Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Mövlana şeyx Yusif Müsküri Şirvani
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seyyidü’ş-Şərif Vəli ibn Hüseyn əl-Əcəmi Şirvani
- Şeyx Kəmaləddin Muhəmməd ibn şeyx Qiyasəddin Əhməd əş-Şamaxi Şirvani
- Şeyx İbrahim ibn Muhəmməd əl-Ərdəbili əş-Şamaxi Şirvani
- Əbdürrəhman ibn Abdullah ibn Əbü’l-Xeyr əz-Zübeydi əş-Şamaxi Şirvani
- Əbü’l-Fəzl Şaban ibn Hacı ibn Mülkan Şirvani
- Şeyx Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əhməd ibn Səlah Şirvani
- Şeyx Əli Əkbər ibn Mustafa ibn Mahmud əş-Şamaxi Şirvani
- Əbü’l-Fəzl Şaban əş-Şabrani Şirvani
- Mövlana Fəthullah ibn Əbu Yəzid Abdullah ibn Əbdüləziz ibn İbrahim əş-Şabrani Şirvani
- Seyyid Sahib Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Əcəmi Şirvani
- Qənbər ibn Abdullah əl-Əcəmi Şirvani
- Mahmud ibn Muhəmməd Dilşad Şirvani
- AMEA Əİ , Filologiya Məsələləri
|
Mövlana şeyx Yusif Müsküri Şirvani Onun ulu babaları h. VII (XIII) əsrdə Mədinədən Qarabağa, oradan da Qubanın Müskür nahiyəsinə gəlmişdilər. Şeyx Yusif Müsküri hicri VIII (XVI) əsrin ortalarında burada dünyaya gəlmişdi. Xəlvəti təriqətinə mənsub olan mövlana Yusif Müsküri seyyid Yəhya Bakuvinin müridi olmuş, irşad xirqəsini ondan almışdı. O, məmləkəti Müskürə qayıdaraq burada irşad və mənəvi tərbiyə ilə məşğul olmuşdu. Ehtimal ki, o, burada öz şeyxinin xəlifəsi olmuşdu. Onun nəslindən olanlar sultanlar və əmirlər tərəfindən ehtiramla qarşılanırdılar. Mövlana Yusif Müskürinin məzarı və onun yurdu sonralar Şeyxlər (indi Xaçmazın Şıxlar kəndi) adı ilə məşhur olmuşdu. Mövlana Yusif Müsküri ‚Bəyanü’l-Əsrar‛ adlı ərəbcə qələmə alınmış, müqəddimə və 24 fəsildən ibarət olan, əşyanın maddi və mənəvi xüsusiyyətlərinə, təsəvvüf əhlinin adət və ədəb qaydalarına aid əsərin müəllifi idi. Mövlana Yusif Müskürinin ölüm tarixi XIV əsrin sonlarına təsadüf edir 1236
.
Şafi’i məzhənə mənsub mühəddis və astronom idi. İmam Həsənin (ا) nəslindən idi. H. 928-ci ildə (1522) həcc ziyarətinə getmiş və qayıdarkən Suriyanın Dəməşq və Hələb şəhərlərində olmuşdu. Bu şəhərlərdəki alimlərdən dərs almışdı. Hələbdə Burhan əl- İmadinin
1237
yanında ‚Səhihi-Buxari‛ni 1238
oxumuşdu. Hələb və
Dəməşqdə astronomiyaya dair dərslər vermişdi. Məşhur alim Raziəddin Muhəmməd ibnü’l-
1235
İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VII, s. 864; TAŞKÖPRÜZADƏ, Şəqaiqü’n-Numaniyyə, s. 164-165; Mehmet RIHTIM, Seyid Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik, s. 18-22, Bakı 2005, Ahmed Hilmi HOCAZADE, Seyyid Yahya eş-Şirvani, s. 4- 5, İstanbul 1319; NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, s. 783. 1236
BAKIXANOV, Gülüstani-İrəm, s. 205; ŞƏRİFOV, Əbdülqadir Əfəndi..., s. 77-78. Prof. Kamandar Şərifov mövlana Yusif Şirvaninin ‚Silsilətü’l-Üyun‛ adlı bir əsəri haqqında da məlumat vermişdir. 1237 Burhan İbrahim ibn Həsən əl-İmadi Hələbi (öl. 1547) mühəddis idi. 1238 İmam Muhəmməd ibn İsmayıl Buxarinin (810-869) ‚Cəmi’u’s-Səhih‛ adlı hədis külliyatı . İslam dünyasında mötəbər 6 hədis kitabından (Kutubi-Sittə) biridir.
