Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Əbu Bəkr Əhməd ibn Həccaf əl-Azəri Naxçıvani
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muhəmməd ibn Həsən Naxçıvani
- Şeyxü’l-İslam Əlaəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn İsa ibn Əli Naxçıvani
- Əbu Hatim Əbdürrəhman ibn Əli ibn Yəhya ibn Muhəmməd ibnü’r-Rəvvas Naxçıvani
- Muhəmməd ibn Əli Naxçıvani
- Təbib Fəxrəddin Əhməd ibn Qəribşah
- Təbib Nəcməddin Əhməd ibn Əbu Bəkr ibn Muhəmməd Naxçıvani
- Təbib Əkmələddin Müəyyəd ibn Əbdüllətif Naxçıvani
- Təbib Kəmaləddin Əbü’l-Fəzl Muhəmməd ibn Əbü’l-Fəzail Naxçıvani
- Şeyx Muhyəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Abdullah ibn Əhməd Naxçıvani
- Əbu Musa Harun ibn Həyyan Naxçıvani
- Əbu Bəkr Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əli ibn Əhməd ibn Amir Naxçıvani
- Şeyx Səlahəddin Həsən ibn Ömər Bulğari Naxçıvani
- Şeyx Baba Nemətullah ibn Əbü’l-Fəzl Mahmud Naxçıvani
|
Əbu Bəkr Əhməd ibn Həccaf əl-Azəri Naxçıvani Mühəddis idi. Dəməşqdə təhsil almış və buradakı alimlərdən hədis dinləmişdi. Daha sonra hədis dinləmək üçün səyahətə çıxmışdı. Bəəlbəkdə 942
Əbu Dəhdah və Əbu’s-Səriy Muhəmməd ibn Davuddan, Hərranda 943 Əbü’l-Həsən Muhəmməd ibn Əhməd əl- Vaqifidən, Tunisdə Əbü’l-Abbas ibn Vəşadan hədis dinləmişdi. Bundan başqa onun hədis dinlədiyi ravilər arasında Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Hüseyn ibn Yəzid və Əbu Übeydullah Muhəmməd ibn Yəzid də var idi. Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Hüseyn Naxçıvani, Əbü’l-Həsən Abdullah, Əbu Saleh Şueyb Təbrizi (öl. 1109), Muhəmməd ibn Əhməd ibn Kürdan, Əbü’l-Fəth Saleh ibn Əhməd əl-Azəri, Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Musa əl-Azəri ondan hədis dinləmişdilər 944 . Ölüm tarixi məlum deyil. XI əsrdə yaşamışdır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis və fəqih idi. Hədis dinləmək üçün bir sıra şəhərlərə səyahət etmişdi. İranın Hulvan şəhərində Əbü’l-Həsən Əli ibn Əhməd ibn Musa Dəməşqidən hədis dinləmişdi. H. 388-ci (998) ildə Qəzvində Rəbiə ibn Əli əl-İclidən hədis dərsləri almışdı 945 . Ölüm tarixi məlum deyil, X-XI əsrlərdə yaşamışdır. Şeyxü’l-İslam Əlaəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn İsa ibn Əli Naxçıvani
939 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 1108. 940 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 287. 941 MƏMMƏDOV, Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri, s. 21. 942 Bəəlbək-indiki Livan ərizisində yerləşən şəhər. 943 Hərran-Türkiyənin cənubi-şərqində şəhər. 944 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 437. 945 RAFİ’İ, Tədvin, C. I, s. 99. XIII əsrdə yaşamış, Azərbaycanda qazilik və hakimlik kimi vəzifələrdə çalışmışdı. Yaşadığı dövrdə şafi’i fiqhinin böyük alimlərindən biri kimi tanınmışdı. İbnü’l-Fuvati onu ‚şeyxü’l-məşayixü’l-İslam‛, bütün şeyxlərin şeyxi kimi vəsf etmişdi. Şeyxü’l-İslam Əlaəddin Naxçıvani həmçinin görkəmli ədib idi və ərəbcə çox gözəl qəzəllər yazırdı 946 .
