Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Yəhya ibn Müslim Xoyi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbu Muaz Əbdan Mütətəbbib Xoyi
- Əbu Yaqub Yusif ibn Tahir ibn Yusif ibn Həsən Xoyi
- Qazi Əbu Nueym Muhəmməd ibn Übeydullah Xoyi
- Əbü’l-Vəfa Budeyl ibn Əbi’l-Qasım ibn Budeyl əl-İmli Xoyi
- Əbu’r-Ruh Fərəc ibn Übeydullah ibn Əbi Nueym Xələf ibn Həsən Xoyi
- Vaiz Əbu Sə’d Əhməd ibn Hacı ibn Əmmar Xoyi
- Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Mehran ibn Əhməd Xoyi
- Muhəmməd ibn Qütbəddin Xoyi
- Muhəmməd ibn Əbdülhəyy ibn Süveyd Xoyi
- Qazi Şihabəddin Muhəmməd ibn Mahmud Xoyi
- Pir Muhəmməd ibn Qütbəddin ibn Həsən Xoyi
- Muhəmməd ibn Əbdürrəhim Xoyi
- Qaziü’l-quzat Şəmsəddin Əbu’l-Abbas Əhməd ibn Xəlil ibn Səadə ibn Cə’fər ibn İsa əş-Şafi’i əl-Bərməki Xoyi
- Əbu İshaq İbrahim ibn Safi əl-Müqri Xoyi
- Xətib Əbu Səid Əbdürrəhman ibn İsa ibn Muhəmməd Xoyi
|
Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Yəhya ibn Müslim Xoyi Hədis ravisi idi. Cə’fər ibn İbrahim əl-Müəzzindən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Qasım Abdullah ibn Muhəmməd ər-Razi ondan hədis dinləmişdi 1825 . Ölüm tarixi məlum deyil. Təqribən X-XI əsrlərdə yaşamışdır.
Hədis ravisi və həkim idi. əl-Cahizin 1826
tələbəsi olmuş, tibbi biliklərlə yanaşı ondan hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbu Əli əl-Qali, Əbu Yaqub Yusif ibn Tahir əl-Xoyi
1823
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 1216.] < طُ
١ ١نىعُا ه٤شلأا ٖتات فٝهؼُٔا محمد ٖت محمد ٖت الله هصٗ ٖ٣كُا ءا <[ 1824
DƏDƏYEV, həmin məqalə; TƏRBİYƏT, həmin əsər, s. 56; KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. II, s. 1825
SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 163. 1826
Əbu Osman Əmr ibn Bəhr ibn Məhbub əl-Cahiz əl-Kinani əl-Bəsri (777-869). Əl-Kinani nəsbəsi daşısa da o, Kinanə qəbiləsinə mənsub saf ərəb deyildi. Babası Məhbub əslən şərqi Afrikalı kölə idi və Kinanə qəbiləsi üçün dəvə çobanlığı edirdi. Sonra köləlikdən azad edilmiş və ərəbləşmişdi. Cahiz qısa boylu, zəif bədənli, qalın dodaqlı, qara dərili afro-ərəb idi. Cahiz ləqəbi ona sağ gözü partlaq olduğu üçün verilmişdi. Cahiz yaşadığı dövrün ən məşhur alimlərindən idi. Zoologiya və antropologiya sahələrində ixtisaslaşsa da Cahiz tibb, ərəb dili və ədəbiyyatı, ilahiyyat, siyasət, tarix, dinlər və məzhəblər tarixi, fəlsəfə, əxlaq, iqtisadiyyat və ticarət kimi sahələrdə 360-dan çox kitab və məqalənin müəllifi idi. O, zoologiya sahəsində qələmə aldığı əsərlərdə təmsil üsulundan istifadə edir, hər bir hevanın xüsusiyyətlərini onun öz dili ilə anlatırdı. Cahiz ilk dəfə ətraf mühitin, səslərin, eləcə də musiqinin insanların psixologiyasına və heyvanların davranışlarına təsirini müəyyən etmiş və bu haqda risalə yazmışdı. İlk dəfə o, insanın tənəffüs sistemini dəqiqliklə izah etmişdi. Zahiri görkəminə rəğmən Cahiz hazırcavablığı və zarafatcıllığı ilə ondan hədis dinləmiş və nəql etmişdilər 1827
. Ölüm tarixi məlum deyil. X əsrlərdə yaşamışdır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. O, həmçinin ədib və şair idi, gözəl şe’rlər yazmışdı. Xorasanın Tus şəhərində yaşamış, buradakı Nəvqan qəsəbəsində qazi müavini olmuşdu. Fəzilətli və xoşrəftar insan idi. O, fəqhə dair bir sıra əsərlərin müəllifi idi. Bunlardan ‚Fəraidü’l-Xəraid fi’l-Əmsilə‛, ‚Şərhu
Suqtü’z-Zənd li’l-Mə’ərri‛, ‚Tənzihü’l-Qur’an‛ın adlarını sadalamaq olar. Təvəllüd və vəfat tarixləri məlum deyil. Lakin əsərlərindəki qeydlərindən onun h. 532-ci ildə (1138) həyatda olduğu bilinir 1828 .