Hənbəli (öl. 1563) onun tələbəsi olmuş və onun yanında ‚Mətni-Çəğmini‛ni 1239
oxumuşdu. Vəli Şirvani daha sonra Şirvana qayıtmış və burada hədis dərsləri vermişdi. O, Sədri-Şirvan ləqəbi ilə tanınmış mövlalə Şəmsəddin Bərdəinin qələmə aldığı bir əsərə haşiyə yazaraq buradakı hədislərin isnadını müəyyənləşdirmişdi. Alim h. 956-cı ildə (1549) vəfat etmişdi 1240
.
Xəlvəti təriqətinə mənsub şeyx və hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih idi. Şamaxı şəhərində anadan olmuşdu. O, seyyid Yəhya Bakuvinin tələbəsi və müridlərindən biri idi. Səfəvilərin təzyiq və təqibi səbəbiylə Şirvanı tərk edib Misirə getmiş və Qahirədə yaşamışdı. Qahirədə məskunlaşandan sonra şeyxlik və mürşidlik iddiasında olmadan mütəvazi həyat sürmüşdü. Qahirədə əl-Xəlil karvansarayının yaxınlığında yaşayırdı. Tələbələrinə elm öyrətməklə yanaşı buradakı emalatxanasında müxtəlif incəsənət əsərləri və məişət əşyaları hazırlayıb satırdı. Şeyx Kəmaləddin Muhəmməd Şirvani mömin, ədəb və gözəl əxlaq sahibi, xoşrəftar və təvazökar insan idi. O, uzun ömür yaşamış, h. 927-ci ilin rəbiələvvəl ayında (fevral 1521) 113 yaşında vəfat etmişdi 1241
.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. H. 864-cü ildə (1459) həcc ziyarətinə getimş və h. 865-ci ilin (1460) ilin əvvəllərində həcc ziyarətindən qayıdarkən Qahirəyə gəlmiş və buradakı alimlərlə görüşüb söhbət etmişdi. Fəzilət və təvazö sahibi alim idi. Misirdə qaldığı bir il müddətində tədrislə məşğul olmuş, lakin çox az tələbə onun dərslərindən faydalana bilmişdi. Həmin il yenə həcc ziyarəti üçün Məkkəyə getmiş və daha sonra Azərbaycana qayıtmışdı. Şəmsəddin Səxavi onun öz vətənində tədrislə məşğul
1239
Mahmud ibn Muhəmməd ibn Ömər Çəğmini Xarəzmi (öl. 1221) yaşadığı dövrün məşhur riyaziyyatçı və astronomlarından biri olmuşdur. ‚Müləxxəs fi’l-Hey’ə‛ və ‚Qüvvəi-Kəvakib və Zə’fuha‛ onun astronomiyaya dair məşhur əsərləridir. Onun bu iki əsəri uzun müddət mədrəsələrdə dəslik kimi oxutulmuşdu. Ehtimal ki, ‚Mətni- Çəğmini‛ bu iki əsərdən biridir. 1240 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 176; QƏZZİ, Kəvakibü’s-Sairə, s. 294. 1241 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 88-89; Ziya BÜNYADOV, ‚Sufiyskiy Tarikat Qyulşaniyya‛, İzbrannıye Soçineniya, C. III, s. 156, Bakı 1999. olduğunu və fətva mərcii olduğunu qeyd etmişdir. Alim h. 877-ci ildə (1472) vəfat etmişdi
1242 .
Əbdürrəhman ibn Abdullah ibn Əbü’l-Xeyr əz-Zübeydi əş-Şamaxi Şirvani Mühəddis idi. Şam diyarında, Zübeyd şəhərində hədis tədrisi ilə məşğul olmuşdu. Burada onun dərslərində çox sayıda tələbə iştirak etmişdi. Onun tələbələri arasından Nəfisəddin əl-Ələvi kimi mühəddis yetişmişdi. Alim h. 797-ci ilin şaban ayında (iyun 1395) vəfat etmişdi 1243
.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Xorasanın Nişapur şəhərinə getmiş buradadakı hədis və fiqh alimlərinin bir çoxu ilə görüşərək onların tələbəsi olmuşdu. Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Yusif ibn Bamuyə əl-İsfəhani (öl. 1018), hafiz Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Abdullah Hakim Nişapuri kimi mühəddislərdən dərs almış Əbü’l-Fəzl Şaban Şirvani təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycana qayıtmış və burada tədrislə məşğul olmuşdu 1244 .