Əbu Hatim Əbdürrəhman ibn Əli ibn Yəhya ibn Muhəmməd ibnü’r-Rəvvas Naxçıvani Mühəddis idi. Übeyd ibn Muhəmməd ibn Übeyd əl-Məşriqi və Buceyd ibn Muhmməd ibn Buceyddən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Xudadad ibn Asim Naxçıvani də ondan hədis dinləmişdi. Həmçinin vaiz Əbu Tahir İbrahim Səlmasi də onun tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi 947
. Ölüm tarixi məlum deyil. X-XI əsrlərdə yaşamışdır.
Mühəddis idi. Əbdülkərim Rafi’i onu ‚əl-ğazi‛ ləqəbi ilə tanıtmışdır. Müəllifin qeydindən Muhəmməd Naxçıvaninin hərbiçi, mücahid olduğu məlum olur. Ehtimal ki, Muhəmməd ibn Əli Naxçıvani Azərbaycan Atabəylərinin ordusunda xidmət etmişdir. Çünki onun yaşadığı dövr Eldənizlərin hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Rafi’i həmçinin Muhəmməd Naxçıvaninin mömin və saleh insan kimi tanındığını yazmışdır. Muhəmməd Naxçıvani h. 591-ci ildə (1195) Qəzvində bu şəhərin qazisi Hüseyn ibn Əhməd ibn Bəhramdan hədis dərsləri almışdı 948
.
949
946 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 1093. 947 İBN MAKULA, İkmal, C. I, s. 426; SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. IV, s. 426; İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. LVIII, s. 376. 948
RAFİ’İ, Tədvin, C. I, s. 165. 949
Mərhum akademik Ziya Büyadov əsərində onun adını ‚Əhməd ibn Ərəbşah‛ olaraq qeyd etmişdir. (bax: Azərbaycan Atabəyləri Dövləti, s. 229). Mərhum akademikin istinad etdiyi İbnü’l-Fuvatinin əsərində isə şəxsin adı * كٔؼأ ٙاش ة٣هػ ٖت] ‚Əhməd ibn Əribşah‛ (yaxud ‚Əhməd ibn Ureybşah‛) kimi qeyd edilmişdir. Özü özlüyündə ‚Əribşah‛ və ya ‚Ureybşah‛ bir ad kimi məna ifadə etmir. Bu adın [ٙاش ة٣هؿ ٖت كٔؼأ] ‚Əhməd ibn Qəribşah‛ kimi oxunması daha münasibdir. Fikrimizcə əlyazma təhqiq edib çapa hazırlanarkən [ؽ] ‚ğəyn‛ hərfinin üzərindəki nöqtə ya oxunmamış ya da texniki xəta səbəbiylə [ع+ ‚əyn‛ olaraq çap edilmişdir. Yəni buradakı yanlışlıq ərəb orfoqrafiyasının xüsusiyyətlərindən irəli gələn dolaşıqlıqdan başqa bir şey deyil. Adlardakı bənzər bir oxunuş xətasını irəlidə də Yaşadığı dövrün tanınmış həkimlərindən biri, həmçinin ədib idi 950
. Ölüm tarixi məlum deyil. Təqribən XII-XIII əsrlərdə yaşamışdır.