fi’l-Əmsilə‛nin əlyazma nüsxələrindən biri İstanbul Köprülü kitabxanasında mövcuddur.
Şafi’i məzhəbinə mənsub mühəddis və fəqih idi. Xoy şəhərinin qazisi olmuş, həmçinin Xoyda hədis dərsləri də vermişdi. Bağdadda təhsil almış, burada Əbu Muhəmməd əs- Seyrəfini və xətib Əbu Muhəmməd Abdullah ibn Muhəmməd ibn Hezarmərddən hədis dinləmişdi 1829
. Ölüm tarixi məlum deyil. XI-XII əsrlərdə yaşamışdır.
insanların sevimlisi olmuşdu. Onun hekayələri ərəblər arasında lətifəyə çevrilmişdi. Onun yaşadığı dövrdə mö’təzilə məzhəbi hakim mövqedə idi. Buna görə də Cahiz Bağdadın elmi dairələrinə daxil ola bilmək üçün mö’təzilə məzhəbini qəbul etmişdi. Bundan başqa onun yaşadığı dövrdə dəqiq elmlərlə məşğul olan alimlərin böyük əksəriyyəti mö’təzili idi. O, Abbasilərin vəziri İbnü’z-Zəyyatla dost idi və əsərlərinin böyük əksəriyyətini ona ithaf edərək Bağdadda rifah içində yaşamışdı. İbnü’z-Zeyyatın ölümündən sonra Cahiz həbs edilərək bir müddət zindanda qalmiş, lakin sonra azad edilmişdi. Cahiz ömrünün axırlarına doğru iflic olmuş, xəstəliyi səbəbiylə Bağdaddan doğma şəhəri Bəsrəyə köçmüş və 92 yaşında orada vəfat etmişdi. 1827 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 163; YAQUT əl-HƏMƏVİ, Mu’cəmü’l-Büldan, C. III, s. 182-183. 1828 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. IV, s. 165; SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 164. Səm’ani əsərində alimin adını ‚Yusif ibn Muhəmməd‛ olaraq qeyd etmişdir. 1829
ZƏHƏBİ, Müştəbih, s. . 130; BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s.179. Səm’ani onun ‚əl-İmli‛ nisbəsini maraqlı bir xüsusla izah edərək xoyluların ləhcəsindəki ‚imlə‛ sözünün ərəbcədəki mənasının ‚pəltəkləyən, kəkələyən‛ 1830
səbəbinin onun babasının pəltək, kəkəmə olduğunu qeyd etmişdir. Əbü’l-Vəfa Budeyl Xoyi şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Qazi Əbü’l-Fəth Nasir ibn Əhməd ibn Bəkran Xoyinin tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi. Tanınmış tarixçi, mühəddis və bioqraf hafiz Əbü’l-Qasım Əli ibn Həsən ibn Hibətullah İbn Əsakir Dəməşqi (1105- 1175) ondan hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Alimin ölüm tarixi h. 530-cu (1136-1146) illərə təsadüf edir 1831 .
