Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Muhyəddin Muhəmməd ibn Əhməd Şirvani
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəmsəddin Muhəmməd ibn Şihabəddin Şirvani
- Nurullah ibn Muhəmməd Rəfi ibn Əbdürrəhim Şirvani
- Nurəddin ibn İsmayıl ibn Həsən Şirvani
- Şeyx Ziyaəddin Yusif ibn Əli əş-Şamaxi Şirvani
- Şihabəddin Əhməd ibn Harun Şirvani
- Vaiz Əbü’l-Həsən Əli ibn Əhməd ibn Əli əl-Fəzzaz Şirvani
- Əbu Bəkr ibn Rüstəm Şirvani
- Muhəmməd ibn Mahmud ibn Hacı Şirvani
- Kəmaləddin ibn Asayiş ibn Yusif Şirvani
- Əllamə İsmayıl ibn Abdullah Şirvani
- İmam Əbu Xələf Əvəz
- Fəthəddin Əbdürrəhman ibn Muhəmməd ibn Fəthullah Şirvani
- Mövlana Hüseyn ibn Abdullah Şirvani
- Şeyx Muhyəddin Muhəmməd ibn Cəmaləddin ibn Ramazan Şirvani
- Şeyx Hamidəddin Əbdülmuhsin ibn Əbdüssəməd ibn Lütfullah ibn Muhəmməd ibn Həsən Şirvani
- Şeyx Səfiyəddin Əbdülmömin ibn Əbdürrəhim Şirvani
- Şeyx Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Abdullah ibn Bakuyə əl-Bakuvi Şirvani
- Seyyid Yəhya ibn Seyyid Bəhaəddin əş-Şamaxi əl-Bakuvi Şirvani
|
Muhyəddin Muhəmməd ibn Əhməd Şirvani Hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. O, Siracəddin Əbü’s-Səna Urməvinin (öl. 1283) əsərinə yazılmış şərhə ‚Haşiyə ələ Şərhu-Mətaliü’l-Ənvar‛ adlı haşiyə yazmışdı. Alim h. 797-ci ildə (1493) vəfat etmişdi 1194
.
Hənəfi məzhəbinə mənsub mütəkəllim, cədəl və üsul alimi idi. O, Əzudəddin əl-İci, Seyyid Şərif Cürcani, Qütbəddin Muhəmməd Təhtani kimi kəlam alimlərinin əsərlərinə şərh və haşiyələr yazmışdı. Şəmsəddin Muhəmməd Şirvani ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Əzud‛, ‚Haşiyə ələ Şərhü’s-Seyyid‛, ‚Haşiyə ələ’l-Qütb fi’l-Məntiq‛ kimi əsərlərin müəllifi idi. Alim h. 892-ci ildə (1487) vəfat etmişdir 1195
.
1193 MURADİ, Sülukü'd-Dürər, C. I, s. 300; SÜREYYA, Sicil-i Osmani, C. V, s. 1422. 1194 BAĞDADLI, Hədiyyətü’l-Arifin, C. II, s. 217; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 69. 1195 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C.II, s. 894, 946, 1045; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 347. Nurullah ibn Muhəmməd Rəfi ibn Əbdürrəhim Şirvani Sultan İbrahim (1640-1648) və sultan IV Mehmedin hakimiyyəti (1648-1687) dövründə Osmanlı imperatorluğunda yaşamış hənəfi fəqihi, mühəddis və mütəkəllim idi. Nurullah Şirvani Bursadakı mədrəsələrdən birində müdərris olmuşdu. Alim ‚Təəllüqə ələ Ənvarü’t-Tənzil‛, ‚Şərhu-Təlxisü’l-Miftah fi’l-Məani və’l-Bəyan‛, ‚Şərhu Fiqhü’l- Əkbər‛ kimi əsərlərin müəllifi idi 1196 . Bu sonuncu əsəri imam Əbu Hənifənin fiqhə dair fikir və bəyanlarının toplandığı ‚Fiqhü’l-Əkbər‛ə yazılmış şərhdir. Alim h. 1065-ci ildə (1655) vəfat etmişdi.
