Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Həfs Uşnuhi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyx Əbü’l-Fəzl Əbdüləziz ibn Əli ibn Əbdüləziz ibn Hüseyn Uşnuhi
- Əbü’l-Abbas Əhməd ibn Musa ibn Cəvseyn Uşnuhi
- Mənsur ibn Ətiq ibn Mənsur Uşnuhi
- Şeyx Təqiyəddin Əbu’t-Təqi Saleh ibn Muxtar ibn Saleh ibn Əbü’l-Fəvaris Uşnuhi
- Qütbəddin Əbu Muhəmməd Əmiri ibn Bəxtiyar Uşnuhi
- Əbu Nəsr Nueym ibn Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əla Varsani
- Əbü’l-Fərəc Əbdülvahid ibn Bəkr ibn Muhəmməd Varsani
- Əbü’l-Həsən Əli ibnü’s-Sirri ibn Səqr ibn Həmmad Varsani
- Qazi Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Xuzeymə Varsani
- Əllamə Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali
- Şəmsəddin Muhəmməd ibn Müzəffər Xalxali
- Nəsrullah ibn Muhəmməd əl-Öməri Xalxali
|
Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Həfs Uşnuhi Mühəddis idi. Həyatı haqqında ətraflı məlumata rast gəlinməmişdir. Tanınmış tarixçi və mühəddis, ‚Tarixi-Buxara‛ əsərinin müəllifi Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əhməd əl-Qəncar əl-Buxari (948-1019) Əbu Cə’fər Uşnuhinin tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi 1783
. Alimin ölüm tarixi məlum deyil. Əbu Abdullah əl-Qəncarın ustadı və müasiri olduğunu nəzərə alaraq Əbu Cə’fər Uşnuhinin X əsrdə yaşadığını təxmin etmək olar.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Bağdadda təhsil almış, şeyxülislam Əbu İshaq İbrahim Şirazinin tələbəsi olmuş, ondan şafi’i fiqhini öyrənmişdi. Hədis dinləmək məqsədiylə səyahət etmiş, bir çox mühəddislərlə yanaşı Əbu Cə’fər ibn Məsləmədən də hədis dərsləri almışdı. Səyahətini başa vurduqdan sonra Bağdada getmişdi. Bir müddət Bağdadda yaşadıqdan sonra Azərbaycana qayıtmış, vətənində tədris və tədqiqatla məşğul olmuşdu. Fəzl ibn Muhəmməd ən-Nəvqani ondan hədis dinləmişdi. Əbü’l-Fəzl Əbdüləziz Uşnuhi çox ibadət edən, zahid insan idi. O, İslam vərəsəlik hüququna dair ‚əl-Uşnuhiyyə fi’l-Fəraiz‛ adlı əsər qələmə almışdı 1784 . Bu əsər daha çox ‚Fəraizü’l-Uşnuhiyyə‛ adı ilə tanınmışdı. Cəmaləddin Əsnəvi onun öz vətənində vəfat etdiyini yazsa da ölüm tarixini qeyd etməmişdir. Alimin ‚əl-Uşnuhiyyə fi’l-Fəraiz‛ adlı əsərinin öz dəsti xətti ilə h. 505-ci ildə (1111) yazılmış nüsxəsi
1782 Hüseyn ibn Muhəmməd İBN BİBİ, Əxbari-Səlacuqe-Rum, (Nşr. M.C.Məşkur), s. 317, Tehran 1971. İbn Bibinin əsərini tədqiq və nəşr etmiş Muhəmməd Cavad Məşkur Sivas qazisi İzzəddin Urməvi ilə Anadolu Səlcuqlu sultanı İzzəddin II Keykavusun vəziri qazi İzzəddin Muhəmmədi eyni şəxs hesab edərək kitabın fihristində də bu şəkildə qeyd etmişdi. Halbuki Vəzir qazi İzzəddin Muhəmməd 14 oktyabr 1256-cı ildə Ağsaray yaxınlığındakı Sultanxanı döyüşündə Səlcuqlu ordusunun moğollara məğlub olmasından sonra Baycu noyanın əmri ilə, əsir düşmüş 14 Səlcuqlu dövlət xadimi ilə birlikdə, edam edilmişdi. Sivas qazisi İzzəddin Urməvi isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1277-ci ildə qətlə yetirilmişdi. Vəzir İzzəddin Muhəmmədlə bağlı ətraflı məlumat üçün bax: Mikayıl BAYRAM, ‚Selçuklu Veziri Kadı İzzeddin Tarafından Düzenlenen bir Vakıf-Name‛, Ata Dergisi, S. 8, Konya 1997, ss. 48-49. 1783
SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. I, s. 116. 1784
ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 58; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. I, s. 135; SÜBKİ, Təbəqatü’ş- Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VII, s. 94; İBN XƏLLİKAN, Vəfayatü’l-Əyan, C. VI, s. 148. mövcuddur və Qahirədə, Misir Milli kitabxanasında saxlanılır. Bu əsərin Türkiyədəki iki əlyazma nüsxəsindən biri Çorum Həsən paşa İHK, digəri isə Konya BYEK-də mühafizə edilir. Konyadakı nüsxəni h. 983-cü ildə (1575) Zeynəddin ibn Ağacan Naxçıvani adlı şəxs istinsəx edilmişdir. Şeyx Əbdüləziz Uşnuhi həmçinin ‚əl-İlhaq‛ və ‚Kifayə fi’l-Fiqh‛ adlı bir əsərlərin də müəllifi idi. İbnü’s-Səlah Şəhrəzuri ölüm tarixini qeyd etməsə də onun Uşnuhda vəfat etdiyini yazmışdır. Ömər Rza alimin h. 550-ci ildə (1155) vəfat etdiyini qeyd etmişdir 1785
. Şeyxü’l-İslam Tacəddin Mahmud ibn Həddad ibn Əbu Bəkr ibn Yusif Uşnuhi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və fütuvvət şeyxi idi. XII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Uşnuh şəhərində anadan olmuş və ilk təhsilini vətənində almışdı. Daha sonra Əfqanıstanın Herat şəhərinə getmişdi. Heratda şeyx Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əbdülməlik Deyləmi ilə tanış olaraq onun müridi olmuşdu. Şeyx Tacəddin Uşnuhi məşhur fütuvvət şeyxi Şihabəddin Ömər Sührəvərdinin (öl. 1234) yaxın dostlarından idi. Alim ‚Kitab Qayətü’l-İmkan fi Dirayətü’l-Məkan‛ adlı əsərin müəllifi idi. Şeyx Tacəddin Uşnuhi həm də istedadlı şair idi və farsca gözəl şerlər yazırdı. Səid Nəfisi onun ‚Tacinamə‛ adlı şe’rlər kitabının olduğunu qeyd etmişdir. Şeyx Tacəddin Uşnuhi XIII əsrin ikinci yarısında Heratda vəfat etmiş, burada şeyx Məcdəddin Talibinin məzarının yanda dəfn edilmişdi 1786
.
Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis və fəqih idi. H. 450-ci ildə (1058) anadan olmuşdu. Bağdada köçmüş və burada yaşamışdı. Əbu Sə’d əl-Mütəvəllinin 1787 tələbəsi olmuş, ondan şafi’i fiqhini öyrənmişdi. Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Əhməd əl-Nəccari və Əbü’l-Qənaim əd-Dəqqaq kimi mühəddislərdən hədis dinləmişdi. Əbu Bəkr əl- Mübarək və Əbü’l-Qasım Zakir ibn Kamil əl-Xəffaf kimi alimlər onun tələbəsi olmuş və
1785 ŞƏHRƏZURİ, Təbəqati’l-Füqəhai’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 550; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 164. 1786 NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. II, s. 750. 1787 Əbu Sə’d Əbdürrəhman ibn Mə’mun ibn Əli əl-Mütəvəlli (öl. 1085) yaşadığı dövrün tanınmış şafi’i alimlərindən idi. Şeyx Əbu İshaq Şirazinin (öl. 1083) ölümündən sonra Bağdad Nizamiyyə mədrəsəsinin baş müdərrisi, rektoru olmuşdu. ‚Tətimmə‛ onun fiqhə dair qələmə aldığı əsər idi. ondan hədis dinləmişdilər. Əbü’l-Abbas Uşnuhi salehliyi və fəziləti ilə tanınmış alim idi. H. 515-ci ilin zilhiccə ayında (fevral 1122) vəfat etmişdi 1788 .