Şeyx Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əhməd ibn Səlah Şirvani Zahid və abid bir şəxs olmaqla yanaşı hikmət, məntiq, astronomiya və rəsəd elmlərində dövrün tanınmış alimlərindən idi. Dəməşqdəki ‚Səidü’s-Süəda‛ və ‚Şihabiyyə‛ xanəgahlarının şeyxi olmuşdu. Yaşadığı dövrdə Xacə Nəsrəddin Tusi, Əsirəddin Müfəzzəl Əbhəri (öl. 1265), şeyx Qütbəddin İbrahim əl-Misri, imam Fəxrəddin Muhəmməd Razi, şeyx Şərəfəddin Muhəmməd Məs’udi, şeyx Əbü’l-Fəth Muhəmməd ibn Xəyyam, Bəhmənyar Şirvani, rəis Əbu Əli ibn Sina kimi alimlərin fəlsəfə, astronomiya, məntiq, riyaziyyat, həndəsə və.s elm sahələrinə dair əsərlərinin dərin
1242
SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. I, s. 107. 1243
İBN HƏCƏR, İbnai’l-Ğumr, s. 167. 1244
SEYRƏFİNİ, Müntəxəb, s. 274. bilicisi kimi tanınmışdı. H. 698-ci ildə (1299) Dəməşqdən Qahirəyə getmiş və bir il sonra h. 699-cu ildə (1300) burada vəfat etmişdi 1245 .
Şeyx Əli Əkbər ibn Mustafa ibn Mahmud əş-Şamaxi Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih olmaqla yanaşı ərəb filologiyası və ədəbiyyatı üzrə tanınmış mütəxəssis idi. Hindistanın Heydərabad şəhərində yaşamışdı. Ərəb filologiyası və şafi’i fiqhi sahəsində bir sıra əsərlərin müəllifi idi. Bunlardan ‚Məsailü’t- Təmriniyyə fi’s-Sərf‛, ‚Məsalətu’l-İxbar bi’z-Zeyy fi’n-Nəhv‛, ‚Məşkukü’l-Məvrudə fi’l-Məsaili’l-Məntiqiyyə‛, ‚Əcviyyə’ş-Şafi’iyyə fi’l-Məntiq‛ və ‚Tuhfətu’n-Nizamiyyə fi’l-Füruqi’l-İstilahiyyə fi’l-Lüğə‛ni sadalamaq olar. Sonuncu əsərini h. 1310-cu ildə (1863) qələmə almışdır 1246 . Ölüm tarixi məlum deyil. Əbü’l-Fəzl Şaban əş-Şabrani Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Əsnəvi onu ‚əhli- zöhd, fəzilətli imam‛ kimi sözlərdə tövsif etmişdi. Əbü’l-Fəzl Şabrani İranın Təbəristan vilayətinin Amul şəhərində fiqh təhsili almış, Əbu Leyla Bəndar ibn Muhəmməd əl-Bəsrinin tələbəsi olmuşdu. Bu şəhərin mühəddislərindən hədis dinləmişdi. Təhsilini başa vurduqdan sonra vətəninə qayıtmış, Şabrandakı mədrəsələrdə dərs vermişdi. Əbü’l- Fəzl Şaban əş-Şabrani h. 494-cü ilin şaban ayında (iyun 1101) vəfat etmişdi 1247
.