XVII-XVIII əsrlərdə yaşamış tarixçi, sosioloq, pedaqoq, mütəkəllim, əxlaq nəzəriyyəçisi, zooloq və riyaziyyatçı alim idi. Nuri Şirvani adı ilə tanınan alim uzun müddət Osmanlı imperatorluğunun İraq vilayətinin Ərbil və Bağdad şəhərlərində yaşamışdı. ‚Tarixi- Tərbiyə‛, ‚Xülasə Tarixü’l-İslam‛, ‚Dürusü’l-Və’ziyyə‛, ‚Rəddü’l-Əvvam ən İmtahan Malihi’l-Ehtiram‛, ‚Zübdətü’l-Həndəsə‛, ‚İlmü’l-Heyvanat‛, ‚Fəlsəfətü’l-Əxlaqiyyə‛, ‚Fəlsəfətü’l-Elmiyyə‛, ‚Fəlsəfətü’l-Aliyyə‛, ‚Məntiqü’l-Cədid‛, ‚Məntiqü’l-Qədim‛ kimi əsərlərin müəllifi olan Nurəddin Şirvani h. 1283-cü ildə (1822) vəfat etmişdi 1197 .
Şeyx Ziyaəddin Yusif ibn Əli əş-Şamaxi Şirvani Məxdumü’l-Xəlvətiyyə ləqəbi ilə tanınmış təsəvvüf şeyxi idi. Ləqəbindən də məlum olduğu kimi o, xəlvətiyyə təriqətinə mənsub idi. ‚Adabü’l-İrşad‛ və ‚Silsilətü’l-Ərvah‛ adlı əsərlərin müəllifi olan Ziyaəddin Şirvani h. 890-cı ildə (1485) vəfat etmişdi 1198 .
Şihabəddin Əhməd ibn Harun Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub alim idi. Təqribən 870-ci ildə (1466) Qahirəyə getmiş və burada dini və dünyəvi elmlərə dair dərslər almışdı. Fəxrəddin Osman əl-Muqsi və Şəmsəddin Səxavi onun müəllimi olmuşdular. Təhsilini başa vurduqdan sonra Qüdsə
1196
BAĞDADLI, Hədiyyətü’l-Arifin, C. II, s. 499; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 45. 1197
KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 45-46. 1198
BAĞDADLI, Hədiyyətü’l-Arifin, C. II, s. 562; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 172. getmiş və vəfat edənə qədər orada yaşamışdı. Səxavi onun ölüm tarixi haqqında ‚mən bu kitabı (Zəvu’l-Lami’-E.N) yazıb bitirəndən bir müddət sonra o, vəfat etdi‛ deyə qeyd etmişdi 1199
. ‚Zəvu’l-Lami’‛ 1497-ci ildə vəfat etmiş Səxavinin ən son qələmə aldığı kitablardan biridir. Şihabəddin Əhməd Şirvaninin ölümü bu tarixdən əvvələ təsadüf edir və fikrimizcə o, gənc yaşlarında dünyasını dəyişmişdi. Çünki o, Səxavinin tələbəsi olmuş və Səxavi onun ‚qərib‛, yəni kimsəsiz vəfat etdiyini yazır. Buradan onun hələ ki, evlənib ailə və əqrəba sahibi olmadığı anlaşılır.
Vaizliklə yanaşı həm də hədis nəql etmişdir. Əbu Nəsr Mənsur ibn Əbi’s-Səqr Şirvanidən hədis dinləmişdi. Şirvanın Yəzdiyyə (Şamaxı) şəhərindəki məscidlərdən birində vaiz idi. Mühəddis Süleyman ibn Abdullah Şirvani onun yalan danışmaqda məşhur olduğu üçün tərk edilmiş bir ravi olduğunu bildirmişdi. Mühəddislər ondan hədis almırdılar. Onun nəql etdiyi hədislərin isnadlarında çox sayıda təhrif olduğu bilinirdi. Əli ibn Əhməd əl-Fəzzaz Şirvani ‚Əxbaru’l-Həllac‛ 1200 adlı kitab qələmə almışdı. Əbü’l-Həsən əl-Fəzzaz dəfələrlə Şirvan qazisi Əbü’l-Qasım Həsən ibn Mümşad əz-Zərəndi İsfəhaninin ağır tənqidinə məruz qalmışdı 1201 . Əbu Tahir Əhməd əs-Süləfi İsfəhani (öl. 1181) Azərbaycanın şəhərlərinə səyahət edərkən Yəzdiyyədə onunla görüşmüş və söhbət etmişdi 1202 . Vaiz Əbü’l-Həsən Əli Şirvaninin ölüm tarixi məlum deyil. XI-XII əsrlərdə yaşamışdır.
