Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Xumartəkin ibn Abdullah Təbrizi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qazi Muhəmməd ibn Əhməd Təbrizi
- Əbü’l-Kərəm Əbdülqafur ibn Bədəl ibn Həmzə əş-Şüruti Təbrizi
- Əbü’l-Fəth Muhəmməd ibn Davud ibn Yusif Təbrizi
- Muhəmməd Rəcəb Təbrizi
- Cəmaləddin Muhəmməd ibn Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Aqsarayi Təbrizi
- Əbdülməcid ibn Bəyaz Təbrizi
- İmadəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əbdürrəhman ibn Əbdülməcid ibn Abdullah əl-Übeydi Təbrizi
- İmadəddin Əbü’l-Məkarim Muhəmməd ibn Əbdülvəhhab ibn İbrahim Təbrizi
- Şeyx Vəliyəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Abdullah əl-Öməri Təbrizi
- Katib İmadəddin Muhəmməd ibn Əli ibn Muhəmməd ibn Əli Təbrizi
- İmam Eynəddin Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Muhmud ibn Abdullah əs-Sivasi Təbrizi
- Tacəddin Şərəf Əlişah ibn Əbu Bəkr Təbrizi
|
Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Xumartəkin ibn Abdullah Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Onun atası Xumartəkin məşhur ədib, müfəssir və mühəddis Xətib Əbu Zəkəriyyə Yəhya Təbrizinin (öl. 1109) köləsi olmuş, Xətib Təbrizi onun azad etmişdi. Xumartəkin adı bu şəxsin Orta Asiyalı, ehtimal ki, qıpçaq türklərindən, olduğunu düşünməyə əsas verir. Əbu Abdullah Muhəmməd, Xətib Təbrizinin tələbəsi olmuş, onun yanında ərəb dili və ədəbiyyatını öyrənmişdi. Əbü’l- Xəttab əl-Gülvizan və Mübarək əl-Qəssaldan hədis dinləmiş və hədis dərsləri almışdı. Təhsilini başa vurduqdan sonra tədrislə məşğul olmuşdu. Ömər əl-Qurəşi, Əhməd ibn Yəhya ibn Hibətullah, Əhməd əl-Bəndənici, Əbdüllətif ibn Yusif kimi alimlər onun tələbələri arasından yetişmişdilər. Əbu Abdullah Muhəmməd Təbrizi h. 569-cu (1174) ildə vəfat etmişdi. Vəfat edərkən yaşı 80-i ötmüşdü 1336
. Məcdəddin ibn Muhəmməd əl-Xunəci Təbrizi XV əsrdə Misirdə yaşamış əxlaq nəzəriyyəçilərindən və təsəvvüf şeyxlərindən idi. Məcdəddin Təbrizi ‚Tədibü’n-Nəfs və Təshihü’l-E’tiqad‛ adlı əsərin müəllifi idi. Ölüm tarixi məlum olmasa da h. 884-cü ildə (1479) həyatda olduğu bilinir 1337 .
Qazi Muhəmməd ibn Əhməd Təbrizi
1332 Cahiliyyə dövrü ərəb şairi İmrü’l-Qeysin ‚Müəlləqə‛sinə yazılmış şərhdir. 1333 Əbu Zəkəriyyə Təbrizinin öz ustadı Əbü’l-Üla əl-Mə’ərrinın əsərinə yazdığı şərhdir. Eyni adlı əsər Əbu Yaqub Yusif Xoyi tərəfindən də qələmə alınmışdır, bax: s. ???. 1334
DE SLANE, həmin əsər, s. 139, 549, 550, 576. 1335
İBNü’l-ƏNBARİ, Təbəqatü’l-Üdəba, s. 270-273; YAQUT əl-HƏMƏVİ, İrşadü’l-Ərib, s. 1705-1707; YAQUT əl- HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. II, s. 156; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. IV, s.330; YAFİ’İ, Miratü’l-Cənan, C. II, s. 210; İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XII, s. 328; TAŞKÖPRÜZADƏ, Mövzuatü’l-Ülum, C. I, s. 201-202. 1336
ZƏHƏBİ, Müxtəsər Tarixi-İbnü’d-Dübeysi, 26. 1337
KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 15. XIV əsrdə yaşamış şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və qazilərdən biri idi. Ölüm tarixi bilinmir. Qazilik peşəsi, qazilərin davranış üsul və qaydalarına dair qələmə aldığı ‚Dəsturü’l-Quzat‛ adlı əsərini h. 772-ci ildə (1370) yazıb bitirmişdi. Beləcə onun vəfat tarixinin 1370-ci ildən sonraya təsadüf etdiyini təxmin etmək olar 1338 .