Şirvani Riyaziyyatçı və astronom həmçinin şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və müfəssir idi. Təqribən h. 820-ci ildə (1417) Şabran şəhərində anadan olmuş, ilk təhsilini doğma şəhərində aldıqdan sonra təhsilini davam etdirmək üçün səyahətə çıxmışdı. Bir müddət Xorasanın Tus şəhərində təhsil almış, burada Nizaməddin Nişapurinin astronomiyaya
1245 SƏFƏDİ, Vafi bi’l-Vəfayat, C. II, s. 101; həmçinin bax: BÜNYADOV, ‚Novıye Materialı o Vidnıx Deyatelyax Azerbaydjana ve Epoxu Srednevekovya‛, s. 60. 1246
HÜSEYNİ, Nüzhətü’l-Xəvatir, s. 1311. 1247
ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 20. dair ‚Şərhü’t-Təzkirə fi İlmü’l-Hey’ə‛ əsərini oxumuşdu. Daha sonra Səmərqəndə getmiş və burada türk riyaziyyatçı və astronom Səlahəddin Musa Qazizadə Ruminin (öl. 1437) tələbəsi olmuşdu 1248
. Səmərqənd mədrəsələrində ərəb filologiyası, fiqh, riyaziyyat, astronomiya və kəlam elmlərini öyrənmişdi. 1440-cı ildə Səmərqənddəki alimlərdən icazət (diplom) alaraq elmi tədqiqat və tədrisə başlamışdı. Əllamə İzzəddin Yusif ibn İbrahim Ərdəbilinin 1249 (öl. 1377) şafi’i fiqhinə dair ‚Ənvar li Əməlü’l-Əbrar‛ adlı əsərinə farsca şərh yazmış və Teymuri hökmdarı Uluq bəyə təqdim etmişdi. 1440-cı illərin birinci yarısında vətənə qayıtmışdı. Bir müddət Şirvandakı mədrəsələrdə tədrislə məşğul olmuş daha sonra Anadoluya, Osmanlı ölkəsinə getmişdi. Onun bu ölkəyə gəlişi sultan II Muradın (1421-1451) hakimiyyətinin son illərinə təsadüf etmişdir. Candarlı İsmayıl bəyin tövsiyyəsi ilə bir müddət Qastamonu şəhərindəki mədrəsələrdə dərs vermişdi. Müəllifi olduğu ‚Ayətü’l-Kürsi‛ təfsirini 1453-cü ildə Bursada sədriəzəm Candarlı Xəlil paşaya təqdim etmişdi. Musiqi və bəstəkarlığa dair ‚Məcəllətü fi’l- Musiqi‛ adlı əsərini də həmin il Osmanlı sultanı Fateh II Mehmedə (1451-1481) təqdim etmişdi. İstanbulun fəthindən sonra onu himayə edən Candarlı ailəsinin başçısı Xəlil paşanın sultanın əmri ilə edam edilməsi ilə vəziyyət bir qədər dəyişmiş və Fəthullah Şirvani 857-ci ilin (1453) ortalarında yenidən Qastamonuya gedərək buradakı mədrəsələrdə tədrislə məşğul olmuşdu. Qastamonuda ustadı Musa Qazizadə Ruminin müəllifi olduğu ‚Şərhü’l-Müləxxəs fi İlmü’l-Hey’ə‛ adlı əsərinə ‚Fəvaid və’l-Fəvaid‛ adlı bir haşiyə yazaraq sultan Fateh II Mehmedə təqdim etmişdi. Lakin ümid etdiyinin əksinə olaraq sultandan iltifat görməmişdi. ‚Haşiyəyi-Təlvih‛, ‚Şərhu-Əşkali-Tə’sis‛ də alimin qələmindən çıxmış əsərlərdir. Bundan başqa Fəthullah Şirvani ərəb dilinin qrammatikasına dair ‚Şərhu-İrşadü’l-Hadi‛ 1250
adlı bir əsər də qələmə almışdır. 1465-ci ildə həcc ziyarəti üçün yola çıxmışdı. Yolda İraqın bəzi şəhərlərində qalmış və
1248
Bursalı Mehmed Tahir onun Seyyidü’ş-Şərif Əbü’l-Həsən Əli Cürcani (öl. 1413) və Əli Quşçunun (öl. 1474) tələbəsi olduğunu qeyd etsə də (bax: Osmanlı Müəllifləri, C. I, s. 392) bu mümkün görünmür. Çünki Seyyidü’ş-Şərif Cürcani onun anadan olmasından 4 il əvvəl ölmüş, Əli Quşçu isə onunla həmyaş olmuşdur. Taşköprüzadə də onun Seyyidü’ş-Şərif Cürcaninin tələbəsi olduğunu qeyd etmişdir (bax: Şəqaiqü’n-Numaniyyə, s. 65). 1249 Haqqında bax: səh. ??? 1250 BAĞDADLI İsmayıl Paşa, Hədiyyətü’l-Arifin Əsmai’l-Müəllifin və Asarü’l-Müsənnifin, (Hzr. R. Bilge-İnal M. K), C. I, s. 815, İstanbul 1951; KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 130. Bu əsər Sə’dəddin Təftazaninin ərəb filologiyasına dair yazdığı ‚İrşadü’l-Hadi‛yə yazılmış şərhdir. Katib Çələbi və Bağdadlı İsmayıl Paşa Sə’dəddin Təftəzaninin (öl. 1389) Mövlana Fəthullah Şirvaninin (1417-1478) müəllimi olduğunu qeyd etsə də bu iki şəxsin təvəllüd və vəfat tarixlərindən də görüldüyü kimi bu mümkün deyil. Katib Çələbi alimin adını ‚Şah Fəthullah Şirvani‛ olaraq qeyd etmişdir.