XIII əsrdə yaşamış Azərbaycanın tanınmış şafi’i fəqihlərindən idi. Qazi Qiyasəddin Şirvani böyük mütəfəkkir, fəzilət və hikmət sahibi alim olmaqla yanaşı həmçinin dövlət
1199
SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. I, s. 418. 1200
Hüseyn ibn Mənsur Həllac 921-ci ildə Bağdadda edam olunmuş mistik idi. Onun həyatı və sərgüzəştləriylə bağlı bir neçə kitab yazılmışdır. Bunlardan biri də Əli ibn Əhməd ibn Fəzzaz Şirvaninin ‚Əxbaru’l-Həllac‛ kitabıdır. 1201 ZƏHƏBİ, Mizanü’l-E’tidal, C. IV, s.189; İBNü’s-SABUNİ, Təkmilətü’l-İkmal, s. 118; Əbü’l-Həsən Əli ibn Muhəmməd KİNANİ, Tənzihü’ş-Şəri’ətü’l-Mərfuə, C. I, s. 86, Beyrut 1982. 1202
ƏBU TAHİR İSFƏHANİ, Mu’cəmü’s-Səfər, s. 288; İBN HƏCƏR, Lisanü’l-Mizan, C. IV, s. 157. İbn Həcər, digər müəlliflərdən fərqli olaraq, vaiz Əbü’l-Həsən Əli Şirvaninin ləqəbini ‚Fəzzaz‛ deyil hekayəçi, hekayə oxuyan, vaiz mənasını ifadə edən ‚Qussas‛ صاصُوُا ] [ olaraq qeyd etmişdir. Bunun daha doğru olma ehtimalı böyükdür. Belə ki, biz onun Hüseyn ibn Mənsur Həllacın həyat hekayəsini qələmə aldığını və peşəsinin də vaizlik olduğunu bilirik. xadimi və ədib idi. İbnü’l-Fuvati onun öz müasiri olan qazilərə yazdığı bəzi məktubları gördüyünü qeyd etmişdir 1203 .
Əbu Bəkr ibn Rüstəm Şirvani Osmanlı dövlətində yaşamış tarixçi və dövlət xadimidir. O, uzun müddət Osmanlı vergi dairələrində dəftərdar vəzifəsini icra etmişdi. H. 1139-cu (1727) ildə İstanbulda vəfat etmiş və Süleymaniyyə camesi yaxınlığında dəfn edilmişdi. Əbu Bəkr Şirvani öz dövrünün tanınmış ziyalılarından biri olaraq zəngin şəxsi kitabxanaya malik idi. O, ‚Malabəd li’l-Ədib‛ və ‚Şərhu Tarixi-Vəssaf‛ 1204 adlı əsərlərin müəllifi idi 1205 .
Muhəmməd ibn Mahmud ibn Hacı Şirvani Osmanlı dövlətində yaşamış müfəssir idi. Onun qələmə aldığı ‚Miftahü’n-Nəcat‛ adlı qırx iki babdan ibarət əsər Qur’ani-Kərimdəki duaların izahına dair idi. Muhəmməd Şirvani h. 912-ci (1506) ildə vəfat etmişdir 1206 . ‚Miftahü’n-Nəcat‛ın nüsxələrindən biri Türkiyədə, Çorum Həsən paşa İHK-də saxlanılır.