Yaşadığı dövrün tanınmış həkim, mütəfəkkir və dövlət xadimi olan Nəcməddin Naxçıvani təqribən 1215-1222-ci illərdə Naxçıvanda dünyaya gəlmişdi 951
. O, uzun səyahətlərdən sonra Anadoluya gedib orada yaşamışdı. İbnü’l-İbri onun Naxçıvanda təhsilini başa vurduqdan sonra Anadoluya getdiyini yazır 952
. İbn Bibi onu ‚imami- müəzzəm‛, böyük lider adlandırmış və Nəcməddin Naxçıvanini bütün fənnlərdə və elmlərdə dalğalanan dənizə, işıq saçan qəndilə və yağış dolu buluda bənzətmişdi 953
. Tarixçi yazırdı: ‚O, (Nəcməddin Naxçıvani-E.N) əqli və nəqli elmlərdə mahir idi, şəriət və hikmət elmlərini özündə toplamışdı‛ 954
. Anadolu Səlcuqlu dövlətinin səltənət naibi Cəlaləddin Qaratay Nəcməddin Naxçıvaniyə vəzirlik vəzifəsini təklif etmişdi. Nəcməddin Naxçıvani dövlət məmurlarının illik maaş miqdarlarının yarıya qədər azaldılması şərti ilə bu təklifi qəbul etmişdi. O, moğol təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalan Anadolu Səlcuqlu dövlətinin xəzinəsinin iri dövlət məmurları tərəfindən talan edildiyinin fərqində idi. Mülki və hərbi məmurların etirazına rəğmən Cəlaləddin Qaratay bu şərti qəbul etmişdi. Nəcməddin Naxıçıvani vəzirlik etdiyi beş il ərzində korrupsiyanın kökünü kəsməyə müvəffəq ola bilmədiyini görüb istefa etmişdi. İstefasından sonra Anadoluda çox qalmayan Nəcməddin Naxçıvani Suriyaya gedib Hələb şəhərində yaşamışdı 955 . Nəcməddin Naxçıvani güman ki, Cəlaləddin Qaratayın vəfatından (11 noyabr 1254) sonra Anadolunu tərk etmişdi.
təqdim edəcəyik. Fikrimizcə bunun əsas səbəbi əsəri təhqiq edərək çapa hazırlamış Dr. Mustafa Cavadın Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinə dərindən bələd olmamasıdır. Əslində naşirdən belə bir şeyi gözləmək də əbəs olardı. Çünki İbnü’l-Fuvatinin əsəri bütün İslam coğrafiyasını əhatə etmiş bioqrafik ensklopediyadır və naşirin belə böyük və rəngarəng coğrafiyadakı bütün ölkələrin tarixini və mədəniyyətini bilməsi xeyli müşkül olardı. 950 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 95 951 Muhəmməd Bağer XANSARİ, Rəvzətü’l-Cənnat fi Əhvali’l-Üləma və’Sə’adat, C. I, s. 77, Tehran 1306. 952 Əbü’l-Fərəc Qriqoriy İBNü’l-İBRİ, Tarixu Müxtəsərü’d-Düvəl, s. 172, Beyrut 1992. 953 İBN BİBİ, Əvamirü’l-Əlaiyyə, s. 294-295. 954 Yenə orada. 955 İBN BİBİ, Əvamirü’l-Əlaiyyə, s. 296. Hələbdə məskunlaşandan sonra Nəcməddin Naxçıvani guşənişin həyatı sürərək nadir hallarda evindən çıxır, insanlarla ünsiyyətdən uzaq dururdu 956 . O, İbn Sinanın əsərlərini oxumuş və bəzi məsələlərdə İbn Sinanı tənqid etmişdi. Digər bir azərbaycanlı alim Əfzələddin Xunəci onun İbn Sinaya bu tənqidi münasibətini ‚Kəşfü’l-Əsrar‛ adlı əsərində tənqid etmişdi 957