Mənsur ibn Ətiq ibn Mənsur Uşnuhi Müfəssir idi. Əbu Bəkr Übeydullah ibn Cami, Səid ibn Hüseyn ər-Ravəndi, Əbü’l- Qasım Fəzl ibn Abdullah ibnü’l-Mühib kimi alimlərin tələbəsi olmuşdu. Tarixçi İbn Əsakirin qeydlərindən Mənsur Uşnuhinin Qur’anın təfsirinə dair əsərin müəllifi olduğu anlaşılır. İbn Əsakir onun Qur’ani-Kərimin İsra surəsi 110-cu ayəsini təfsir edərkən Abdullah ibn Abbasın (ا) fikrini əsas götürdüyünü qeyd etmişdi. İbn Abbas (ا) bu ayənin enmə səbəbi haqqında belə demişdi: Bu ayə Allah Rəsulunun (م) (hicrətdən əvvəl, İslamın ilk illərində) Məkkədə əshabı ilə birlikdə gizli namaz qıldığı vaxtlarda nazil olmuşdu. Allah Rəsulu (م) əshabına namaz qıldırıb Qur’an oxuyarkən səsini qaldırırdı. Qüreyş müşrikləri onu eşidəndə Qur’anı, onu endirəni və endiriləni söyürdülər. Bundan sonra bu ayə nazil oldu: ‚(Ey Rəsulum) Namaz qılarkən səsini nə çox qaldır, nə də çox alçalt. Bunun (bu ikisinin) arasında orta bir yol tut!‛ . Allah öz elçisinə ‚namazdakı Qur’an oxunuşlarında, müşriklər eşidib Qur’anı söyməsinlər deyə, səsini çox yüksəltmə, əshabın da sənin Qur’an oxumağını dinləməkdən məhrum olmasınlar deyə səsini çox alçaltma. Bu ikisinin arasında bir yol tut‛ deyə bəyan etdi 1789 .
Şeyx Təqiyəddin Əbu’t-Təqi Saleh ibn Muxtar ibn Saleh ibn Əbü’l-Fəvaris Uşnuhi Mühəddis idi. Şeyx İbn Əbdüddaim, Şəmsəddin Muhəmməd ibnü’l-Kamal Əbdürrəhim və Fəxrəddin Əbü’l-Həsən Əli ibn Əhməd ibnü’l-Buxari kimi dövrün məşhur mühəddislərinin tələbəsi olmuş, onlardan hədis dərsləri almışdı. Muhəmməd ibn Əbdülhadi və İbrahim ibn Xəlildən şafi’i fiqhini öyrənmiş və bu alimlərdən icazət (diplom) almışdı. Şeyx Təqiyəddin Saleh Uşnuhi hədis elminə dair bir sıra əsərlərin
1788
SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VI, s. 35; ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 58; SƏFƏDİ, Vafi bi’l-Vəfayat, C. VIII, s. 129. Səlahəddin Səfədi onun babasının adını ‚Huşeyn‛ kimi qeyd etmişdir. 1789 İBN ƏSAKİR, Mu’cəmü’ş-Şüyux, s. 301-302. Bu ayənin təfsiri üçün bax: TƏBƏRİ, Camiü’l-Bəyan, C. V, s. 326-328; BUXARİ, Səhih, Təfsirü’l-Qur’an, Nr. 27; MÜSLİM, Səhih, əs-Səlat, Nr. 17; TİRMİZİ, Sünən, 48/3146. ( لاٝ يذلاصت هٜعذ لاٝ اٜت دكافذ). müəllifi idi. Onun tələbələri arasından tanınmış mühəddislər çıxmışdı. Alim h. 738-ci ilin cəmaziələvvəl ayında (dekabr 1337) Qahirədə vəfat etmiş və bu şəhərin Qirafə səmtindəki qəbristanda dəfn edilmişdi 1790
.
Mühəddis idi. İraqın Ərbil şəhərində yaşamışdı. Yaşadığı dövrün tanınmış şafi’i alimlərindən biri idi. Abdullah ibn Əhməd ibn Muhəmməd Məvsilidən hədis dinləmişdi. Alim h. 614-cü ilin cəmadiəlaxir ayında (sentyabr 1217) təqribən 70 yaşında vəfat etmişdi 1791 .
