsasən  imam  Müslümün 

‚Səhih‛ adlı hədis külliyatını oxudurdu. Alim h. 3 rəbiəlaxir 472-ci ildə (1 oktyabr 1079) 

Dəməşqdə vəfat etmişdir

545

.  

 

Əbu’r-Rəşid Əhməd ibn Muhəmməd əl-Xəfifi Əbhəri  

Hədis  ravisi  idi.  Bağdadda  yaşamış,  burada  Zahir  ibn  Tahir  əş-Şəhhamidən  hədis 

dinləmişdi.  Süleyman  ibn  Muhəmməd  əl-Məvsili  ondan  hədis  dinləmişdi

546

.  Ölüm 

tarixi məlum deyil. XI-XII əsrlərdə yaşamışdır.  

 

Seyfəddin Əhməd Əbhəri  

XV əsrdə yaşamış hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. O, fiqh və kəlam 

elmlərinə  dair  bir  sıra  əsərlərin  müəllifi  idi.  ‚Haşiyə  ələ  Şərhi  Müxtəsəri’l-Müntəha‛, 

‚Haşiyə  ələ  Şərhi  Müntəxasi  Sual  və’l-Əməl‛,  ‚Şərhu  Müxtəsər  fi  İlmi’l-Əxlaq‛, 

‚Məvahibü’r-Rəhman  fi  Məzhəbi’n-Nu’man‛,  ‚Haşiyə  Şərhü’l-İşarat  li’t-Tusi‛  adlı 

əsərlər  Seyfəddin  Əhməd  Əbhərinin  qələmindən  çıxmışdı.  Bu  əsərlərin  əlyazma 

nüsxələri Türkiyənin Diyarbəkir İHK, Çorum Həsən paşa İHK, Manisa İHK və Ankara 

                                                 

544

 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 69. 

545

  MƏQRİZİ,  Kitabü’l-Müqəffa,  C.  VI,  s.  46;  Hibətullah  ibn  Əhməd  ƏKFANİ,  Zeylu-Zeyl  Tarixi-Məvlidi’l-Üləma  və 

Vəfayatihim, (Nşr. A. Həməd), s. 10, Riyad 1409. 

546

 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 707. 

Milli  kitabxanasında  saxlanılır.  Seyfəddin  Əhməd  Əbhərinin  ölüm  tarixi  h.  800-cü 

(1397) ildən sonraya təsadüf edir. 

 

Şihabəddin Əhməd ibn Muhəmməd Əbhəri 

XV əsrdə yaşamış dilçi alim idi. Onun ərəb dilinin qrammatikasına dair qələmə aldığı 

‚Şərhu  Müqəddimətü’l-Əcurrumiyyə‛

547

  adlı  əsərinin  əlyazma  nüsxələrindən  biri 

Ankara  Milli  kitabxanada  saxlanılır.  Şihabəddin  Əhməd  Əbhəri  h.  800-860-cı  (1398-

1456) illərdə yaşamışdır.