mədrəsələrdə dərslər vermişdi. 1466-cı ildəki həcc ziyarətindən sonra bir il Məkkədə mücavir olaraq qalmışdı. Məkkədə qaldığı dövrdə ətrafına toplaşmış tələbələrin istəyi ilə dərslər vermişdi. Qayıdarkən Qahirəyə gəlmiş, buradakı elmi fəaliyyətlərlə tanış olub alimlərlə görüşmüşdü 1251 . Qahirədən İstanbula getmiş, lakin heç vaxt sultan Fateh II Mehmedin etimadını qazana bilməmiş və irəli çəkilməmişdi. Mövlana Fəthullah Şirvani h. 891-cı ildə (1486) Qastamonuda vəfat etmişdi 1252 . O, Əli Quşçu ilə birlikdə Osmanlı mədrəsələrində riyaziyyat və astronomiyaya dair tədqiqat ənənəsinin təməlini qoymuş şəxs idi. Fəthullah Şirvani riyaziyyat, astronomiya, filologiya, ədəbiyyat, təfsir, fiqh üsulu sahələrinə aid 6 məşhur əsərin müəllifidir. Bundan başqa musiqi, həndəsə, optika kimi sahələrə dair onlarla risalə qələmə almışdı. Əsərlərinin çoxunu ərəbcə, bəzilərini isə farsca qələmə almışdı. Onun ‚Risaleyi-Əqaid‛ adlı əsərinin bir nüsxəsi Türkiyə Konya şəhəri Yusifağa əlyazmalar kitabxanasında, ‚Haşiyə ələ Şərhü’l- Məvaqif‛ adlı əsəri İstanbul Atif əfəndi kitabxanasında, astronomiyaya dair ‚Haşiyə ələ Şərhi’l-Müləxxəs fi’l-Hey’ə‛ adlı əsəri Türkiyə Kütahya şəhəri Vahidpaşa İHK, ‚Məcəllətü fi’l-Musiqa‛ adlı əsəri İstanbul Topqapı sarayı kitabxanası Nr. 3449-da, Nəsrəddin Tusinin ‚Təzkirə fi İlmü’l-Hey’ə‛ adlı əsərinə yazdığı şərh İsfəhanın Muhəmmədşəfi mədrəsəsi kitabxanası və Tehran universitetinin kitabxanasında, əllamə İzzəddin Yusif Ərdəbilinin ‚Ənvar li Əməlü’l-Əbrar‛ adlı əsərinə farsca yazdığı şərhin alimin öz dəsti xətti ilə 22 şəvval 845 (5 mart 1442) tarixində qələmə aldığı nüsxəsi Tehran Sipəhsalar kitabxanasında saxlanmaqdadır. Alimin ‚Məcəllətü fi’l-Musiqa‛ adlı əsəri 1986-cı ildə Frankfurtda ‚Ərəb və İslami Elmlər Məcmuası‛nda nəşr olunmuşdur.
O, hələ kiçik ikən atası vəfat etmişdi. H. 886-cı (1482) ildən etibarən təhsil almağa başlayan Sahib Muhəmməd Şirvani Məkkənin hənəfi imamı Şəmsəddin Buxarinin tələbəsi olmuşdu. Məkkədəki alimlərdən hədis dinləmiş və hədis elmlərini öyrənmişdi.