İbn Əbü’l-Qasım Hüseyn ibn Muhəmməd Bağır Təbrizi Osmanlı dövlətində yaşamış hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və kəlam alimi idi. Həyatı haqqında ətraflı məlumat yoxdur, ölüm tarixi və yaşadığı dövrü müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Onun ‚Tahdidü’l-Müqəddərat‛, ‚Tuhfətü’l-Cəlaliyyə‛ və ‚Arifü’l-Lətaif‛ adlı əsərləri Türkiyədə, Amasiya Bəyazid İHK-də saxlanılır.
İmam Hüseynin (ا) nəslindən olan və Mir Şərəf Təbrizi adı ilə tanınan alim hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və tarixçi idi. Osmanlı dövlətində yaşamış Mir Şərəf Təbrizi tarixə dair ‚Ənfəsü’l-Əxbar fi’t-Tarix‛ adlı əsərin müəllifi idi. O, bu əsərdəki mövzuları 80 başlıq altında qələmə almışdı. Əsər Sasani şahları tarixinin xülasəsi ilə başlayıb raşid xəlifələr, Əməvilər, Abbasilər, Böyük Səlcuqlular, moğol xanları, Teymurilər və Osmanlı sultanlarının tarixi ilə davam etmiş, sultan IV Muradın (1623-1640) hakimiyyəti dövrünün başlanğıcı ilə sona çatmışdı. Mir Şərəf Təbrizi İstanbulun Üsküdar səmtinin qazisi olmuş, bu vəzifədən təqaüdə çıxmışdı. Alim İstanbulda vəfat etmişdi
1339 . Ölüm tarixi məlum deyil. XVI-XVII əsrlərdə yaşamışdır. Şeyx Əvhədəddin Əbu Abdullah ibn Sədrəddin Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və təsəvvüf şeyxi idi. Azərbaycandan Misirə getmiş və Qahirədəki ‚Səidü’s-Süəda‛ xanəgahında tədrislə məşğul olmuşdu. Şeyx Əvhədəddin Təbrizi təsəvvüf ərbabının ənənəvi geyimi olan sadə yun əba geyinir və vaxtının çoxunu tədris, tədqiqat və ibadətlə keçirirdi. İbn Müləqqin olun bir sıra əsərlərin müəllifi olduğunu qeyd etmiş və vəfatından əvvəl şəxsi kitabxanasını və sahib olduğu
1338
KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 54. 1339
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü'z-Zünun, C. I, s. 268. az miqdarda əmlakı vəqf etdiyini yazmışdır. Şeyx Əvhədəddin Təbrizi h. 2 şəvval 787- ci ildə (6 noyabr 1385) Qahirədə vəfat etmiş və Sufiyyə qəbristanında dəfn edilmişdi 1340 .
Şeyx Nəcməddin Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Məvdud əz-Zahiri Təbrizi XII əsrdə yaşamış azərbaycanlı fütuvvət şeyxi idi. O, Təbrizdə Nəcməddin Zərkub adı ilə tanınmışdı. Bu da onun peşəsinin zərgərlik olduğunu göstərir. H. 640-cı (1242) ildə kubrəviyyə şeyxi Sə’dəddin Muhəmməd ibnü’l-Müəyyəd əl-Həmmuyə Cüveyninin (öl. 1252) Təbrizə gəlməsi ilə Nəcməddin Təbrizinin həyatı dəyişmişdi. O, şeyx Sə’dəddin Həmmuyəyə intisab etmiş, onun müridlərindən biri olmuşdu. Şeyx Nəcməddin Zərkub Təbrizi h. 712-ci (1312) ildə vəfat etmiş, Təbrizin Kəcil qəbristanında dəfn edilmişdi. Şeyx Nəcməddin Təbrizi farsca ‚Risalə dər Bəyani-Fütuvvət‛ adlı əsərin müəllifi idi. O, həm də farsca sufiyanə şerlərin müəllifi idi 1341