Əbu Nəsr Nueym ibn Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əla Varsani Mühəddis idi. Fəqih Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Həfsuyənin tələbəsi olmuş, ondan hədis dərsləri almışdı. Əbu Nəsr Nueym Varsani h. 345-ci (956) ildə İranın Cürcan şəhərində hədis dərsləri vermişdir 1792 . Ölüm tarixi məlum deyil. Əbü’l-Fərəc Əbdülvahid ibn Bəkr ibn Muhəmməd Varsani Mühəddis idi. Hədis dinləmək üçün çox səyahət etmişdi. Dəməşqdə Cuməh ibnü’l- Qasım, Muhəmməd ibn Abdullah ibn Cə’fər ər-Razi, Yəhya ibn Abdullah əz-Zəccac, Əbu Bəkr Əhməd ibn Abdullah ibn Əbu Dücanə, Əbü’l-Qasım ibn Əbi’l-Əqəb, Muhəmməd ibn Harun ibn Şueyb, Əbu Yə’la Abdullah ibn Əbi Kərimə əs-Səydavi, Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Davud əd-Duqqi, Mənsur ibn Əhməd əl-Hərəvi kimi mühəddislərdən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Həmzə ibn Yusif əs-Səhmi, Müzəffər ibn Əhməd əl-Fəqih, Əbü’l-Həsən Əbdülvahid ibn Şah, Əbu Əhməd Əbhəri, Əbu Sə’d əl-Maleyni, Əbu Əbdürrəhman əs-Süləmi, Əbu Muhəmməd Həsən ibn İsmayıl Ğəssani ondan hədis dinləmişdilər. Əbü’l-Fərəc Əbdülvahid Varsani tanınmış mühəddis Əhməd ibn Mənsur Şirazinin yaxın dostu idi.
1790 İBN RAFİ’, əl-Vəfayat, s. 10. 1791 SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VIII, s.70. 1792 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. IV, s.467. Əbü’l-Fərəc Varsani h. 365-ci ildə (976) Cürcana getmiş orada hədis dərsləri vermişdi. Alim h. 372-ci ildə (982) Hicazda vəfat etmişdi 1793 .
Əhməd ibn Duləf Varsani Mühəddis idi. Qəzvində təhsil almış, burada Həsən Əli ibn Muhəmməd ibn Quttandan (öl. 1231) hədis dinləmişdi. Əhməd ibn Duləf Varsani İbrahim ibn Nəsr, Abdullah ibn Rica kimi ravilərdən hədis nəql etmişdi 1794 . Ölüm tarixi məlum deyil, XIII əsrdə yaşamışdır.
Mühəddis idi. Əbü’l-Qasım Abdullah ibn Muhəmməd əl-Bəğəvi (öl. 929), Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Qasım İsfəhani, Cə’fər ibn İsa Hulvani, Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Həsən ibn Davuddan hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Həsən Əli Varsani bir müddət Qəzvində təhsil almış, burada Əbu Hatim əs-Sicistani, Əbu Əli ət-Tusi kimi alimlərdən hədis dinləmişdi. İbn Bilal və İbn Bərkan, Əbü’l-Həsən Əli Varsanidən hədis dinləmişdilər 1795 . Ölüm tarixi məlum deyil. IX-X əsrlərdə yaşamışdır. Əhməd əl-Bəlazuri əsərində ‚əl-Varsani‛ nisbəli bir şəxsin Abbasi xəlifələrindən Cə’fər ibn Mənsurun (754-775) qızı Umm Cə’fər Zübeydənin 1796 (öl. 831) məvlası olduğunu qeyd etmişdir. Əsərin naşiri Dr. Abdullah Ənis ət-Təbba’ ‚əl-Varsani‛ nisbəli bu şəxsin Əbü’l-Həsən Əli ibnü’s-Sirri olduğunu qeyd etmişdir 1797 . Lakin təəssüf ki, naşir istinadını bildirməmişdir.
Yaşadığı dövrün tanınmış mühəddislərindən idi. İbn Əbü’d-Dünya, katib Əbu Cə’fər Muhəmməd ibnü’l-Əzhər, Abdullah ibn Hazır ər-Razi, Muhəmməd ibn İsrail əl- Cəvhəri, Muhəmməd ibn Qalib ət-Təmmam, Hamid ibn Səhl əs-Səğri, Əhməd ibn
1793 İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XXXVII,s. 206-208; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 556. 1794 RAFİ’İ, Tədvin, C. II, s. 175. 1795 YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. V, s. 556; RAFİ’İ, Tədvin, C. IV, s. 75. 1796 Zübeydə bint Cə’fər 781-ci ildə əmisi oğlu, xəlifə Harun ər-Rəşidlə evlənmişdi. 1797 Bax: BƏLAZURİ, Fütuhü’l-Büldan, s. 461. Muhəmməd əl-Amiri, Əhməd ibn Nəsr Tirmizi, Əbü’l-Abbas Sərrac əs-Səqəfidən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Hüseyn ər-Razi, Əbü’l-Fərəc İmran əl-Xəffaf, Əbü’l- Fəth Müzəffər əl-Muqri, Əbu Haşim əl-Müəddəb, Əbü’l-Qasım Əbdürrəhman Şeybani, Əbü’l-Fəth Əbdülmün’im ibn Xıdır Ğəssani ondan hədis dinləmiş və qeyd etmişdilər. Alimin ölüm tarixi h. 338-ci ildən (949) sonraya təsadüf edir. O, Dəməşq yaxınlığındakı Neyrəb kəndində yaşamış və orada vəfat etmişi 1798 . Əbü’l-Hüseyn Əli Varsaninin nəql silsiləsində yer aldığı hədislərdən bəzilərini burada qeyd etmək yerinə düşəcəkdir: Əbu Zərr əl-Ğifari dedi (ا), Rəsulullah (م) buyurdular ki: ‚Müəllim (öyrədən) xeyir tapmışdır. Alim üçün yerdəki canlılar, uçan quşlar, hətta dənizdəki balıqlar xeyir-dua edər, günahlarının əvf edilməsi üçün Allaha yalvararlar‛ 1799 .