. İbnü’l-İbri Nəcməddin Naxçıvanidə tənasüx məzhəbinə qüvvətli meyl olduğunu qeyd etmişdir 958 . Bu Nəcməddin Naxçıvaninin fəlsəfənin işraqi metodunu mənimsədiyini göstərir. Ehtimal ki, İbn Sinanın timsalında məşşai fəlsəfəni tənqid etməsi və guşənişin həyat tərzini seçməsi də onun işraqi fəlsəfi cərəyana mənsubiyytindən irəli gəlirdi. Ömrünün son günlərini Hələbdə keçirmək istəməsinin səbəbi də alimin işraqi fəlsəfəyə qüvvətli bağlılığı ola bilər. Çünki bu fəlsəfi cərəyanın banihisi hesab olunan, əl-Məqtul ləqəbi ilə tanınan, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi (öl. 1191) də ömrünü Hələb zindanında başa vurmuşdu. İşraqiliyin güclü simalarından Nəsimi də ömrünü başa vurmaq üçün Hələbi münasib bilmişdi. Nəcməddin Naxçıvani 1302-ci ildə Hələbdə vəfat etmişdi. ‚Zübdətü’n-Nəqz və Lübabü’l-Kəşf‛, ‚Şərhü’l-İşarat və’t-Tənbihat‛, ‚Lübabü’l-Məntiq və Xülasətü’l-Hikmə‛, ‚Nəqz Qəvaidü’l-İşarat‛, ‚Kəşf Təmvihü’ş-Şifa və’n-Nəcat‛ Nəcməddin Naxçıvaninin məlum olan əsərləridir 959
. O, həmçinin ‚Həll Şükulü’l-Qanun fi’t-Tibb‛ adlı əsərin müəllifi idi. Bu əsər Əbu Əli ibn Sinanın (öl. 1037) ‚Qanun fi’t- Tibb‛ adlı əsərindəki bəzi məsələlərin izahına həsr olunmuşdu. Təbib Əhməd Naxçıvaninin bu əlyazma əsəri Paris milli kitabxanasında saxlanılır 960 . Nəcməddin Naxçıvaninin ‚Şərhü’l-İşarat və’t-Tənbihat‛ adlı əsərinin əlyazma nüsxələrindən biri İstanbul Nuriosmaniyyə, digəri isə Köprülü əlyazma əsərlər kitabxanasında saxlanılır. Manisa İHK-ndə isə alimin ‚Zübdətü’n-Nəqz və Lübabü’l-Kəşf‛ adlı əsərinin əlyazma nüsxəsi mövcuddur.
956 İBNü’l-İBRİ, Tarixu Müxtəsərü’d-Düvəl, s. 172. 957 Yenə orada; MƏMMƏDOV, Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri, s. 37. 958 İBNü’l-İBRİ, Tarixu Müxtəsərü’d-Düvəl, s. 172. [ ؿٌا٘رُا ةٛمٓ ٠ُئ َ٤ُٔا ك٣كش ٕاً ٝ ]
MƏMMƏDOV, Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri, s. 37-38. 960
DE SLANE, həmin əsər, 524; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. I, s. 112. XIII əsrin tanınmış həkimlərindən biri olan, Bəy Həkim adı ilə şöhrət tapmış Əkmələddin Naxçıvani Anadolu Səlcuqlu dövlətində sərtəbib, yəni səhiyyət naziri vəzifəsini icra etmişdi 961
. Əkmələddin Naxçıvani mövlana Cəlaləddin Ruminin sadiq müridlərindən biri olmuşdu. ‚Mənaqibü’l-Arifin‛də onunla bağlı bir neçə rəvayət qeyd edilmişdir. Əhməd Əflaki onu ‚Əsrin Hippokratı, Rum həkimlərinin ulularından biri, mislilsiz mövlana Əkmələddin Təbib‛ kimi tanıtmaqdadır 962 . Onun əslən Azərbaycanın Naxçıvan diyarından olduğu Cəlaləddin Ruminin oğlu Sultan Vələdin (öl. 1312) ‚Divan‛ındakı bir qəsidədən məlum olur. ‚Divan‛dakı 41 beytlik №387 qəsidənin 1- dən 22-ci beytə qədər olan hissəsi müvəşşəhdir. Yəni beytlərin başlanğıc hərfləri ilə, şaquli olaraq, ‚Əkmələddin Müəyyəd Naxçıvani‛ adı oxunmaqdadır 963 . Carl
Brockelmann isə onun atasının adının Əbdüllətif olduğunu müəyyən etmişdir 964