. Qazi Əbdüssəməd ibn Bəyaz Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və qari idi. Xüsusən Qur’ani-Kərimin qiraəti və təcvidi sahəsində ixtisaslaşmışdı. Bu səhədə ‚Müxtəsərü’ş-Şatibiyyə‛ 1342
adlı əsər qələmə almış və bu əsəri ‚Müxtəsəri-Təbrizi‛ adı ilə məşhur olmuşdu. Qazi Əbdüssəməd Təbriz şəhərinin şeyxi idi. O, Məs’ud ibn Əhməd əl-Əxlatinin tələbəsi olmuş, qiraət və təcvid elmini ondan öyrənmişdi. Təbrizdə təhsilini tamamlayandan sonra Əbdüssəməd Təbrizi Dəməşqə getmişdi. Şam diyarının alimlərindən dərs almış və ölkəsinə qayıtmışdı. Təbrizdə çox sayıda insan ondan Qur’an təcvidi və qiraət qaydalarını öyrənmişdi. O, cümlədən oğlu Muhəmməd Təbrizi, Qəvaməddin Həmdani, Əbdürrəhman ət-Təbib ondan qiraət qaydalarını öyrənmişdilər. Qazi Əbdüssəməd Təbrizi imam Şatibinin əsərini ixtisar edərək nizamlamış və daha asan anlaşılan formaya salmışdı. Onun bu müxtəsəri 520 sətir idi. Bu əsər uzun illər qiraət və təcvid sahəsində dərslik kimi istifadə edilmişdi. İbnü’l-Cəzəri onun gözəl əxlaqlı, xoş davranışlı, son dərəcə dindar və təqvalı insan olduğunu, qazilik vəzifəsini icra edərkən
1340
Siracəddin Ömər ibn Əli İBN MÜLQİN, Təbəqatü’l-Əvliya, s. 277, www.balligho.com . 1341
NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. I, s. 177. 1342
İmam Əbu Muhəmməd Qasım ibn Firrə Şatibinin (1143-1194) ‚Şatibiyyə‛ adlı əsəri uzun illər boyu mədrəsələrdə və məktəblərdə Qur’an təcvidi və qiraəti sahəsində dərslik kimi istifadə olunmuşdur. heç bir məmurun və əmirin iltimasını dinləmədiyni qeyd etmişdir. Hətta Cəlairi hökmdarı Şeyx Üveys belə onunla ziddləşməyə cəsarət etməzdi. Alim h. 765-ci ildə (1364) Təbrizdə vəfat etmişdi 1343
.
Azərbaycan Atabəyləri dövündə (1136-1225) yaşamış tanınmış mühəddislərdən idi. H. 545-ci ilin rəbiələvvəl ayında (iyul 1150) Təbrizdə dünyaya gəlmişdi. Əllamə Əbu Mənsur Muhəmməd ibn Əsəd əş-Şafi’i ət-Tusinin tələbəsi olmuş, h. 569-cu ilini ramazan ayında (aprel 1174) ondan ‚Şərhü’s-Sünnə‛ni 1344 dinləyib bitirmişdi. Əbü’l- Kərəm Əbdülqafur Təbrizi h. 619-cu ildə (1222) həcc ziyarəti üçün Hicaza getmişdi. Əbu Bəkr Muhəmməd Bağdadi öz əsərində Ərbildə Əbü’l-Kərəm Əbdülqafur Təbrizinin dərslərində iştirak etdiyini və ondan hədis dinlədiyini qeyd etmişdir 1345
. Lakin müəllif alimin ölüm tarixini yazmamışdır. Ehtimal ki, Əbu Bəkr Bağdadi bu məlumatları qeyd edərkən Əbü’l-Kərəm Təbrizi hələ həyatda idi.
Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis idi. Məşhur mühəddis Əbu Muhəmməd Hüseyn Bəğəvinin (öl. 1122) ‚Məsabihü’s-Sünnə‛ adlı əsərinə yazdığı ‚Şərhü’l-Müşkilati’l- Məsabih‛ adlı şərhi h. 680-ci ildə (1281) yazıb başa çatdırmışdı 1346
. Deməli ölüm tarixi 1281-ci ildən sonraya təsadüf edir.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. Muhəmməd Rəcəb Təbrizi ‚Nəfhü’l- Məsk fi Şərhu Tətimməti’s-Səlk‛ adlı əsərin müəllifi idi. Ölüm tarixi h. 909-cu ildən (1503) sonraya təsadüf edir 1347 .