Əbu Hüreyrə dedi (ا) Rəsulullah (م) buyurdular ki: ‚Allah əcəlini altımış yaşına qədər uzatdığı şəxsin hər cür üzr və bəhanələrini aradan qaldırmışdır‛ 1800 . Yəni altımış yaşa qədər yaşamış bir şəxsin dini mükəlləfiyyətlərindən ötrü istər həyatda, istərsə də Allahın qarşısında: ‚vaxtım olmadı, bilmədim, öyrədən olmadı, öyrənə bilmədim‛ və.s bu qəbildən olan heç bir bəhanəsi qəbul edilməyəcəkdir.
Mühəddis və Varsan şəhərinin qazisi idi. Mühəddis Əbu Zərr Muhəmməd ibn Yusif ibn Muhəmməddin tələbəsi olmuş, ondan hədis dərsləri almışdı. Tanınmış mühəddis imam Əhməd ibn Əli ibn Lal qazi Əbu Bəkr Varsaninin tələbələrindən biri olmuş, ondan hədis dinləyərək nəql etmişdi 1801 . Qazi Əbu Bəkr Varsaninin ölüm tarixi məlum deyil. İmam Əhməd ibn Əli ibn Lal məşhur azərbaycanlı hədis hafizi Əbü’l-Qasım Həfs ibn Ömər Ərdəbilinin (öl. 950) də tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi 1802 . Deməli qazi Əbu Bəkr Varsani hafiz Əbü’l-Qasım Ərdəbilinin müasiri olmuşdur. Beləcə onun da IX- X əsrlərdə yaşadığını söyləyə bilərik.
1798
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 467-469. 1799
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 469. Ləfz və məna baxımından bənzər hədislər üçün bax: TİRMİZİ, Sünən, İlm, hədis Nr: 2681, 2682, 2685; İBN MACƏ, Sünən, Müqəddimə, 239. ( ٢ِص٣ ٕاٌ٣هش ٚت َٓاؼُاٝ ه٤فُا ِْؼٓ هؽثُا ٕٞٗٝ ءأٍُا ه٤غٝ ضنلأا ٢ك باٝكُا ٠رؼ ئش ًَ أٜ٤ِػ) 1800
İBN ƏSAKİR, Tarixu-Mədinəti-Diməşq, C. XLI, s. 469. Bundan başqa bax: BUXARİ, Səhih, Riqaq 4; TİRMİZİ, Sünən, Dəvət, Nr: 3545, Zöhd, Nr: 2332; İBN MACƏ, Sünən, Zöhd, Nr: 4236. (هٔؼُا ٢ك ٚ٤ُئ الله نمػأ كوك حٌ٘ ٕٞرٌ ٚ٤ِػ دذأ ٖٓ) 1801 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. IV, s.467. 1802 Bax: ZƏHƏBİ, Kitab Təzkərətü’l-Hüffaz, s. 850-851. Əllamə Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali İmam Hüseynin (ا) nəslindən olan əllamə Hüseyn Xalxali sultan III Murad (1574-1595) və III Mehmedin (1595-1603) hakimiyyəti illərində Osmanlı imperatorluğunda yaşamış tanınmış müfəssir, filoloq, kəlamçı və astronom idi. Əllamə Hüseyn Xalxali Mirzə Can Şirazinin tələbəsi olmuşdu. O, müxtəlif elm sahələrinə dair ərəbcə, farsca və türkcə qələmə aldığı bir sıra əsərlərin müəllifi idi. ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Əqaidü’l-Əzudiyyə‛ 1803 ,
1804 , ‚Haşiyə ələ Ənvarü’t-Tənzil‛ 1805 , ‚Miftah fi Həllü’l- Məsabih‛, ‚Risalə fi’l-Məbdəi’l-Əvvəl və Sifatihi‛, ‚Şərhü’l-Kafiyyə li İbnü’l-Hacib‛, ‚Risalə fi Təhqiqi-Vəqti’z-Zəval‛, ‚Haşiyə ələ Risalətü İsbati’l-Vacib‛, ‚Haşiyə ələ Şərhi’d-Dəvvani li-Təhzibü’l-Məntiq‛ 1806