1251 SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. III, s. 241. 1252 TAŞKÖPRÜZADƏ, Şəqaiqü’n-Numaniyyə, s. 65-66; KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 130, 573; C. II, s. 1003, 1083; Bayram AKDOĞAN, ‚Fethullah Şirvani’ye Göre Makamların Tesirleri ve İcra Edileceği Vakitler‛, AÜİFD, C. XLVIII/I, Ankara 2007, s. 77-82; Bursalı Mehmed Tahir Fəthullah Şirvaninin 857-ci (1453) ildə Qastamonuda vəfat etdiyini və burada dəfn edildiyini qeyd etmişdir. Bax: Osmanlı Müəllifləri, C. I, s. 392.
Daha sonra Mədinəyə getmiş və Məscidi-Nəbəvidə mücavir olaraq qalmışdı. Bu müddətdə Mədinə alimlərinin dərslərində də iştirak etmişdi. Hicazdakı təhsilini başa vurduqdan sonra h. 895-ci ildə (1490) Qahirəyə getmişdi. Səxavi (öl. 1497) h. 899-cu ildə (1494) onun Qahirədə yaşadığını qeyd etmişdir 1253 . Ölüm tarixini qeyd etmədiyiniə görə alimin Şəmsəddin Səxavidən sonra vəfat etdiyini təxmin etmək olar.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Şirvanda təhsil almış, daha sonra Misirə getmiş və əl-Əzhər camesində dərs vermişdi. O, zahid və abid insan idi. Təsəvvüfə meyl etmişdi. Sadə geyinir və dünyəvi şeylərdən mümkün qədər az istifadə edərdi. Başında külah, əynində yun köynək və xirqə olurdu. İbnü’l-İmad və İbn Həcərin verdiyi məlumatdan Qənbər Şirvaninin mövləvi təriqətinə mənsub olduğunu təxmin etmək olar. Çünki hər iki müəllif onun səma’ və rəqsi xoşladığını qeyd etmişdilər. Amma mümkündür ki, o, başqa bir təriqətə də mənsub olsun. Çünki rəqs və səma’ sufi təriqətlərinin bir çoxunda əsas ritullardan hesab olunur. Qənbər Şirvani kəlam və astronomiya elmləri ilə də məşğul olmuşdu. O, bu sahədə bəzi əsərlərin müllifi idi. H. 801-ci ilin şaban ayında (aprel 1399) vəfat etmişdi 1254 .
Mahmud ibn Muhəmməd Dilşad Şirvani XV əsrdə Osmanlı imperatorluğunda yaşamış tarixçi, coğrafiyaşünas, mütərcim və ədib idi. Qələmə aldığı əsərlərdən onun həmçinin təbabətlə də məşğul olduğu məlum olur. Ehtimal ki, oğlu həkim Şükrullah Şirvani də atasının təbabətdəki məharətini davam etdirərək yaşadığı dövrün məşhur tibb alimlərindən biri olmuşdu. Mahmud ibn Muhəmməd Dilşad Şirvani yaxın bir qohumu ilə aralarındakı ziddəyyətlərdən ötrü vətəni tərk edərək Osmanlı ölkəsinə getmiş və orada yaşamışdı. Prof. Kamandar Şərifov Mahmud Dilşad Şirvaninin həyat və yaradıcılığı haqqında Azərbaycanda ən geniş
1253
SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. V, s. 1. 1254
İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VII, s. 704; İBN HƏCƏR, İbnai’l-Ğumr, C. II, s. 202. tədqiqatı aparmış alimdir 1255