Hənəfi məzhəbinə mənsub, Osmanlı dövlətində yaşamış fəqih idi. H. 916-cı (1510) ildə vəfat etmiş alim ‚Miftahü’s-Səadə və Misbahü’s-Siyadə‛ kimi bir sıra əsərlərin müəllifi idi 1207
. Bu əsərin nüsxələrindən ikisi Konya BYEK-də saxlanılır. Bunlardan biri 1563-cü ildə istinsəx edilmişdir.
1203 İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/2, s. 1211. 1204 ‚Tarixi-Vəssaf‛- Elxanilər dövrü tarixçilərindən Vəssaf Abdullah ibn Fəzlullah əş-Şirazinin (öl. 1334) ‚Təcziyətü’l- Əmsar və Təzciyətü’l-Ə’sar‛ adlı əsərinin qısa adıdır. Əsər beş cilddən ibarət olub Orta Şərq regionunun tarixi və coğrafiyası, həmçinin müəllifin yaşadığı dövrün tarixi hadirsələrinə dair qiymətli məlumatlar ehtiva edir. Lakin ‚Tarixi-Vəssaf‛ farsca ədəbi dildə və xeyli qəliz üslubla yazıldığı üçün sonrakı tarixçilər tərəfindən bir neçə dəfə ixtisar edilmiş və şərh yazılmışdır. Belə şərhlərdən biri də Əbu Bəkr Şirvaniyə aiddir. Daha ətraflı məlumat üçün bax: ŞEŞEN, həmin əsər, s. 239. 1205
BURSALI, Osmanlı Müəllifləri, C. I, s. 233. 1206
BURSALI, Osmanlı Müəllifləri, C. I, s. 392. 1207
BURSALI, Osmanlı Müəllifləri, C. I, s. 392. Hənəfi məzhəbinə mənsub müfəssir və fəqih idi. Mənbələr onun dərin biliyə malik tədqiqatçı alim olmaqla yanaşı mömin, fəzilətli, saleh əməlli, zahid, xoşrəftar insan olduğunu qeyd edirlər. Cəlaləddin Dəvvanidən 1208
fiqh elmini öyrənmiş, Cəmaləddin Xorasaninin yanında isə hədis oxumuşdu. Daha sonra xacə Übeydullah Səmərqəndinin yanıda təsəvvüf təlimi almışdı. O, xacə Übeydullahın həm müridi, həm də dostu idi. Xacə Übeydullah Səmərqəndinin ölümündən 1209 sonra İsmayıl Şirvani Məkkəyə getmiş və orada tədrislə məşğul olmuşdu. Sultan II Bayəzidin hakimiyyəti dövründə (1481- 1512) Anadoluya getmiş və bir müddət Osmanlı dövlətinin hakimiyyəti altındakı torpaqlarda yaşamışdı. Daha sonra yenə Məkkəyə qayıtmış və vəfatına qədər orada yaşamışdı. Əllamə İsmayıl Şirvani ‚Təfsiri-Bəyzavi‛ 1210 adlı əsərə haşiyə yazmışdı. Alim h. 942-ci ilin zilhiccə ayında (iyun 1536) 84 yaşında Məkkədə vəfat etmişdi 1211
.