Hüseyn Xalxalinin əsərlərindən bəziləridir. Alim h. 1014-cü ildə (1605) vəfat etmişdir 1807 . Türkiyənin əlyazma əsər kitabxanalarında əllamə Hüseyn Xalxalinin əsərlərinin yüzlərlə nüsxəsi mövcuddur. Əbu İshaq İbrahim ibn Xosrovşah ibn Hüseyn ibn Ömər Xalxali Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Xalxal şəhərində dünyaya gəlmiş və Azərbaycandakı mədrəsələrdə təhsil almışdı. Daha sonra Misirə getmiş və burada yaşamışdı. H. 646-cı ildə (1248), yəni Əyyubilərin Misirdəki hakimiyyətinin son illərində Bilbeys 1808
şəhəri qaziliyinə təyin olunmuşdu. Qazilik vəzifəsinin icrası ilə yanaşı hədis tədrisi ilə də məşğul olmuşdu. Misirdə yaşadığı dövrdə şafi’i fiqhi
1803
Bu haşiyə Əzudəddin əl-İcinin ‚Əqaidü’l-Əzudiyyə‛ adlı əsərinə Cəlaləddin Dəvvaninin yazdığı şərh üzərinə qələmə alınmışdır. 1804 Bu Sədrəddin Şirazinin əsərinə yazılmış şərhdir. 1805 Bu haşiyə qazi Nasirəddin Bəyzavinin təfsirinə yazılmış haşiyədir. 1806 ‚Təhzibü’l-Məntiq və’l-Kəlam‛ Sə’dəddin Təftazaninin (öl. 1390) kəlam elmi sahəsində qələmə aldığı əsərdir. Cəlaləddin Dəvvani (öl. 1502) bu əsərə ‚Şərhu Təhzibü’l-Məntiq‛ adı ilə bilinən şərh yazmışdır. Hüseyn Xalxali də bu şərhə haşiyə yazmışdır. Bu şərhə haşiyə yazmış digər bir azərbaycanlı alim, yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz, Mir Əbü’l-Fəth Ərdəbilidir. 1807
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 1092; ZİRİKLİ, Ə’lam, C. II, s. 351; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. I, s. 549, 606; NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. I, s. 393. Səid Nəfisi alim barədə məlumat verərkən mühüm bir səhvə yol vermişdir. S. Nəfisi alimin adını ‚Əllamə Seyyid Həsən əl-Hüseyni Xalxali‛ olaraq qeyd etmiş, onun h. 1014-cü (1605) ildə vəfat etdiyini və yuxarıda adları qeyd olunmuş əsərlərin müəllifi olduğunu bildirmişdir. Halbuki alim haqqında məlumat verən bütün mənbələrdə, o cümlədən onun əsələrinin əlyazma nüsxələrində adı ‚Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxali‛ kimi yazılmaqdadır. 1808 Bilbeys-(qədim Misirin Felbs adlanırdı), orta əsrlərdə Misirin şəmali-şərqində, Nil deltasının şərq sahilində yerləşən strateji əhəmiyyətə malik qala-şəhər idi. İndi Qahirədən 20-25 km şimali-şərqdə yerləşən kiçik şəhərdir. sahəsində böyük mütəxəssis kimi şöhrət tapmışdı. Alim h. 16 ramazan 668-ci ildə (8 may 1270) Dəməşqdə vəfat etmişdi 1809 .