Əbu’r-Ruh Fərəc ibn Übeydullah ibn Əbi Nueym Xələf ibn Həsən Xoyi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Bağdadda təhsil almış, şeyx Əbu İshaq Şirazi və Əbu Sə’d əl-Mütəvəllinin tələbəsi olmuşdu. Təhsilini başa vurduqdan sonra Xoya qayıtmış və burada təsis etdiyi mədrəsənin müdərrisi olmuşdu. Qısa müddətdə bu mədrəsəyə çox sayıda tələbə cəlb olunmuşdu. Yaşadığı dövrdə Azərbaycanın ən tanınmış fəqihlərindən biri olmuşdu. Alim h. 521-ci ildə (1127) doğma şəhəri Xoyda vəfat etmişdi 1832
.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Əbü’l-Qasım ibn Əbu İshaq əs-Səbi’nin tələbəsi olmuş ondan hədis dinləmişdi. Əbü’l-Qasım ibnü’l-Əsakir Azərbaycan, İran və Xorasana səyahəti vaxtı Xoyda onunla görüşüb dərslərində iştirak etmişdi 1833
. Ölüm tarixi məlum deyil. XII əsrdə yaşamışdır.
1830
( ِٚٓأ ّارٔرُِ ٍاو٣ ١ٞـ َٛأ حـِتٝ). Ərəbcədəki *حََٔرَْٔذ+ (təmtəmə) sözünün azərbaycan türkcəsindəki mənaları (donquldanma, kəkələmə, pəltəkləmə, burun altında danışma)dir. İngiliscdə *حََٔرَْٔذ]- to mutter, to stutter (bax: VerbAce-Arabic-English-Arabic Electronic Dictionary), ruscada [حََٔرَْٔذ]- бормотание, ворчание (bax: BARANOV X. K, Arabsko-Russkiy Slovar, s. 105, Moskva 2007). Beləcə *حََٔرَْٔذ+ bab dəyişərək *ّارٔذ]-(pəltək, kəkəmə) mənasını ifadə edəcəkdir. Cəlaləddin Süyuti də ‚əl-İmli‛ nisbəsi ilə bağlı Səm’ani ilə eyni fikirləri bəyan etmişdir. Bax: Lübbü’l- Lübab, s. 15. 1831
SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. I, s. 141; ZƏHƏBİ, Müştəbih, s. 27; BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. I, s.251. 1832
ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 241; SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VII, s. 145. 1833
BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 180. Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Mehran ibn Əhməd Xoyi Yaşadığı dövrün tanınmış mühəddislərindən biri idi. Şeyxülislam Əbu Tahir Muhəmməd ibn Əbdürrəhman ibnü’l-Abbas əl-Muxlis və Əbü’l-Həsən Əhməd ibn Muhəmməd ibn İmran Musa, Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Ömər ibn Əli ibn Xələf ibn Zənbur kimi öz dövrünün tanınmış mühəddislərindən hədis dərsləri almışdı. Əbu Abdullah Muhəmməd Xoyi Qəzvinə gedərək burada tədrislə məşğul olmuş, hədis dərsləri vermişdi. Onun tələbələri arasından mühəddis Hibətullah ibn Zazan kimi alimlər yetişmişdi. Əbu Abdullah Muhəmməd Xoyinin ölüm tarixi məlum deyil. Əbdülkərim Rafi’i onun h. 442-ci (1050) ildə Qəzvində hədis dərsləri verdiyini qeyd etmişdi. Buna istinadən alimin XI əsrdə yaşadığını deyə bilərik. Əbdülkərim Rafi’i həmçinin öz əsərində Əbu Abdullah Muhəmməd Xoyinin Əbu Bəkr Muhəmməd ibn Zənburdan dinləyib nəql etdiyi aşağıdakı hədisi qeyd etmişdi: Abdullah ibn Ömər (ا) dedi: Allah Rəsulu (م) buyurdular ki: ‚Əbu Bəkr (ا) anadan olduğu gecə Allah Ədn cənnətinə dedi: izzətim və cəlalım haqqı üçün, sənə daxil olacaqların arasında mənim üçün bu doğulandan daha sevimli olanı olmayacaq‛ 1834
. Əbü’l-Məali Muhəmməd ibn Hüseyn ibn Musa Xoyi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. Bağdadda Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almış, Tacəddin Urməvi, Əbü’l-Abbas Əhməd ibnü’t-Tilayə Bağdadi (1070-1153) kimi alimlərin tələbəsi olmuşdur. Əbü’l-Məali Xoyi dərin elmi biliyi ilə yanaşı fəziləti və müdrikliyi ilə də tanınmışdı. Bağdadi onun bacarıqlı pedaqoq olduğunu, həmçinin gözəl səslə Qur’an oxuduğunu qeyd etmişdi 1835 . Ölüm tarixi məlum deyil. XII əsrdə yaşamışdır.