1212
Mütəkəllim və fəqih idi. Cüveyninin ‚əl-Müxtəsər‛ 1213 adlı əsərini ən gözəl şəkildə izah və şərh edən Əbu Xələf Əvəz Şirvani bu şərhini ‚əl-Mötəbər fi Məsailü’l-Müxtəsər‛
1208 Cəlaləddin Muhəmməd ibn Əsəd Dəvvani (1426-1502) İranın Kazerun şəhərinin Dəvvan kəndində dünyaya gəlmişdi. Hənəfi məzhəbi fiqhi üzrə öz dövrünün tanınmış alimi idi. O, Ağqoyunlu sultanı Uzun Həsən (1453-1478) ona dərin hörmət bəsləmiş və himayə etmişdi. Cəlaləddin Dəvvani Ağqoyunlular dövründə Azərbaycanda yaşamış məşhur alimlərdən idi. O, fiqhlə yanaşı, kəlam, üsul, əxlaq, ərəb dili və ədəbiyyatı kimi elm sahələrində böyük mütəxəssis idi. Cəlaləddin Dəvvani həm də şair idi. 1209 Xacə Übeydullah ibn Mahmud ibn Şihabəddin Səmərqəndi 1490-cı ildə Səmərqənddə vəfat etmişdir. Mənbələr İsmayıl Şirvaninin onun ölümündən sonra Məkkəyə getdiyini qeyd edirlər. Lakin haradan Məkkəyə getdiyinə dair məlumat vermirlər. Ehtimal ki, Xacə Übeydullah vəfat edərkən İsmayıl Şirvani də Səmərqənddə idi və buradan Məkkəyə getmişdi. 1210
Tam adı ‚Ənvarü’t-Tənzil və Əsrarü’t-Tə’vil‛ olan, həmçinin Təfsiri-Bəyzavi və ya Qazi Təfsiri adı ilə də tanınan bu əsərin müəllifi Qazi Nasirəddin Abdullah ibn Ömər ibn Muhəmməd Bəyzavidir (öl. 1289). İranda, Şirazın Bəyza qəsəbəsində dünyaya gəlmiş, dövrün məşhur alimlərinin tələbəsi olmuşdu. Bir müddət Şirazın baş qazisi olmuş, daha sonra bu vəzifəni tərk edərək 1252-ci ildə Təbrizə gəlmiş və ölümünə qədər burada yaşamışdır. Təbrizdə tədris fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu. Təfsir, hədis, fiqh, fiqh üsulu, kəlam, ərəb dili və ədəbiyyatı sahələrində bir sıra əsərlərin müəllifidir. Bax: Həmidullah Mustəvfi QƏZVİNİ, Tarixi-Qozidə, (Trc. E. G. Browne), s. 222, London 1913. 1211 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 141; Nəcməddin Muhəmməd əl-QƏZZİ, Kəvakibü’s-Sairə Bi Əyani’l- Miətü’l-Aşirə, s. 224, Beyrut 1997; TAŞKÖPRÜZADƏ, Şəqaiqü’n-Numaniyyə, s. 214. 1212
Mənbələrdə hərəkəsiz *ضٞػ+ kimi yazılan bu kəlməni * َض ََّٞػ+ əvvəz və ya *ض َِٞػ+ ivəz kimi oxumaq mümkündür. Hər ikisi ərəb dilində əvəzini vermə, mükafatlandırma, kompensasiya etmə mənasını ifadə edir. Bu gün Azərbaycanda belə bir şəxs adı olduğu üçün biz burada bunu Əvəz kimi qeyd etdik. 1213 Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Yusif ibn Muhəmməd əl-Cüveyni Nişapurinin (öl. 1047) ‚Muxtəsəru’l-Muxtəsər‛ adlı əsəri nəzərdə tutulur. Bu alim İmamu’l-Hərameyn ləqəbi ilə məşhur olmuş əşari kəlamçısı Əbü’l-Məali Rüknəddin Əbdülməlik Cüveyninin atası idi. adlındırmışdı. O, bu əsərini h. 544-cü ilin rəbiəlaxir ayında (avqust 1149) yazıb bitirmişdi. Alimin ölüm tarixi h. 550-ci (1155-1165) illərə təsadüf edir 1214 .
Şeyx Bədrəddin Şirvani Fəqih və müfəssir idi. Qazi Bəyzavinin ‚Ənvarü’t-Tənzil və Əsrarü’t-Tə’vil‛ adlı Qur’an təfsirinə geniş şərh yazmış və təfsirdəki sözlərin izahını vermişdi. Şeyx Bədrəddin Şirvani. H. 1020-ci ildə (1611) vəfat etmişdir 1215 .