. Cəlaləddin Ruminin ‚Məktubat‛ındakı XIV, XCIII və CXXII nömrəli məktublar Əkmələddin Naxçıvaniyə yazılmışdır. XCIII məktub ‚Hünərvər, gözəl etiqadlı, özü doğru oğlumuz, təbiblərin fəxri, həkimlərin tacı, Əkməlü’l-Həqq və’d-Din‛ cümləsi ilə başlayır. Mövlana Cəlaləddin Rumi bu məktubda Konyadakı ‚Fəxrəddin Arslandoğmuş‛ mədrəsəsinin baş müdərris vəzifəsinin yaxın vaxtlarda boşalacağı, ‚Qaratay‛ mədrəsəsinin müdərrisi Şəmsəddin Mardininin bu vəzifəyə təyin ediləcəyini, ‚Qaratay‛ mədrəsəsinin bəzi tələbələrinin isə onun yerinə təyin olunacaq şəxsin onları sıxışdıracağından əndişəli olduqlarını yazır. Məktubun sonunda isə Cəlaləddin Rumi özünün və Hüsaməddin Çələbinin ‚Qaratay‛ mədrəsəsi baş müdərrisliyinə Əfsəhəddin Mü’id adlı şəxsin təyin olunmasını çox arzu etdiklərini yazmış, Səlcuqluların səhiyyə nazirinə ‚bu işi də siz görə bilərsiniz‛ deyə müraciət etmişdir 965
. Yuxarıda Əkmələddin Naxçıvaninin Bəy Həkim ləqəbi ilə tanındığını qeyd etimişdik. Hal-hazırda Konyanın Bəy Həkim məhəlləsindəki məscid, bir vaxtlar daha geniş ərazini əhatə edirdi və yanında xəstəxana binası da mövcud olmuşdu 966 . Məscidin divarlarına 961
ÜNVER, Selçuklu Tababeti, s. 92-93. 962
Əhməd ƏFLAKİ, Ariflerin Menkıbeleri, (Trc. T. Yazıcı), C. I, s. 117, İstanbul 1989. 963
SULTAN VƏLƏD, Divan, (Nşr. F.N.Uzluk), s. 230-232, Uzluk Basımevi 1941. 964
Carl BROCKELMANN, Geschıchte der Arabıschen Lıtteratur, E.S, C. I, s. 54, Leiden 1937. 965
Mövlana Cəlaləddin RUMİ, Mektuplar, (Trc. Ə. Gölpınarlı), s. 137-138, İstanbul 1963. 966
ÜNVER, Selçuklu Tababeti, s.66. indi də diqqətlə baxıldıqda bir vaxtlar onun bitişiyində başqa bir binanın olduğunun müşahidə etmək mümkündür. Osmanlı sultanı Fateh II Mehmedin (1451-1481) dövründə bu bina Bəy Həkim vəqfinin nəzdində olmuşdur. Konyanın müxtəlif yerlərində Bəy Həkim vəqfinə aid mülklər var idi 967 .
Mövlana Cəlaləddin Rumi ölüm döşəyində ikən yanında təbib Qəzənfər Təbrizi ilə birlikdə təbib Əkmələddin Naxçıvani də var idi 968 . Buradan öyrənirik ki, 1274-cü ildə Əkmələddin Naxçıvani hələ həyatda idi. Alimin məlum olan tək əsəri İbn Sinanın ‚Qanun fi’t-Tibb‛inə yazdığı şərhdir. İnşaallah bu əsər gələcəkdə tərəfimizdən nəşr ediləcəkdir. Əkmələddin Naxçıvaninin İbn Sinaya duyduğu heyranlığın həddi onun bu sözlərindən məlum olur: [ ًٚ دٍٗآ قاورػا ٠ُاؼ ٝ ٠ظآ ءأٌؼ مالّذات هگا ٟكٓآ هثٔـ٤پ ٠لطصٓ خهعؼ وا كؼت ٟقٞت دٌاٞـ ا٘٤ٌ ٖتا دو٤وؼ ٟقٞت ٌٖٔٓ ٝ ] 969 ‚Keçmiş və indiki hükəmanın (filosofların) ittifaq etdikləri qətaət budur ki, əgər həzrəti Mustafadan (Muhəmməd م) sonra peyğəmbərin gəlməsi mümkün olsaydı bu əlbəttə ki, İbn Sina olacaqdı‛. Əkmələddin Naxçıvaninin ölüm tarixi 1274-cü ildən sonraya təsadüf edir. O, Konyada vəfat etmiş və Bəy Həkim məscid və xəstəxanasının yanındakı türbədə dəfn olunmuşdu.