1343
İBNü’l-CƏZƏRİ, Qayətü’n-Nihayə, s. 322. 1344
Muhyəddin Hüseyn Bəğəvinin (öl. 1122) çoxcildli hədis külliyatı. Əbu Bəkr Muhəmməd Bağdadi bu qədər dəqiq məlumat verdiyinə görə ehtimal ki, ‚Şərhü’s-Sünnə‛nin həmin nüsxəsini, yəni əllamə Əbu Mənsur Tusinin tələbəsi Əbü’l-Kərəm Təbriziyə oxuduğu nüsxəsini görmüşdü. Çünki əlyazma əsərlərin ilk səhifələrində qiraət və səmə’ qeydəlir olur. Yəni həmin nüsxənin nə vaxt kim tərəfindən oxunduğu və dinləndiyi mədrəsələrdə qeyd olunurdu. 1345 BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. I, s. 254. 1346 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 285. 1347 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 291. Cəmaləddin Muhəmməd ibn Muhəmməd ibn Muhəmməd əl-Aqsarayi Təbrizi Filoloq, ədib və həkim idi. Cəmaləddin Muhəmməd Təbrizi öz dövrünün tanınmış alimlərdən biri idi. O, ərəb filologiyasına dair ‚Kəşfü’l-İ’rab fi Şərhü’l-Lübab‛ adlı əsərin müəllifi idi. Katib Çələbi və ona istinadən Ömər Rza alimin h. 740-cı ildə (1339) həyatda olduğunu yazmışdırlar 1348
. Katib Çələbinin qeydinə görə alim adı çəkilən əsərini həmin ildə Şirazda yazıb başa çatdırmışdır 1349 . Buradan Cəmaləddin Təbrizinin XIV əsrdə yaşadığını təxmin etmək olar. ‚Kəşfü’l-İ’rab fi Şərhü’l-Lübab‛ın Türkiyədəki yeganə nüsxəsi Konya şəhərində, Yusifağa kitabxanasında saxlanılır. Bu nüsxənin üzü h. 759-cu ildə (1359) katib Yusif ibn Hüseyn Ağşəhri tərəfindən köçürülmüşdür. Bundan başqa alim ‚Haşiyə ələ Şərhu Məcməi’l-Bəhreyn‛, ‚Haşiyə ələ’l-Kəşşaf ‛, ‚İzahü’l-İzah‛, ‚Həllü’l-Mu’cəz‛ kimi əsərlərin müəllifi idi. ‚Haşiyə ələ Şərhu Məcməi’l-Bəhreyn‛ əllamə Müzəffərəddin Əhməd ibnü’s-Saati Bağdadinin (öl. 1295) hənəfi fiqhinə dair ‚Məcməi’l-Bəhreyn və Mültəqəi’n-Nəhreyn‛ adlı əsərinə yazılmış bir şərhə haşiyə idi. Bu haşiyənin Paris milli kitabxanasında 1350 və Türkiyədə Manisa İHK-də əlyazma nüsxələri var. Manisadakı kitabxanada Cəmaləddin Muhəmməd Təbrizinin Carullah Zəməxşərinin müllifi olduğu Qur’an təfsirinə yazılmış ‚Haşiyə ələ’l-Kəşşaf‛ adlı əsərinin də bir nüsxəsi mövcuddur. Həmin kitabxanada alimin tibbə dair ‚Həllü’l-Mu’cəz‛ adlı əsərinin də bir nüsxəsi mühafizə edilir. ‚Həllü’l-Mucəz‛in digər əlyazma nüsxəsi isə Ankara milli kitabxanasındadır. ‚İzahü’l-İzah‛ isə Xətibu- Diməşq ləqəbi ilə tanınmış Qütbəddin Muhəmməd Qəzvininin (öl. 1338) ərəb filologiyası sahəsindəki ‚İzah Məna və’l-Bəyan‛ adlı əsərinə şərh mahiyyətində yazılmışdır. ‚İzahü’l-İzah‛ın müəyyən etdiyimiz üç nüsxəsindən biri Paris milli kitabxanasında 1351
, digər ikisi isə Türkiyədə Çorum İHK və Kastamonu İHK-də mühafizə edilir.
1348 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 708; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 676. 1349 KATİB ÇƏLƏBİ, həmin əsər. 1350 DE SLANE, həmin əsər, s. 185. 1351 DE SLANE, həmin əsər, s. 699. Qari və yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz qazi Əbdüssəməd Təbrizinin qardaşı idi. O, da Təbrizdə Məs’ud ibn Əhməd əl-Əxlatinin tələbəsi olmuş, Qur’ani-Kərimin qiraət və təcvidini ondan öyrənmişdi. Əbdülməcid Təbrizi Təbrizdə qiraət və ticvid dərsləri vermişdi. Sədrəddin ibn Hacı ibn Ədib, Əminəddin Muhəmməd ibn Əhməd ibn Şəhriyar, qardaşı Əminəlmülk ibn Bəyaz Təbrizi, şeyxülislam Xətib ibn Əbdüllətif, Əbdürrəhman əl-Kürd, Kəmaləddin ibn Ömər ondan Qur’ani-Kərimin qiraət və təcvidini öyrənmişdilər 1352
.