Qaraqoyunluların hakimiyyəti dövründə yaşamış hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. Həyatı haqqında ətraflı məlumat yoxdur. Muhəmməd Xoyi ‚Nüsus fi
1834
RAFİ’İ, Tədvin, C. II, s. 93-94.
[ صلى الله عليه وآله وسلم الله ٌٍٞن ٍاه ٍاه هٔػ ٖتا ٖػ غكاٗ ٖػ ١هٛىُا ٖػ ح٘٤٤ػ ٖت ٕا٤لٌ ا٘ش : ٚ٘ػ الله ٢ظن هٌت ٞتأ اٜ٤ك كُٝ ٢رُا حِ٤ُِا قُُٞٞٔا امٛ كٔؼأ ٖٓ لائ يِـقأ لا ٢ُلاظٝ ٢ذىػٝ ٍاوك ،ٕكػ ح٘ظ ٠ُئ ٠ُاؼذ الله هظٗ ]
1835
BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 181. Təhqiqü’t-Təvri’l-Məxsus‛ adlı əsərini h. 856-cı ildə (1452) yazıb başa çatdırmışdı. Beləcə onun XV əsrdə yaşadığın söyləmək olar 1836 .
Muhəmməd ibn Əbdülhəyy ibn Süveyd Xoyi Hədis ravisi idi. İmran ibn Musa Cündişapuridən hədis dinləmiş və nəql etmişdi. Əbü’l-Fəzl əş-Şeybani Kufi (öl. 997) ondan hədis dinləmişdi 1837
. Ölüm tarixi məlum deyil. X əsrdə yaşamışdır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. İbn Yasir əl-Cəyyanidən hədis dinləmişdi. Zəhəbi onun h. 580-ci ildə (1184) oğulları İmadəddin Muhəmməd və Zeynəddin Əliyə hədis və fiqh dərsləri verdiyini qeyd etmişdir 1838 . Ölüm tarixi məlum deyil. XII-XIII əsrlərdə yaşamışdır.
Ağqoyunlular dövründə Azərbaycanda yaşamış hənəfi məzhəbinə mənsub fəqih və təsəvvüf şeyxi idi. Pir Muhəmməd Xoyi ‚Zübdətü’t-Təhqiq və Nüzhətü’t-Təvfiq‛ adlı əsərin müəllifi idi. Şeyx Sədrəddin Qonyəvi (öl. 1275) atalığı Muhyəddin ibnü’l- Ərəbinin (öl. 1240) ‚Füsusü’l-Hikəm‛ adlı əsərini ixtisar edərək bunu ‚Nüsus fi Təhqiqi’l-Məxsus‛ adlandırmışdı. Pir Muhəmməd Xoyi bu ixtisara şərh yazmış və bunu ‚Zübdətü’t-Təhqiq və Nüzhətü’t-Təvfiq‛ adlandırmışdı. Pir Muhəmməd Xoyinin bu əsərinin nüsxələrindən biri Paris milli kitabxanasında saxlanılır 1839
. Türkiyədə əsərin iki əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Bunlardan biri Ankara milli kitabxanada, digəri isə İstanbul Millət kitabxanasında saxlanılır. Alimin ölüm tarixi məlum deyil. H. 856-cı ildə (1452) həyatda olduğu bilinir.