. Bundan başqa Türkiyədə möhtərəm ustadım prof. Mikayıl Bayramın elmi rəhbərliyi ilə ərsəyə gəlmiş bir namizədlik dissertasiyasında 1256 alimin həyat və yaradıcılığı haqqında ətraflı və müqayisəli məlumat verilmişdir. Mahmud ibn Dilşad Şirvani bir sıra əsərlərin müəllifi idi. Bunlardan daha çox ‚Tuhfəyi-Muradi‛ adı ilə tanınan ‚Muradi fi Əsnafi’l-Cəvahir‛ adlı hənəfi fiqhinə dair türkcə qələmə alınmış əsər müəllif tərəfindən Osmanlı sultanı II Murada (1421-1451) təqdim edilmişdir. Bu əsərin bilinən üç əlyazma nüsxəsindən biri Paris milli kitabxanasında, digəri Qahirədə Misir milli kitabxanasında, üçüncüsü isə Türkiyədə Kastamonu İHK-də saxlanılır. Alimin tibbə dair türkcə yazdığı ‚Kəhhalnaməyi-Nuri’l-Uyun‛ adlı əsərinin yeganə nüsxəsi İstanbul Millət kitabxanasındadır. Mahmud Şirvaninin ən məşhur əsəri ‚Tərcüməyi-Tarixi-İbn Kəsir‛dir. Mahmud Şirvani məşhur mühəddis, müfəssir və tarixçi İmadəddin İsmayıl ibn Kəsirin (1300-1373) ‚Bidayə və’n-Nihayə‛ adlı tarixə dair çoxcildli əsərini ixtisarla ərəbcədən türkcəyə tərcümə etmişdir. Bu əsərin Türkiyədəki kitabxanalarda beş əlyazma nüsxəsi mövcuddur. 2001-cü ildə dissertasiyam üçün elmi material toplayarkən bu əsərin Nr. 900/3693-ə qeydli Konya BYEK-dəkı nüsxəsi ilə tanış olmuşdum. Əsər uzun müddət Burdur İHK-də saxlanmış, daha sonra Konyaya gətirilmişdi. Lakin dissertasiya mövzuma aid olmadığı üçün əsərin sadəcə kataloq nömrəsini götürməklə kifayətlənmişdim. ‚Tərcüməyi-Tarixi-İbn Kəsir‛in müəyyən etdiyimiz digər dörd nüsxəsi isə İzmir İHK-də saxlanılır. Bursalı Mehmed Tahir Mahmud ibn Muhəmməd Dilşad Şirvaninin həmçinin Ömər ibnü’l-Vərdinin (öl. 1349) ‚Xəridətü’l-Əcaib və Fəridətü’l-Qəraib‛ və İsmayıl əl- İstəxrinin (X əsr) ‚Məsalikü’l-Məmalik‛ adlı coğrafiyaya dair əsərlərini, həmçinin aşağıda haqqında məlumat verdiyimiz mövlana Muhyəddin Muhəmməd Qarabağinin (öl. 1535) ‚Calib’s-Sürur və Səblü’l-Qürur‛ adlı əsərini türkcəyə tərcümə etdiyini bildirmişdir 1257
. Lakin Səma Yaniçin fikrinə görə ‚Xəridətü’l-Əcaib və Fəridətü’l- Qəraib‛ və ‚Məsalikü’l-Məmalik‛ xacə Mahmud ər-Rumi adlı başqa bir alim tərəfinən
1255
Kamandar ŞƏRİFOV, ‚Mahmud Şirvani‛, AMEA Əİ, Filologiya Məsələləri, Bakı 1999, s. 56-67. Həmçinin bax: Səma YANİÇ, ‚Hace Hatib Mahmud er-Rumi, Eserleri ve Osmanlı İlim Hayatındaki Yeri‛, SÜTAD, S. 17, Konya 2005, 411-423. 1256
Dissertant yoldaşlarımızdan Səma Yaniç ‚Hace Hatib Mahmud er-Rumî ve Haridetü’l-Acayib ve Feridetü’l- Garayib‛ adlı namizədlik dissertasiyasını 2004-cü ildə Konya Səlcuq universitetində müdafiə etmişdir. 1257 Osmanlı Müəllifləri, C. III, s. 139-140, İstanbul 1342. tərcümə olunmuş və bu iki müəllif müasir tədqiqatçılar tərəfindən eyni şəxs kimi qəbul edilmişdirlər 1258 . Bizim fikrimizə görə də Bursalı Mehmed Tahirin verdiyi məlumatlarda ziddiyət var. Belə ki, Mehmed Tahir alimin sultan II Muradın (1421-1451) dövründə yaşadığını qeyd etməklə yanaşı onun Muhyəddin Qarabağinin ‚Calib’s-Sürur‛ adlı əsərini türk dilinə tərcümə etdiyini bildirir 1259
. Halbuki Muhyəddin Qarabaği 1535-ci ildə vəfat etmişdir. Mahmud Şirvaninin özündən təqribən bir əsr sonra yaşamış bir şəxsin əsərini tərcümə etməsi şübhəsiz ki, mümkün deyil. Mahmud Şirvaninin ölüm tarixi dəqiq məlum olmasa da h. 843-cü ildən (1439) sonraya təsadüf etdiyi bilinir.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|