Fəthəddin Əbdürrəhman ibn Muhəmməd ibn Fəthullah Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Məkkədə getmiş və burada təhsil almışdı. Şəmsəddin Səxavinin dərslərində iştirak etmiş və onun yanında hədis elminə dair biliklərə yiyələnmişdi 1216 . Ölüm tarixi məlum deyil. XV-XVI əsrlərdə yaşamışdır. Mövlana Hüseyn ibn Abdullah Şirvani XVI əsrdə Osmanlı imperatorluğunda yaşamış hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih idi. Onun Azərbaycandan Anadoluya hansı tarixdə getdiyi məlum deyil. Lakin şah Təhmasibin (1524-1576) Şirvanı zəbt etməsindən sonra Səfəvilərin təzyiq və təqiblərindən qurtulmaq üçün vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalan alimlərdən biri olduğunu söyləmək olar. Belə ki, mövlana Hüseyn Şirvani ‚Əhkamü’d-Diniyyə‛ adlı əsərini Osmanlı sultanı Qanuni I Süleymana (1520-1566) təqdim etmişdi və bu kitab Səfəvilərlə müharibə elan etməyin vacibliyini vurğulayan bir çox fətvanı ehtiva edirdi 1217
. Qanuni I Süleymanın Səfəvilərə qarşı apardığı hərbi kampaniyalarda mövlana Hüseyn Şirvaninin də rolu olduğu istisna deyil. Biri Konya BYEK, ikisi isə Ankara Milli kitabxanasında olmaqla ‚Əhkamü’d-Diniyyə‛nin Türkiyədə üç əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Ankara Milli kitabxanasında mövlana Hüseyn Şirvaninin ‚Seyfü’l-
1214
SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VII, s. 144; ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 23. 1215
ƏDNİRƏVİ, Təbəqatü’l-Müfəssirin, s. 199-200. 1216
SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. II, s. 284. 1217
DE SLANE, həmin əsər, s. 280. Qati fi Bəyani-Etiqadi’r-Rafizi‛ və ‚Risalə fi’t-Təsəvvüf‛ adlı iki əsəri də mövcuddur. Alim h. 947-ci ildə (1540) vəfat etmişdi. Əbdürrəzzaq Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. Hələbə getmiş və təqribən 20 il bu şəhərdə yaşamışdı. Burada imam Əlaəddin Əbu Abdullah Muhəmməd əl-Buxari (1377- 1429) kimi dövrün məşhur alimlərinin tələbəsi olmuş, fiqh və fiqh üsulu dərsləri almışdı. Bundan başqa kəlam elminə dair dərslər də almışdı. Əbdürrəzzaq Şirvani Dəməşqdə ərəb dilinin qrammatikası, ümumi filologiya, natiqlik və məntiq dərsləri vermişdir. Əbdürrəzzaq Şirvani Dəməşqdə vəfat etmişdi 1218
. Ölüm tarixi məlum deyil. XIV-XV əsrlərdə yaşamışdır.
Müfəssir idi. Qazi Bəyzavinin ‚Ənvarü’t-Tənzil və Əsrarü’t-Tə’vil‛ adlı Qur’an təfsirinə iki cildlik haşiyə yazmışdı. Şeyx Muhyəddin Şirvani h. 1063-cü ildə (1653) vəfat etmişdi
1219 .