Yaşadığı dövrün dərin bilikli həkimlərindən biri, xəstəliklərin təşxisi, müayinəsi və mücalicəsi işində böyük mütəxəssis idi. Kəmaləddin Naxçıvani Əhərə gələrək fütuvvət şeyxi Qütbəddin Əhərinin müridi olmuşdu. Burada o, dərvişlər kimi xirqə geymiş və şeyx Qütbəddinin zaviyəsində yaşamışdı. İbnü’l-Fuvati onu ehtiramla yad edərək yazır ki, özünün moğol əsiriyindən azad edilməsində Kəmaləddin Naxçıvaninin xidməti olmuşdu
970 . İbnü’l-Fuvati yeniyetməlik illərində Bağdadın işğalı (1258) vaxtı moğollara əsir düşmüşdü. Təəssüf ki, İbnü’l-Fuvati həkim Kəmaləddin Naxçıvaninin ölüm tarixini qeyd etmir. Müasiri olduğuna görə onun da XIII-XIV əsrlərdə yaşdığını təxmin etmək olar.
967 Feridun Nafız UZLUK, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, s. 29, Ankara 1958. 968 RUMİ, Mektuplar, (Önsöz qismi), s. 228. 969 ÜNVER, Selçuklu Tababeti, s. 66. 970 BÜNYADOV, ‚Vidnıye Deyateli Azerbaydjana v Soçinenii İbn al-Fuvati‛, s. 61-67. Şeyx Muhyəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Abdullah ibn Əhməd Naxçıvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. İbnü’l-Fuvati onun əslən Tuslu olduğunu, onu h. 705-ci (1306) ildə Arranda sultanın (ehtimal ki, Elxani hökmdarı Olcaytunun (1304- 1316)-E.N) düşərgəsində gördüyünü, burada Muhyəddin Naxçıvaninin şafi’i fəqihlərinin rəisi Raziyəddin ibn Əli ibn Təus əl-Hüseyni ilə görüşdüyünü qeyd edir. İbn Fuvati həmçinin Naxçıvanda daşınmaz əmlak və sərvət sahibi olan şeyx Muhyəddin Naxçıvaninin tanınmış şeyxlərin nəslindən olduğunu yazmışdır 971
.
Hədis ravisi idi. Əbdürrəhman ibn Abdullah əd-Dəşkətidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbu İshaq İbrahim ibn Ğəniyy əl-Ərvəmi ondan hədis dinləmişdi 972 . Ölüm
tarixi dəqiq məlum deyil. Təqribən 860-870-ci illərdə vəfat etmişdir.
Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis idi. H. 362-ci (973) ildə Qəzvinə gələrək burada hədis dərsləri vermişdi. Əbu Bəkr Əhməd Naxçıvani Qasım ibn İsmayıl əl-Mühamili, Hüseyn ibn İsmayıl əl-Mühamili, Əbü’l-Həsən Muhəmməd əl-Müseysidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbdülkərim Rafi’i öz əsərində nəql silsiləsində Əbu Bəkr Naxçıvaninin də olduğu aşağıdakı hədisi qeyd etmişdir. Abdullah ibn Ömər (ا) dedi: Allah Rəsul (م) buyurdular ki: ‚Qədəri (qəzavüqədəri) inkar edən küfr etmişdir‛ 973 .