1836 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. III, s. 603. 1837 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 163-164. 1838 ZƏHƏBİ, Müştəbih, s. 130. 1839 DE SLANE, həmin əsər, s. 264. Muhəmməd ibn Əbdürrəhim Xoyi Hədis ravisi idi. Muhəmməd ibn Abdullah Nişapuridən hədis dinləmişdi. Muhəmməd ibn Əbdürrəhman Xoyi siqa mühəddislərdən Əbü’l-Abbas Muhəmməd ibn Həsən ibn Quteybə Əsqəlaninin (öl. 922) hədis məclislərində iştirak edir və hədis nəql edirdi. Əbu Bəkr Muhəmməd İsfəhani bu məcləslərdə iştirak etmiş və onun nəql etdiyi hədislərdən bəzilərini öz əsərinə daxil etmişdi 1840 . Ölüm tarixi məlum deyil. IX-X əsrlərdə yaşamışdır.
əş-Şafi’i əl-Bərməki Xoyi h. 583-cü ilin şəvval ayında (dekabr 1187) anadan olmuşdu. Xorasana getmiş, burada 1841
O, Qütbəddin əl-Misri və Əlaəddin ət-Tavus kimi alimlərdən cədəl, fiqh və hədis elmlərini öyrənmişdi. Nişapura gedərək burada dövrün tanınmış mühəddislərindən biri olan Əbü’l-Həsən Muid ibn Muhəmməd ət-Tusidən hədis dərsləri almışdı 1842
. Dəməşqə getmiş, burada Əbu Abdullah Hüseyn ibnü’z-Zübeydi və Təqiyəddin Əbu Əmr Osman ibnü’s-Səlah (öl. 1245) kimi mühəddislərdən hədis dinləmiş və hədis elmlərinə dair bilikləri öyrənmişdi. Tacəddin ibn Əbu Cə’fər, Əbu Əmr ibnü’l-Hacib, Camal Muhəmməd ibnü’s-Sabuni onun tələbəsi olmuş və ondan müxtəlif elmə sahələrinə dair bilikləri öyrənmişdiləri. Onun tələbələrindən biri də oğlu, baş qazi Şihabəddin Muhəmməd Xoyi olmuşdur 1843
. Şəmsəddin Əhməd Xoyi Qur’an hafizi, fiqh, fiqh üsulu, kəlam, tibb, ərəb dili və ədəbiyyatı, cədəl kimi elm sahələrində tanınmış alim idi. O, həm də şair idi. Şəmsəddin Əhməd Xoyi himmət sahibi, mömin insan idi. O, çox namaz qılar və çox oruc tutardı. Əminiyyə 1844
, Adiliyyə 1845
və Qəzzaliyyə mədrəsələrinin müdərrisi idi. Şam vilayətinin
1840 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. II, s. 164; ƏBU BƏKR İSFƏHANİ, Mu’cəmü’ş-Şüyux, s. 99-100; BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 179. 1841
Ehtimal ki, Şəmsəddin Əhməd Xoyi Əfqanıstanın Heart şəhərində təhsil almışdı. Çünki Fəxrəddin Razi bu şəhərdə yaşayır və tədrislə məşğul olurdu. 1842 İBNü’s-SABUNİ, Təkmilətü’l-İkmal, s. 40. 1843 SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. VIII, s. 7-8; İBN QAZİ ŞUHBƏ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 19. 1844 NUEYMİ, Daris fi Tarixi’l-Mədaris, C. I, s. 140. qaziü’l-quzatlığına təyin olunmuşdu. İbn Nəzif əl-Həməvi onun bu vəzifəyə h. 623-cü ildə (1226) təyin olunduğunu qeyd etmişdir 1846 . Alim kəlam elmi sahəsində ‚Kitab fi’l- Üsul‛, ərəb filologiyasına dair ‚Kitab fi’n-Nəhv‛, ərəb ədəbiyyatına dair ‚Kitab fi’l- Əruz‛, fəlsəfəyə dair ‚Rumuz-u Hökmiyyə‛ adlı əsərlərin müəllifi idi. Qazi Şəmsəddin Əhməd Xoyi ustadı Fəxrəddin Razinin (öl. 1209) Təfsiri-Kəbir adı ilə tanınan ‚Miftahü’l-Qeyb‛ adlı Qur’an təfsirinə şərh və əlavələr yazmışdır. Qazi Şəmsəddin Xoyinin bu əsərinin bir nüsxəsi Paris milli kitabxanasında saxlanılır 1847
. Qazi Şəmsəddin Əhməd Xoyi Suriyada qazilik vəzifəsini icra etmiş həmkarlarının bioqrafiyasına dair ‚Rəvzu’l-Bəssam fi mən Vəlyə Qəzaü’ş-Şam‛ adlı bir əsər də qələmə almışdı 1848
. Onun bioqrafiyaya dair qələmə aldığı digər bir əsəri isə ‚Əxbarü’l-Əxyar bima Vəcədu ələ’l- Qübur minə’l-Əş’ar‛ adlanır 1849
. Alim h. 7 şaban 637-ci ildə (3 mart 1240) Dəməşqdə vəfat etmiş və Qasiyyun dağındakı Səfih qəbristanında dəfn edilmişdi 1850 .