Şəmsəddin Muhəmməd ibn Müzəffər Xalxali Elxanilərin hakimiyyəti illərində (1256-1357) Azərbaycanın tanınmış şafi’i fəqihi, mühəddis, ədəbiyyatşünas və mütəkəllimlərindən biri idi. Xətibi ləqəbi ilə məşhur olmuş Şəmsəddin Xalxali müxtəlif elm sahələrinə aid bir sıra əsərlərin müəllifi idi. Bunlardan ‚Tənvirü’l-Məsabih‛, ‚Şərhu Mişkatü’l-Məsabih‛, ‚Şərhu Müntəhiyü’s-Sul və’l-Əməl fi İlmü’l-Üsul‛, ‚Şərhu Miftahü’l-Ülum‛, ‚Şərhu Təlxisü’l-Miftah‛ı 1810
1811 . ‚Şərhu Təlxisü’l- Miftah‛ın nadir əlyazma nüsxələrindən biri Türkiyə Afyon Gədik Əhməd paşa İHK, ‚Şərhu Miftahü’l-Ülum‛un nüsxələrində biri isə İstanbul Köprülü yazma əsərlər kitabxanasında saxlanılır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih, müfəssir, mütəkəllim, əxlaq nəzəriyyəçisi, riyaziyyatçı və şair idi. Nəsrullah Xalxali Səfəvilərin təzyiq və təqibləri nəticəsində vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalan alimlərdən biri idi. Alim Osmanlı imperatorluğu idarəsində olan Şam diyarına getmiş, Hələb şəhərində məskunlaşmışdı. Nəsrullah Xalxali Hələbdəki Əsruniyyə mədrəsəsində dərs vermişdi 1812
. Dəyərli həmkarım Bilal Dədəyev mənbələrdəki məlumatlardan Nəsrullah Xalxalinin, yuxarıda haqqında məlumat verdiyimiz, Şəmsəddin Muhəmməd Xalxalinin oğlu olduğu qənaətini hasil etmişdir
1813 . Şəmsəddin Muhəmməd Xalxali h. 745-ci ildə )1344(, Nəsrullah Xalxali isə h. 962-ci ildə (1555) vəfat etmişdir. Ata ilə oğulun ölüm tarixləri arasında 211 il olması mümkün deyil. Yəni Şəmsəddin Muhəmməd Xalxalinin Nəsrullah Xalxalinin atası olma
1809
MƏQRİZİ, Kitabü’l-Müqəffa, C. I, s. 148. 1810
‚Miftahü’l-Ülum‛ tanınmış ədəbiyyatşünas və mütəkəllim Yusif ibn Əbu Bəkr əs-Səkkakinin (öl. 1299) ərəb filologiyasına dair əsərdir. Xətib Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əbdürrəhman Qəzvini (öl. 1338) bu əsərin xülasəsini yazmış və bunu ‚Təlxisü’l-Miftah‛ adlandırmışdı. Şəmsəddin Xalxali isə bu iki əsərə şərh yazmışdı. 1811
HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’, C. I, s. 143; KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 612; BAĞDADLI, İzahü’l-Məknun, C. I, s. 165; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 726. 1812 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. III, s. 222; NƏFİSİ, Tarixi-Nəzm və Nəsr, C. II, s. 706; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l- Müəllifin, C. IV, s. 28. 1813
DƏDƏYEV, həmin məqalə. ehtimalı yoxdur. Lakin biz İbnü’l-İmadın qeydlərindən Nəsrullah Xalxalinin atasının da Azərbaycanın tanınmış şafi’i fəqihlərindən biri olduğunu öyrənirik 1814 . İbnü’l-İmad onun haqqında ‚fəqih oğlu fəqih‛ 1815
ifadəsini işlədir. Nəsrullah Xalxali haqqındakı bir digər yanılğı isə onun Şamaxı yaxınlığındakı Xalxal vilayətindən olmasıdır 1816 . Orta
əsrlərə aid tarixi mənbələr və bioqrafiya kitablarında ‚Xalxali‛ nisbəsi ilə Şirvandakı vilayət deyil, Azərbaycanın cənubunda, Ərdəbillə Sultaniyyə və Zəncan arasında, Talış dağlarının ətəyində, Gilanla həmsərhəd ərazidə yerləşən Xalxal şəhəri nəzərdə tutulur
1817 . Xalxal şəhəri haqqında Azərbaycanın tarixi coğrafiyası barədə yazarkən ətraflı məlumat vermişik. Ömər Rza öz əsərində Nəsrullah Xalxalinin h. 946-cı ildə (1539) vəfat etdiyini qeyd etsə də 1818 mənbələrdə bunu təsdiq edən heç bir məlumata rast gəlinmir. Nəsrullah Xalxali müxtəlif elm sahələrinə dair bir sıra əsərin müəllifi idi. Qazi Bəyzavinin təfsirinə yazılmış ‚Haşiyə ələ Ənvarü’t-Tənzil‛, Cəlaləddin Dəvvaninin əsərinə yazılmış ‚Haşiyə ələ İsbatü’l-Vacib‛, ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Hidayətü’l-Hikmə‛ 1819 ,
1820 , ‚Talibətü’r-Rayihə min Tələbi’l-Fatihə‛, ‚Tuhfətü’l- Əcaib və Turfətü’l-Qəraib‛, ‚Cami‘ü’l-Kəbir fi Sən’ətü’l-Mənzum‛, ‚Məcmuətü’l- Hesab‛ Nəsrullah Xalxalinin qələmindən çıxmış əsərlərdir 1821 .