Abdullah əl-Übeydi Təbrizi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və qari olan İmadəddin Əbu Abdullah Təbrizi həmçinin siyasi xadim və idarəçi idi. Onun mənsub olduğu ailə Təbrizin fəzilət sahibi alimləri ilə məşhur nəsillərdən biri idi. O, mövlana Şəmsəddin Əbdülkafinin tələbəsi olmuşdu. Həmçinin atasından və Seyyidü’l-Müəzzəm Əbu Nəsr Muhəmməddən Marağada hədis dərsləri almışdı. İbnü’l-Fuvati alimlə h. 706-cı ildə (1306) Təbrizdə görüşdüyünü və həmin vaxt onun Təbrizdə Sultanü’l-Ətiqə mədrəsəsində olduğunu qeyd etmişdir 1353
. Ölüm tarixi məlum deyil. XIII-XIV əsrlərdə yaşamışdır.
Onun ailəsi əslən zəncanlı idi. Atası İzzəddin Əbdülvəhhab əl-Xəraci Zəncani haqqında irəlidə ətraflı məlumat veriləcəkdir. İmadəddin Əbü’l-Məkarimin mənsub olduğu nəsil alimləri və fəzilətli insanları ilə məşhur idi. O, atasından fiqh və hədis dərsləri almışdı. Hələ uşaqlıq və yeniyetməlik illərində kəskin zəkası, hazırcavablığı və natiqliyi ilə fərqlənmişdi. Elxanilərin hakimiyyəti illərində Təbrizdəki vəqflərin baş mütəvəllisi 1354
çox gözəl şerlər yazırdı. İbnü’l-Fuvati onun sahib Şəmsəddin ibn Muhəmməd ibn
1352 İBNü’l-CƏZƏRİ, Qayətü’n-Nihayə, s. 382. 1353 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 826. 1354 Mütəvəlli-Vəqflərin, xeyriyyə cəmiyyətlərinin idarəçiliyi ilə məşğul olan şəxs. Muhəmməd Cüveynini 1355
mədh edən şe’rini öz əsərində qeyd etmişdi 1356
. Ölüm tarixi məlum deyil. H. 670-ci ildə (1272) həyatda olduğu bilinir. XIII-XIV əsrlərdə yaşamışdır.
XIV əsrin məşhur mühəddislərindən idi. Onun müəllifi olduğu ‚Mişkətü’l-Məsabih‛ adlı hədis külliyatında 4719 hədis qeyd edilmişdir. ‚Mişkətü’l-Məsabih‛ mühəddis şeyx Muhyəddin Hüseyn Bəğəvinin (öl. 1122) ‚Məsabihü’s-Sünnə‛ adlı hədis külliyatının təkmilləşdirilmiş və genişləndirilmiş formasıdır 1357
. Həyatı haqqında ətraflı məlumatın olmadığı şeyx Vəliyəddin Təbrizi digər bəzi əsərlərin də müəllifi idi. Bunlardan ‚Kitabü’l-İkmal fi Əsmai’r-Rical‛ hədis raviləri haqqında və hədis üsuluna dair əsərdir
1358 . O, həmçinin ‚Şərhu Məqsurəti İbn Dureyd‛ adlı tövhid və əqaidə dair əsərin müəllifi idi. Ömər Rza onun hədis elmlərinə dair ‚əl-Məsəbih fi’l-Hədis və Zeynü’l- Əbvabih‛ adlı başqa bir əsərin də müəllifi olduğunu bildirmişdi 1359 . Şeyx Vəliyəddin Təbrizinin fiqhə dair ‚Minəhü’l-Qəffar Şərhu Tənvirü’l-Əbsar‛ adlı əsərinin nadir əlyazma nüsxələrindən biri Türkiyə Manisa İHK-də mühafizə edilir. Məhəmmədəli Tərbiyət ‚Mişkətü’l-Məsabih‛in daha çox hindli müsəlmanların müraciət etdikləri hədis əsəri olduğunu qeyd etmişdir 1360 . Şeyx Vəliyəddin Təbrizi öz əsərindəki hədislərin raviləri haqqında ‚Əsmaü’r-Rical fi’l-Mişkət‛ adlı bir əsər də qələmə almışdı. Bu əsərin nüsxələrindən biri Türkiyə Çorum Həsən paşa İHK-də saxlanılır. ‚Mişkətü’l-Məsabih‛ Mustafa Uysal tərəfindən türkcəyə tərcümə olunaraq iki cild halında Türkiyədə nəşr edilmişdir. Bu əsərə Əbü’l-Həsən Übeydullah əl-Mübarəkfuri və Nurəddin Əbü’l- Həsən Əli əl-Qari (öl. 1605) kimi tanınmış alimlər şərh yazmışdırlar 1361
. Şeyx Vəliyəddin Təbrizi h. 749-cu (1348) ildə vəfat etmişdir.