Əbu İshaq İbrahim ibn Safi əl-Müqri Xoyi Mühəddis idi. Əbu Hatim Muhəmməd ibn İbrahim və digər mühəddislərdən hədis dinləmişdi. Xoydakı mədrəsələrdən birində hədis dərsləri vermişdi. Xətib Əbu Səid Əbdürrəhman Xoyi, Əbü’l-Qasım ibn Əsakir kimi tanınmış alimlər onun tələbələri arasından yetişmişdilər 1851
.
Mühəddis idi. Əbu İshaq İbrahim ibn Safi əl-Müqri Xoyinin tələbəsi olmuş, ondan hədis dinləmişdi. Xoyda yaşamış, burada hədis dərsləri vermişdi. Tarixçi alim Əbü’l-Qasım
1845
İBNü’s-SABUNİ, yenə orada. 1846
Əbü’l-Fəzl Muhəmməd İBN NƏZİF əl-Həməvi, Təlxisü’l-Kəşf və’l-Bəyan fi Həvadisü’z-Zaman, (Hzr. Ə. Dəvdəv), s. 122, Dəməşq 1981. 1847 DE SLANE, həmin əsər, s. 141-142. 1848 KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 1129. Şəmsəddin Əhməd Xoyidən üç əsr sonra Şəmsəddin Muhəmməd ibn Əli İbn Tolon Diməşqi (öl. 1546) eyni mövzuya dair əsər qələmə almış və adını da bənzədərək ‚Səğru’l-Bəssam fi zikri mən vəlyə Qəzaü’ş-Şam‛ qoymuşdu. 1849 BAĞDADLI, İzahü’l-Məknun, C. I, s. 20. 1850 ƏSNƏVİ, Təbəqatu’ş-Şafi’iyyə, C. I, s. 240-241; SÜBKİ, yenə orada; İBN QAZİ ŞUHBƏ, yenə orada; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. V, s. 670; İBNü’l-ADİM, Buğyətü’t-Tələb, C. II, s. 121; MƏMMƏDOV, Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri, s. 45. 1851
BAĞDADİ, Təkmilətü'l-İkmal, C. II, s. 180. Əli ibn Əsakir 1130-cu illərdə Xoyda olarkən Əbu Səid Xoyinin dərslərini dinləmişdi 1852
. Ölüm tarixi məlum deyil. XI-XII əsrlərdə yaşamışdır. Qazi Əbü’l-Qasım Nasir ibn Əhməd ibn Bəkran Xoyi Fəqih, mühəddis, filoloq, ədib və şair olan Əbü’l-Qasım Nasir Xoyi h. 466-cı ilin məhərrəm ayında (sentyabr 1073) anadan olmuşdu. Ərəb filologiyasını Əbu Tahir Şirazidən öyrənmiş, şeyxülislam Əbu İshaq İbrahim Şirazinin yanında isə şafi’i fiqhi oxumuşdu. Əbü’l-Qasım Əli ibn Əhməd ibnü’s-Sirri, İbnü’n-Nüqəvvər əl-Asimi adı ilə tanımış Əbü’l-Hüseyn Asim ibn Hüseyn, Əbu Zeyd Nizamülmülk kimi mühəddislərdən hədis dinləmişdi. Yaşadığı dövrdə Azərbaycanın, mübahisəsiz, ən böyük ədəbiyyatçısı idi. O, həm də istedadlı şair idi və özünün divanı var idi. Atasından sonra Xoy şəhəri qaziliyinə təyin olunmuşdu. Əbü’l-Qasım Nasir Xoyi, İbn Cinninin ‚əl-Lüma‘‛ 1853 adlı əsərinə şərh yazmışdı 1854 . Alim h. 509-cu ilin rəbiəlaxir ayında (sentyabr 1115) vəfat etmişdi 1855