Şeyx Hamidəddin Əbdülmuhsin ibn Əbdüssəməd ibn Lütfullah ibn Muhəmməd ibn Həsən Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub müfəssir və fəqih idi. Dayısı şeyx Səfiyəddin Əbdülmömin ibn Əbdürrəhim Şirvanidən ərəb dili, fiqh və məntiq dərsləri almışdı. Dayısının yanında ‚əl-Ənvar‛ 1220 , ‚əl-Havi‛ 1221 və Qonyəvinin bu əsərə yazdığı şərhi 1222
Qur’an elmlərinə dair məna, bəyan, təfsir və təfsir üsulu dərsləri almışdı. Qəvaməddin
1218 SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. II, s. 322. 1219 ƏDNİRƏVİ, Təbəqatü’l-Müfəssirin, s. 211; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 198. 1220 Fikrimizcə əllamə İzzəddin Yusif ibn İbrahim Ərdəbilinin (öl. 1377) şafi’i fiqhinə dair ‚Ənvar li Əməlü’l-Əbrar‛ adlı əsəri nəzərdə tutmuşdur. 1221
‚əl-Haviü’s-Səğir‛ Şeyx Nəcməddin Əbdülğəffar Qəzvininin (öl. 1266) şafi’i məzhəbi fiqhinə dair qələmə aldığı əsərdir. 1222 Şeyx Əlaəddin Əbü’l-Həsən Əli əl-Qonyəvi Təbrizi (öl. 1329) Qəzvininin ‚əl-Haviü’s-Səğir‛ adlı əsərinə şərh yazmışdır. (bax: səh. ???) Böyük ehtimalla Səxavi bu əsəri nəzərdə tutmuşdur. Muhəmməd əl-Kərbalinin yanında Zəməxşərinin ‚əl-Kəşşaf‛ adlı təfsirini və imam Buxarinin ‚Səhih‛ adlı hədis külliyatını oxumuşdu. Muhəmməd Şirazidən hədis elmlərinə dair bilikləri öyrənmişdi. Dini elmlərlə yanaşı şeyx Hamidəddin Şirvani riyaziyyat və astronomiya kimi dəqiq elmlərə dair biliklərə də yiyələnmiş, ‚Şərhi- Çəğmini‛ni 1223
oxumuşdu. Şeyx Hamidəddin Şirvani Məkkəyə gəlmiş və bu şəhərdə məskunlaşmışdı. Burada tədrislə məşğul olmuş və sonralar dövrün tanınmış alimlərindən olmuş Übeydullah ibn Əla əl-İci, Şəmsəddin əz-Zəfərani kimi bir çoxları onun tələbəsi olmuşdular. Şeyx Hamidəddin Şirvani alimliyi ilə yanaşı mömin, abid, zahid, fəzilətli və saleh insan idi. Alim h. 889-cu ilin səfər ayında (mart 1484) Məkkədə vəfat etmişdi 1224 .
Şeyx Səfiyəddin Əbdülmömin ibn Əbdürrəhim Şirvani Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Şirvanda yaşamış, fiqh elmi ilə yanaşı ərəb filologiyası və kəlam üzrə Azərbaycanın tanınmış alimlərindən biri olmuşdu. Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz şeyx Hamidəddin Şirvanin dayısı və müəllimi idi. Ölüm tarixi məlum deyil. Təqribən XIV-XV əsrlərdə yaşamışdır 1225
.
Təsəvvüf əhlinə mənsub mühəddis idi. Yaşadığı dövrün tanınmış mühəddislərindən biri olan Əbu Abdullah Bakuvi, Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Xəfif əş-Şirazi (öl. 981) ilə görüşmüş və onun söhbətlərində iştirak etmişdi. Tanınmış sufi müəllif Əbü’l-Qasım Quşeyri (öl. 1072) və Əbu Sə’d ibn Əbi Sadiq əl-Hiyri Əbu Abdullah Bakuvinin tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdilər. Əbu Abdullah Bakuvinin ölüm tarixi h. 420-ci (1029) ildən sonraya təsadüf edir 1226 . Əbu Abdullah əl-Bakuvinin ‚Əxbarü’l-Arifin‛ adlı əsərin müəllifi olduğunu qeyd edən Katib Çələbi onun 428-ci (1037) ildə vəfat etdiyini yazır 1227
.
1223 ‚Şərhi-Çəğmini‛ adı ilə tanınmış əsər Bursalı türk riyaziyyatçı və astronom Səlahəddin Musa Qazizadə Ruminin dövrün məşhur riyaziyyatçı və astronomlarından biri olmuş Mahmud ibn Muhəmməd ibn Ömər Çəğmini Xarəzminin (öl. 1221) ‚Müləxxəs fi’l-Hey’ə‛ adlı əsərinə yazdığı şərhdir. 1224 SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. II, s. 466. 1225 SƏXAVİ, Zəvu’l-Lami’, C. II, s. 473. 1226 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. I s. 181; İBNü’l-ƏSİR, Lübab, C. I, s. 113. 1227 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 83. A. Bakıxanov isə onun h. 442-ci (1051) ildə vəfat etdiyini qeyd etmişdir 1228
. O, həmçinin ‚Bidayət Halü’l-Həllac və Nihayətuhu‛ və ‚Hikayətü’s-Sufiyyə‛adlı əsərlərin də müəllifi idi 1229
.