1355 Şəmsəddin Muhəmməd ibn Muhəmməd Cüveyni (öl. 1284) Elxani hökmdarlarından ilk üçünün Hülagü xan (1258-1265), Əhməd xan Təküdar (1262-1282) və Abaqa xanın (1282-1284) sahibi-divanı, baş vəziri olmuşdu. O, məşhur tarixçi, ‚Tarixi-Cahanquşa‛nın müəllifi, Əlaəddin Əta-Məlik Cüveyninin (öl. 1283) qardaşı idi. Bax: İstoriya İrana s Drevneyşix Vremyon do Kontsa XVIII veka, s. 366. 1356
İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 830-831. 1357
TƏRBİYƏT, Danişməndan, s. 369-370. 1358
Yenə orada. 1359
KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 437. 1360
Danişməndan, s. 369-370. 1361
NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. I, s. 394. Katib İmadəddin Muhəmməd ibn Əli ibn Muhəmməd ibn Əli Təbrizi XIII əsrin ikinci yarısı-XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın tanınmış siyasət və dövlət xadimi olmuş, Elxanilərin sarayında müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdı. Bir müddət Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadırın (1316-1335) baş vəziri Tacəddin Şərəf Əlişah Təbrizinin (öl. 1324) müavini olmuşdu 1362
.
Hələbdə böyümüş və burada təhsil almışdı. Əbu Cə’fər ibn Abdullah Əndəlüsinin tələbəsi olmuş, ondan ərəb filologiyası və ədəbiyyatını öyrənmişdi. Əlaəddin Əli Təbrizi qısa müddətdə nəsr, nəzm, münşəat və hüsnxətt sahəsindəki istedadı ilə tanınmışdı. Onun qələmə aldığı ədəbi əsərlərə böyük maraq yaranmışdı. Misir Məmlüklü sultanı Zahir Seyfəddin Bərququn (1382-1389/1390-1399) Hələb canişini əmir Yelbuğa Nasiri onu öz sarayına dəvət etmişdi. Əlaəddin Əli Təbrizi bir müddət sonra əmir Yelbuğa Nasirinin sirr katibliyinə 1363
təyin edilmişdi 1364
. Sultan Zahir Bərququn Hələb canişinliyi vəzifəsindən azad etdiyi əmir Yelbuğa qiyam qaldırmış və bəzi komandanlarla birlikdə Qahirədə hərbi çevrilişlə sultan Zahir Bərququ taxtdan uzaqlaşdırmışdı. Qiyamçılar sultanı Kərək şəhərindəki zindanda həbs etmişdilər. Lakin tezliklə sultan Zahir Bərquq öz tərəfdarlarının köməyi ilə həbsdən qurtulub yenidən Misir Məmlüklü taxtına oturmuşdu 1365 . Hərbi çevrilişdə iştirak edənlərin bir çoxu, o cümlədən Əlaəddin Əli Təbrizi h. 794-cü ildə (1392) edam edilmişdilər. Əmir Yelbuğanın məmurlarından və Əlaəddin Əli Təbrizinin dostlarından olan Şəmsəddin ibnü’l-Mühacir alimin faciəli ölümündən duyduğu kədəri yazdığı qəsidə ilə dilə gətirmişdi 1366 .
Əbü’l-Hüseyn Əbdüləziz ibn Əbdürrəzzaq ibn İsa Təbrizi
1362 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 835-836. 1363 Katibü’s-sirr, sirr katibi orta əsr müsəlman dövlətlərində dövlət başçısının gündəlik, həm siyasi, həm də şəxsi, həyatını da qələmə alırdı. Bundan başqa gizli yazışma və müqavilələrini də sirr katibləri qələmə alırdılar. 1364
İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 105-106. 1365
Əyman Ömər ŞÜKRİ, Sultan Bərquq-Müəssis Dövlətü’l-Məmalikü’l-Cərakizə, s. 234-250, Qahirə 2002. 1366
İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 106. Mühəddis idi və Sahib Təbrizi adı ilə tanınmışdı. İbn Malik əl-Qutey’i, Muhəmməd ibn İsmayıl əl-Vərraq, Təyyib ibn Yəmən əl-Mötəzidi kimi alimlərdən hədis dərsləri almışdı. Əbü’l-Hüseyn Əbdüləziz Təbrizi h. 436-cı ilin cəmadiələvvəl ayında (dekabr 1044) Bağdadda vəfat etmiş və Babi-Hərb qəbristanında dəfn edilmişdi 1367 . Nəql
silsiləsində Əbü’l-Hüseyn Əbdüləziz Təbrizinin də olduğu hədislərdən biri aşağıdakıdır: Cərir ibn Abdullah (ا) dedi: ‚Ayın bədrlənmiş olduğu bir gecədə Allah Rəsulu (م) ilə birlikdə idik, Rəsulullah (م) aya baxaraq buyurdular: ‚Siz bu ayı gördüyünüz kimi Rəbbinizi də (cənnətdə) belə, pərdəsiz, görəcəksiniz, onu görməkdə heç bir çətinliyə düşməyəcəksiniz‛ 1368 .