. Səm’ani Əbü’l-Vəfa Budeyl əl-İmli Xoyi (öl. 1136-1146 illər arasında) haqqında məlumat verərkən onun qazi Əbü’l-Fəth Nasir ibn Əhməd ibn Bəkran Xoyi adlı bir alimin tələbəsi olduğunu və ondan hədis dinlədiyini qeyd etmişdir 1856 . Göründüyü kimi bu iki şəxsin sadəcə ‚Əbü’l-Qasım‛ və ‚Əbü’l-Fəth‛ olaraq künyələrində fərq var. Səm’ani və Əbu Tahir əs-Süləfi İsfəhani baba adını ‚Bəkran‛, Yaqut əl-Həməvi isə burada haqqında daşıdığımız şəxsin babasını adını ‚Bəkr‛ olaraq qeyd etmişdir. Yaşadıqları dövrlərin də bir-birinə müvafiq olduğunu nəzərə alaraq bu ikisinin eyni şəxs olduğunu düşünmək olar. Şeyx Nəcibəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Məzyəd ibn Mübəşşir Xoyi
1852 İBN ƏSAKİR, Mu’cəmü’ş-Şüyux, s. 140-141. 1853 Əbü’l-Fəth Osman ibn Cinni əl-Məvsilinin (934-1002) ‚Kitabü’l-Lüma’ fi’l-Lüğəti’l-Ərəbiyyə‛ (Ərəb Dilinin İşıq Saçan Kitabı) adlı ərəb dilinin qrammatikasına və morfologiyasına aid əsəri. 1854
ƏBU TAHİR İSFƏHANİ, Mu’cəmü’s-Səfər, s. 396. 1855
YAQUT əl-HƏMƏVİ, İrşadü’l-Ərib, s. 1651. Əbu Tahir İsfəhani onun h. 507-ci ilin rəbiəlaxir ayında (sentyabr 1113) Xorasanda vəfat etdiyini qeyd etmişdir. Bax: Mu’cəmü’s-Səfər, s. 396. 1856 SƏM’ANİ, Kitabü’l-Ənsab, C. I, s. 141. Bax: səh. ???. Mühəddis idi. H. 593-cü ildə (1197) Xoyda anadan olmuşdu. Vətənində təhsilini başa vurduqdan sonra Misirə getmiş və burada hədis tədris etmişdi. H. 12 şəvval 674-cü ildə (30 mart 1276) Qahirədə vəfat etmişdi 1857
. Qaziü’l-quzat Şihabəddin Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Əhməd ibn Xəlil ibn Səadə ibn Cə’fər Xoyi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mühəddis idi. Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz qaziü’l-quzat Şəmsəddin Əhməd Xoyinin oğlu idi. H. 14 şəvval 626-cı ildə 1858
(4 sentyabr 1229) Dəməşqin Adiliyyə səmtində anadan olmuş və bu şəhərdə böyümüşdü. Alim ailəsində böyüyən Şihabəddin Xoyi hələ kiçik yaşlarından elmi biliklərə yiyələnməyə başlamışdı. O, 11 yaşında ikən atasını itirmişdi. Atasının vəfatından sonra Adiliyyə mədrəsəsində qalmış və tələbəliyə başlamışdı. Tezliklə o, öz yaşıdlarından daha istedadlı və çalışqan olduğunu göstərmişdi. Şihabəddin Xoyi fenomenal yaddaşa sahib idi. O, istənilən mövzuya dair bilikləri asanlıqla əzbərləyb yaddaşında saxlaya bilirdi. Üstün bilik, bacarıq və istedı ilə tanınmış və hələ çox gənc yaşlarında Dimağiyyə mədrəsəsində dərs verməyə başlamışdı. Daha sonra Adiliyyə və Qəzzaliyyə mədrəsələrində də dərs vermişdi. İbn Kəsir, Şihabəddin Muhəmməd Xoyinin hədisi, hədis elmlərini və hədis alimlərini sevdiyini qeyd etmişdir. O, Misir, Şam