Şeyx Səlahəddin Həsən ibn Ömər Bulğari Naxçıvani Şeyx Səlahəddin Həsən Naxçıvani Azərbaycanın tanınmış təsəvvüf şeyxlərindən idi. O, h. 603-cü (1206) ildə Naxçıvanda anadan olmuşdu. Yeniyetməlik illərində atası vəfat edən Səlahəddin Naxçıvani anası və qardaşı ilə birlikdə Azərbaycanın Xoy şəhərinə gedərək orada məskunlaşmışdı. 23 yaşında o, anasını da itirmişdi. Bundan 2 il sonra,
971 BÜNYADOV, həmin məqalə. 972 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. IV, s. 426. 973 RAFİ’İ, Tədvin, C. II, s. 43. [ ٍٞو٣ ،هٔػ ٖتا : ٚت دجظ أت هلً كوك نكوُات بمً ٖٓ ،صلى الله عليه وآله وسلم الله ٌٍٞن ٍاه ] . Əbu’ş-Şüca Şiruyə əd-Deyləminin ‚Firdəvsü’l-Əxbar‛ adlı hədis külliyatında demək olar ki, eyni mətin Əbu Hüreyrə (ا) yolu ilə nəql olunmuşdur. Həmçinin bax: Müttəqi əl-HİNDİ, Kənzü’l-Ümmal fi Sünən, Nr. 12/664. 1231-ci ildə moğol noyanı Cormağunun 974
Azərbaycanı işğalı vaxtı Səlahəddin Naxçıvani moğollara əsir düşmüşdü. O, təqribən yeddi il moğolların əlində əsir olmuş, əsirlikdən azad olduqdan sonra doqquz il Bolqar 975
ölkəsində yaşamışdı. Bu səbəblə də Bulğari nisbəsi ilə tanınmışdı. Bu illərdə təsəvvüfə meyl etmişdi. Səid Nəfisi onun fütuvvət şeyxi Əbu’n-Nəcib Sührəvərdinin dostlarından biri olduğunu yazır 976
. Lakin Əbu’n-Nəcib Sührəvərdinin h. 563-cü ildə (1168), yəni şeyx Səlahəddin Naxçıvaninin təvəllüdündən 38 il əvvəl vəfat etdiyini nəzərə alaraq bunun mümkün olmadığını söyləyə bilərik. Ehtimal ki, şeyx Səlahəddin Naxçıvani təsəvvüfdə fütuvvət əhlinin yolunu mənimsəmişdi və Əbu’n-Nəcib Sührəvərdinin də daxil olduğu bir məşayix silsiləsinə intisab etmişdi. Fikrimizcə şeyx Səlahəddin Naxçıvani kübrəviyyə təriqəti şeyxi Sə’dəddin Həmmuyənin (öl. 1254) müridlərindən biri olmuş və fütuvvət məşrəbini də bu yolla mənimsəmişdi. Çünki yenə Səid Nəfisi şeyx Səlahəddin Naxçıvaninin şeyx Sə’dəddin Həmmuyənin ‚Risaləyi-Qəlbü’l-Münqəlib‛ adlı əsərini ərəbcədən farscaya tərcümə etdiyini bildirmişdir 977 . Şeyx Səlahəddin Naxçıvani Bolqar ölkəsindən Mavəraünnəhrə gəlmiş və üç il Buxarada yaşamışdı 978
. Daha sonra təqribən h. 648-ci (1250) ildə Azərbaycana gəlmiş və h. 672-ci (1273) ildə Azərbaycandan İrana gedərək 24 il Kirmanda yaşamışdı. H. 697-ci ilin cəmadiələvvəl ayında (fevral 1298) Azərbaycana qayıtmış və Təbrizdə yaşamışdı. Şeyx Səlahəddin Naxçıvani h. 2 rəbiələvvəl 698-ci ildə (8 dekabr 1298) Təbrizdə vəfat etmiş və Surxab qəbristanında dəfn edilmişdi. Şeyx Səlahəddin Naxçıvani, yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz, tərcümə əsəri ilə yanaşı farsca qələmə aldığı təsəvvüfi şerlərin də müəllifi idi 979
.