İmam Eynəddin Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Muhmud ibn Abdullah əs-Sivasi Təbrizi Qur’ani-Kərim hafizi və qari idi. Əslən Anadolunun Sivas şəhərindən idi. İbnü’l-Fuvati onunla h. 706-cı ildə (1306) Təbrizdə görüşdüyünü qeyd etmişdir. Eynəddin Sivasi Təbrizdə Elxanilərin baş vəziri Rəşidəddin Fəzlullah Qəzvininin inşa etdirdiyi camenin imam-camaatı idi 1369
. Ölüm tarixi məlum deyil.
Dövlət xadimi, həmçinin şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Vəzir Rəşidəddin Fəzlullahın edam edilməsindən sonra Elxani hökmdarlarından Əbu Səid Bahadırın (1316-1335) vəziri olmuşdu. Mömin, fəzilətli və müdrik bir insan idi. Onun təşəbbüsü ilə əvvəlki Elxani hökmdarı Olcaytunun (1304-1316) din sahəsində etdiyi dəyişikliklər tamamən aradan qaldırılmışdı. Olcaytu həyatı boyunca qəribə şəkildə bir neçə dəfə din və məzhəb dəyişdirmişdi. Nestorian məzhəbli xristian olan anası Aruk xatun körpə ikən onu xaç suyuna salaraq adını Nikolay qoymuş və xristian kimi tərbiyə etmişdi. Lakin yeniyetməlik yaşlarında Olcaytu buddizmi qəbul etmişdi. Gənclik illərində isə
1367
XƏTİB BAĞDADİ, Tarixu-Bağdad, C. X, s. 468. 1368
XƏTİB BAĞDADİ, yenə orada. Bu hədis üçün bax: BUXARİ, Səhih, Məvaqifü’s-Səlat Nr. 6/26; MÜSLİM, Səhih, Məsacid Nr. 211; ƏBU DAVUD, Sünən, Sünnət Nr. 19/4729; TİRMİZİ, Sünən, Cənnət Nr. 16/2551. ( الله ٌٍٞن ك٘ػ اً٘ م حِ٤ُ ٚر٣ؤن ٢ك ٕٞٓاعذ لا هٔوُا ٕٝهذ أً ٌْتن ٕٝهرٌ ٌْٗا ٍاوك نكثُا) 1369
İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 1121. müsəlman olmuş, sünni əqidəni mənimsəmsəyərək adını dəyişdirib Muhəmməd Xudabəndə qoymuşdu. Bir neçə il sonra monqol Olcaytu yenidən buddist olmaq istəmişdi. Amma bunun irtidad sayılaraq əhali və yerli məmurlar arasında ciddi narazılığa səbəb olacağı barədə xəbərdarlıqdan sonra fikrindən daşınmışdı. Daha sonra tanış olduğu iraqlı şiə ilahiyyatçısı Cəmaləddin ibn Mütəhhər əl-Hillinin təsiri ilə şiə əqidəsini mənimsəmiş və şiəliyi Elxanilərin rəsmi məzhəbi elan etmişdi. Bundan sonra Elxani sarayında iraqlıların nüfuzu artmağa başlamış və yüksək rütbəli mülki məmurların əksəriyyəti iraqlılardan təyin olunmuşdu. Bu isə istər hərbi, istərsə də mülki məmurlar və yerli əhali arasında narazılıqlara səbəb olmuşdu. Zorakı şiələşdirmə Azərbaycan, İraq, Fars və İsfəhan vilayətlərində iğtişaşların başlamasına səbəb olmuş, hətta Bağdadda hənbəlilərlə hökumət qüvvələri arasında silahlı toqquşma baş vermişdi
1370 . Olcaytunun alkoqola düşkünlüyü səbəbiylə xəstələnərək təqribən 40 yaşında ölməsindən sonra hakimiyyətə 11 yaşlı oğlu Əbu Səid Bahadır keçmişdi. Faktiki dövləti və ordunu, uşaq yaşlarındakı hökmdarın yeznəsi, əmir Çoban idarə edirdi. Şərəf Əlişah Təbrizi Əmir Çobanla olan səmimi münasibəti səbəbiylə baş vəzirlik vəzifəsində qalmışdı. Hakimiyyətin dəyişməsindən sonra bir sıra iri dövlət məmuru edam edilmiş və əmlakları müsadirə edilmişdi. Olcaytunun dövründə dini sahədə edilmiş bütün dəyişikliklər aradan qaldırılmışdı. Cümə xütbələrində isə yenidən 4 raşid xəlifənin adları sıra ilə oxunmağa başlanmışdı. Şərəf Əlişah Təbrizi h. 724-cü ilin cəmadiəlaxir ayında (iyun 1324) Azərbaycanın Ucan şəhərində vəfat etmişdi 1371