vilayəti, Bağdad, Xorasan və İsfahana səyahət edərək buradakı ən tanınmış mühəddislərdən dərs almışdı. Onun müəllimi olmuş məşhur mühəddislərdən İbnü’l-Lətiy, İbnü’l- Müqəyyir, Səxavi, Əbu Abdullah Hüseyn ibnü’z-Zübeydi, İbü’s-Səlahın adını çəkmək olar. Bundan başqa o, Xorasanda Fəxrəddin Razinin yetişdirdiyi alimlərdən və elmi irsinin davamçılarından olan Qütbəddin əl-Misri və əllamə ət-Tavusidən məntiq və kəlam dərsləri almışdı 1859
. Mənbələr onun hədis dinlədiyi ravi və mühəddislərin sayının 250-300 arasında olduğunu qeyd edirlər. Alim fiqh, fiqh üsulu, hədis, təfsir, pedaqoqika, riyaziyyat, astronomiya, fəraiz, filologiya, poeziya kimi müxtəlif elm sahələrinə aid 20-dən çox kitabın və bir çox risalənin müəllifi idi. Bunlardan İbnü’s-
1857
MƏQRİZİ, Kitabü’l-Müqəffa, C. VII, s. 231. 1858
İbn Həcər Əsqəlani onun h. 626-cı ilin rəcəb ayında (iyun 1229) anadan olduğunu qeyd etmişdir. Bax: Rəfi‘ü’l-İsr ən Quzat Misir, s. 144, London 1908. 1859
İBN HƏCƏR, Rəfi‘ü’l-İsr, s. 144. Səlahın ‚Ülumü’l-Hədis‛ adlı əsərinə nəzm formasında şərh, ‚əl-Fəsih‛, ‚Şərhü’l- Füsul‛, ‚əl-Müləxxəs‛, ‚Əqalimü’t-Təalim‛ və yenə nəzm formasında qələmə alınmış, ərəb filologiyasına dair, ‚Kifayətü’l-Mütəhəffiz fi’l-Lüğə‛ adlı əsərlərin adını çəkmək olar. Pedaqoqikaya aid ‚Əqalimü’t-Təalim‛ adlı əsərində alim təfsir, hədis, fiqh, tibb, həndəsə və riyaziyyat kimi elmlərin tədris metodları haqqında geniş məlumat vermişdir 1860 . ‚Əqalimü’t-Təalim‛in nadir nüsxələrindən biri Paris milli kitabxanasında mühafizə edilir 1861
. Şihabəddin Muhəmməd Xoyi bir müddət Qüds qazisi olmuş, h. 657- ci ildə (1259) bu vəzifəni icra etmək üçün Dəməşqdən Qüdsə getmişdi 1862 . Hülagü xanın Suriyanı işğalı vaxtı (1260) isə Şam diyarını tərk edərək Misirə getmişdi. Bir müddət sonra Qahirə qaziliyinə təyin olunmuşdu. 5 il bu vəzifəni icra etdikdən sonra qaziü’l- quzat, yəni bütün Misirin baş qazisi olmuşdu. Dəməşq qazisi Bəhaəddin ibnü’z-Zəkinin ölümündən sonra bu şəhərin qaziliyi vəzifəsi də ona tapşırılmışdı. Onun yetişdirdiyi tələbələr arasından məşhur alimlər çıxmışdır. Bunlardan hafiz Yusif ibn Əbdürrəhman əl-Mizzi , Elməddin Qasım əl-Birzali, ən-Nəblusi, əl-Xotəni, Cəmaləddin ibnü’s-Sabuni, Əlaəddin Məqdisinin adını çəkmək olar. Alim h. 25 ramazan 693-cü ildə (19 avqust 1294) Dəməşqdə vəfat etmişdi. Əl-Müzəffəri məscidində qılınan cənazə namazından sonra atasının qəbrinin yanıda dəfn edilmişdi 1863
. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|