Ömər Rza, Katib Çələbiyə istinad edərək, ‚Rəsail İbnü’l-Əsir‛ adlı əsəri də Nəsrullah Xalxaliyə aid etmişdir 1822 . Halbuki Katib Çələbi bu əsər haqqında məlumat verərkən ‚bu 1814
İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 195. 1815
[ ٚ٤ولُا ٖتا ٚ٤ولُا ]
1816 DƏDƏYEV, həmin məqalə. 1817
YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 145. [ ٕلا٤عُ حٔـارٓ ٕاع٤تنلأ فهغ ٢ك جنًٞٝ ح٘٣كٓ ] ; HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l- Məvazi’, C. I, s. 279. [ ح٤ٗاطٍُِا ٢ؼاٞٗ ٖٓ ح٣هه ،ٍافِفُا ] . 1818 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 28. 1819
‚Hidayətü’l-Hikmə‛ Əsirəddin Müfəzzəl ibn Ömər Əbhərinin (öl. 1265) məntiq elminə dair əsəridir. Bu əsərə bir çox alim tərəfindən şərh yazılmışdır. Belə şərhlərdən biri də qazi Mir Hüseyn ibn Müin əl-Meybədi Yəzdiyə (öl. 1498) məxsusdur. Nəsrullah Xalxali də bu şərhə haşiyə yazmışdır. 1820
Bu şərh Cəlaləddin Dəvvaninin (öl. 1502) ‚Risalətü’l-İsbati’l-Vacibü’l-Cədidə‛ adlı əsərinə yazılmışdır. Bu əsərin zəmanəmizə iki variantı gəlib çatmışdır. Bu variantlardan biri ‚qədim‛, digəri isə ‚yeni‛ (cədid) variant hesab olunur. Birinci variantı Dəvvani gənclik illərində iki gün ərzində yazmışdır. Sonralar bu nüsxə ixtisar edilərək geniş oxucu kütləsi üçün münasib hala gətirilmişdi. Bu əsər barəsində daha ətraflı məlumat üçün bax: ŞƏRİFOV, Əbdülqəni Əfəndi..., s. 34. 1821
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 774; KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 28. 1822
KƏHHALƏ, yenə orada, C. IV, s. 28. əsərin müəllifi 637-ci ildə (1239) vəfat etmiş Ziyaəddin Nəsrullah ibn Muhəmməddir, hansı ki, İbnü’l-Əsir əl-Cəzəri kimi tanınmışdır‛ 1823 deyə qeyd etmişdir. Həmkarım Bilal Dədəyev Katib Çələbinin ‚Məcmuətü’l-Hesab‛ adlı əsəri Nəsrullah Xalxaliyə aid etdiyini, lakin bunun dəqiq məlumat olmadığını və Məhəmmədəli Tərbiyətin də bu barədə tərəddüdlü olduğunu öz məqaləsində qeyd etmişdir 1824
. Məsələ burasındadır ki, ‚Məcmuətü’l-Hesab‛ həqiqətən Nəsrullah Xalxalinin zehninin məhsuludur və bu əsərin Türkiyədəki yeganə əlyazma nüsxəsi Kayseri şəhəri Raşid əfəndi əski əsərlər kitabxanasında saxlanılır. Ankara Milli kitabxanada alimin ‚Haşiyə ələ Şərhü’l-Hidayətü’l-Hikmə‛ adlı əsəri mühafizə edilir. Bu əsərin digər bir əlyazma nüsxəsi də Konya BYEK-də saxlanılır. Alimin ‚Talibətü’r-Rayihə min Tələbi’l-Fatihə‛ adlı əsərinin əlyazma nüsxəsi Türkiyə Afyon Gədik Əhməd paşa İHK-ndədir. Onun ‚Şərhü’l-Cədidətü’l-Cəlaliyyə‛ adlı əsərinin yeganə nüsxəsi İstanbul Nuriosmaniyyə əlyazmalar kitabxanasında mühafizə edilir.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|