. Onu da qeyd edək ki, Şərəf Əlişah Təbrizi Elxanilərin vəzirlərindən öz əcəli ilə ölən yeganə vəzirdir 1372 . Daha doğrusu onu Elxani hökmdarının əmri ilə edam edilməmiş, qətlə yetirilməmiş vəzir adlandırmaq daha doğru olardı. Əbu Bəkr əl- Əhərinin verdiyi məlumata görə ölümündən bir müddət əvvəl vəzir Şərəf Əlişahla əmir Çobanın arasında soyuqluq meydana gəlmişdi. Əmir Çobanın oğlu Timurtaş tez-tez baş vəzirə hədə-qorxu gəlir və ondan əmlakına dair bəyannamə tələb edirdi. Vəzir Şərəf Əlişah onun bu davranışını əmir Çobana şikayət etmişdi. Əmir Çobandan da eyni
1370 Əbu Abdullah Muhəmməd İBNü’l-ƏZRAQ, Bidai’s-Sülk fi Təbai’l-Mülk, (Nşr. Ə. Nəşşar), C. I, s. 93-94, Dəməşq 2006. 1371
QƏZVİNİ, Tarixi-Qozidə, s. 149-150; İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 144-147, 400; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VI, s. 615; FƏHMİ, həmin əsər, s. 215-217, 221-223. 1372
QƏZVİNİ, yenə orada; MÜŞTƏRƏK, İstoriya İrana s Drevneyşix Vremyon do Kontsa XVIII veka, s. 207. münasibəti gördüyü üçün tamamilə ümidini itirmiş və xəstələnmişdi. Daha sonra bu xəstəliyi səbəbiylə vəfat etmişdi. Əbu Bəkr əl-Əhəri ‚deyirdilər ki, o, nəsə içib və ölüb‛ 1373
yazaraq vəzir Şərəf Əlişahın intihar etdiyinə eyham vurmuşdu. Lakin bu uzaq ehtimaldır. Şərəf Əlişahın qorxudan xəstələnib ölməsi də mümkündür. Çünki ondan əvvəlki bütün vəzirlər edam edilmişdilər. Rəşidəddin Fəzlullah özündən əvvəlki vəzir Sə’dəddin əs-Savinin edamı üçün çalışmış, buna nail olmuş və onun yerinə keçmişdi. Vəzir Şərəf Əlişah da Rəşidəddin Fəzlullahın edam edilməsi üçün əlindən gələni etmiş və onun yerinə keçmişdi. Əvvəlki acı təcrübə istənilən şəxsin səhhətinə ağır təsir edə bilərdi. Görünür vəzir Şərəf Əlişahın qorxması üçün kifayət qədər səbəb olub. Çünki Şərəf Əlişah Təbrizi həm də varlı tacir idi. Onun Təbriz, Sultaniyyə və Bağdadda ticarət müəssisələri fəaliyyət göstərirdi. Qarabağla Təbriz arasındakı yol üzərindəki 5 karvansaraydan 3-nü Şərəf Əlişah Təbrizi tikdirmişdi. O, həmçinin Təbrizdə möhtəşəm bir qəsr (Ərk qalası) və ‚Əlişah camesi‛ adı ilə tanınan gözəl bir məscid tikdirmişdi 1374
. Həmidullah Müstəvfi mərmərdən tikilmiş bu məscidin öz ehtişamına görə ancaq Mədaindəki Sasani şahlarının sarayı ilə müqayisə edilə biləcəyini qeyd etmişdir. Qəzvini bu məscidin sadəcə ibadət zalının eninin 250 uzunluğunun 200 gəz olduğunu qeyd etmişdir. Əlişah Təbrizi Səlmas şəhərinin dağılmış qala divarlarını da bərpa etdirmişdi 1375 .
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|