974
Cormağun noyanın əmri altındakı ordular moğolların Azərbaycana ikinci yürüşü vaxtı Xarəzmşah Cəlaləddin Məngübərtini məğlub etmiş, bir sıra şəhərləri, o cümlədən Xoyu işğal etmişdilər. Cormağun Noyanın Azərbaycana yürüşü haqqında daha ətraflı məlumat üçün bax: Timothy MAY, Chormaqan Noyan: The First Mongol Military Governor
975
Bolqar ölkəsi-Xəzər dənizinin şimalında, Volqa çayı hövzəsində yaşamış bolqar türklərinin ölkəsi. 976
NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. II, s.744. 977
NƏFİSİ, yenə orada. 978
TƏRBİYƏT, Danişməndan, s. 388. 979
TƏRBİYƏT, yenə orada, s. 388; NƏFİSİ, yenə orada. Hənəfi məzhəbinə mənsub müfəssir və təsəvvüf şeyxi idi. Baba Nemətullah Anadoluda, indiki Konya vilayətinin Ağşəhir qəsəbəsində yaşamış və burada ‚Əlvan Ağşəhri‛ kimi tanınmışdı. Baba Nemətullah abid, zahid, xoşrəftar və həlim insan idi. Osmanlı imperatorluğunda yaşamış təfsir alimlərinin ən məşhurlarından biri olmuşdu. Onun Qur’ani-Kərimin təfsirinə dair yazdığı risalələr asan anlaşılan idi və gözəl üslubda qələmə alınmışdı. Əsərlərini ərəb, fars və türk dillərində qələmə alan Baba Nemətullah həmçinin filoloq idi. Onun tərtib etdiyi farsca-türkcə lüğət Konya Yusifağa kitabxanasında saxlanılır. ‚Təfsiri-cüzi’n-Nəbə‛ alimin Qur’ani-Kərimin Nəbə surəsinə yazdığı təfsirdir. Bu əsərin bir nüsxəsi İstanbul Atif əfəndi kitabxanasındadır. Onun ‚Risalə fi’t-Təsəvvüf‛ adlı əsərinin bir nüsxəsi İstanbul Nuriosmaniyyə kitabxanasında mövcuddur. Baba Nemətullahın ‚Şərhu-risaleyi-Əsrari’n-Nöqtəyi-Bəsmələ‛ adlı adlı təfsirə dair əsərinin h. 923-cü ildə (1516) Təbrizdə üzü köçürülmüş nüsxəsi Türkiyə Əskişəhir İHKdır. Alimin təfsir sahəsindəki ən tanınmış əsəri ‚Fəvatihü’l-İlahiyyə və’l- Miftahü’l-Qeybiyyə‛dir. Türkiyənin əlyazma əsər kitabxanalarında bu əsərin bir çox nüsxəsi mövcuddur. Ən qədim nüsxəsi isə Baba Nemətullahın öz dəsti-xətti ilə h. 902-ci ildə (1497) yazdığı İstanbul Topqapı muzeyi kitabxanası, sultan III Əhməd bölməsində saxlanılır. ‚Fəvatihü’l-İlahiyyə‛ 1908-ci ildə İstanbulda iki cild olaraq çap olunmuşdur. Bundan başqa Baba Nemətullah ‚Hidayətü’l-İxvan‛, şeyx Mahmud Şəbüstərinin ‚Gülşəni-Raz‛ adlı əsərinə şərhin, qazi Nasirəddin Bəyzavinin ‚Ənvarü’t-Tənzil və Əsrarü’t-Tə’vil‛ adlı Qur’an təfsirinə h. 900-cü ildə (1495) yazdığı haşiyənin də müəllifi idi. Alim h. 920-ci ildə (1514) Aqşəhirdə vəfat etmişdir və məzarı Baştəkkə yolu yaxınlığındadır 980 .
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|