Şamaxı şəhərində anadan olmuşdu. Atası varlı insan idi. Yeniyetmə yaşlarında yaxşı təhsil almışdı. Şirvanşahlar dövründə Şamaxı Azərbaycanın elmə və mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. O, Şamaxı mədrəsələrində Şəmsəddin Əxskəti, Hafizəddin Gərdəri, Tacəddin Sərabi və Qütbəddin Sərabi kimi alimlərin tələbəsi olmuşdu. O, zahirən yaraşıqlı insan olmaqla yanaşı gözəl əxlaqlı və xoşrəftar insan idi. Şeyx Pirzadənin vasitəçiliyi ilə şeyx Sədrəddin Xəlvəti ilə tanış olmuş və onun müridi olmuşdu. Atası seyyid Bəhaəddin oğlunun sufizmə meyl etməsinə qəti surətdə etiraz etmişdi. Bunun əsas səbəbi isə həmin dövrdə Şirvanda sufizmə qarşı münasibətin mənfi olması idi. O, şeyx Sədrəddin Xəlvətinin qızı ilə evlənmişdi. Şeyx Sədrəddin Xəlvətinin ölümündən sonra köhnə dostu və bacanağı olan Pirzadə ilə aralarında şeyxlik məsələsinə görə anlaşmazlıq meydana gəlmişdi. Seyyid Yəhya Şamaxıdan Bakıya köçmüş və ömrünün sonuna qədər burada yaşayaraq xəlvəti təriqətini yaymışdı. Şirvanşah Xəlilullah Dərbəndi (1416-1464) onu himayə etmiş və Bakıda xəlvəti təriqətinin ilk dərgahı açılmışdı. Bakıda xəlvəti xanəgahı ilə yanaşı məscid və mədrəsənin inşasına da Şirvanşah Xəlilullah maddi yardım göstərmişdi. Mövlana Yusif Məxdum, Dədə Ömər Rövşəni, qazi Ziya Şirvani, Qubad Şirvani, Əbdülməcid Şirvani seyyid Yəhyanın tanınmış müridlərindən və xəlifələrindən idilər. Seyyid Yəhya Bakuvi ‚Kəşfü’l-Qülub‛ adlı əsərini Şirvanşah Xəlilullaha ithaf etmişdi. Bundan başqa seyyid Yəhya Şirvani ‚Şərhi-Sualati-Gülşəni-Raz‛ 1230
, ‚Əsrarü’t-Talibin‛ 1231
, ‚Şəfaü’l-Əsrar‛, ‚Əsrarü’l-Vəhy‛, ‚Əvradü’s-Subah‛ 1232 , ‚Virdü’s-Səttar‛ 1233 , ‚Gülşəni-Əsrar‛ 1234 adlı
1228
BAKIXANOV, Gülüstani-İrəm, s. 195, Bakı 1951. 1229
MƏMMƏDOV, həmin əsər, s. 9-10. 1230
‚Gülşəni-Raz‛ azərbaycanlı mütəsəvvif şeyx Mahmud Şəbüstərinin (1340) əsəridir. 1231
Bu iki əsərinin əlyazma nüsxələri Türkiyə, Çorum Həsən paşa İHK-də mövcuddur. 1232
Bu əsərin əlyazma nüsxələrindən biri Ankara, Milli kitabxanada saxlanılır. 1233
Türkiyənin əlyazma əsər kitabxanalarında bu əsərin bir neçə nüsxəsi mövcuddur. Bunlardan biri də İstanbul, Nuriosmaniyyə kitabxanasındadır. 1234 Bu əsərin əlyazma nüsxələrindən biri İstanbul Millət kitabxanasında saxlanılır. əsərlərin müəllifi idi. H. 868-ci ildə (1464) Bakıda vəfat etmiş və Şirvanşahlar saray kompleksinin həyətindəki türbədə dəfn edilmişdir 1235 .
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|