Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yəzdanyar Urməvi
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hüsaməddin Həsən Çələbi ibn Əxi Muhəmməd ibn Əxi Türk Urməvi
- Fəxrəddin Ömər ibn Müin Urməvi
- Əllamə Səfiyəddin Muhəmməd ibn Əbdürrəhim ibn Muhəmməd əl-Hindi Urməvi
- Qazi İzzəddin Urməvi
|
Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yəzdanyar Urməvi Şafi’i məzhəbinə mənsub vaiz və fəqih idi. Haqqında məlumat verən mənbələrdə onun təsəvvüfdə özünə xas yolu olduğu qeyd edilmişdir. İbn Yəzdanyar adı ilə şöhrət tapmış bu şəxs fiqh, hədis və təfsir elmlərində öz dövrünün tanınmış alimlərindən olmaqla yanaşı zahid, abid və vəra’ sahibi insan idi 1735
. İbn Yəzdanyar mənəvi tərbiyə və irşadın İslamın təməl prinsiplərinə uyğun və həmahəng olmalı olduğu barədə fikirlər səsləndirirdi. Öz müasiri olan bəzi ifrat cərəyanlara mənsub şəxslərin İslama zidd olan hal, hərəkət və sözlərini kəskin şəkildə tənqid edən İbn Yəzdanyar bu mənada bidətçilərə qarşı mübarizə aparmışdı. Buna görə də özü ilə eyni dövrdə yaşamış bəzi şəxslərin tənqid və təzyiqlərinə məruz qalmışdı 1736 .
İbn Yəzdanyar ifrat cərəyanlara mənsublarını tənqid etməkdə məqsədini belə izah edirdi: ‚Siz mənim onlar haqqında danışdığımı eşidirsiniz. Allaha and olsun ki, bu sözləri sadəcə onlara yazığım gəldiyi üçün deyirəm. İdrak sahibi olan bir qrup insan sözlərimin qiymətinin anladı. Əsl məqsədim onları bu saxtakarların əlindən xilas edib Haqqın yolunu göstərməkdir. Sözlərimdəki məqsəd bundan ibarət idi‛ 1737
. İbn Yəzdanyar bəzi ifrat cərəyan mənsublarını tənqid edərkən belə deyirdi: ‚Bir yandan tövbə və istiğfar edir, digər tərəfdən günah işləməyə davam edirlər. Belə olarmı? Bir
1733 KƏHHALƏ, yenə orada. Buradakı son iki əsər Fəxrəddin Razinin ‚əl-Məhsul‛ adlı əsərinin ixtisarı və şərhi idi. 1734 Siracəddin Urməvinin ‚Kitab Təkmilətü’t-Təhrir və’t-Təqrir‛ adlı əsəri, eləcə də digər əsərləri ilə bağlı ətraflı məlumat üçün bax: NƏSİROV, XIII Yüzyıl Başlarında Anadolu-Azerbaycan İlişkileri, s. 176-179. 1735
Əbu Əbdürrəhman Muhəmməd SÜLƏMİ, Təbəqatü’s-Sufiyyə, (Hzr. Ə. Şərbas), s. 140-141, Qahirə 1998; Əbdülvəhhab ŞƏ’RANİ, Təbəqatü’l-Kübra, (Trc. A. Akçiçek), C. I, s. 472-473, İstanbul 1968; Əbdülbaqi GÖLPINARLI, Mövlana Cəlaləddin, s. 115-116, İstanbul 1959. 1736
SÜLƏMİ, Təbəqatü’s-Sufiyyə, s. 140-141; ŞƏ’RANİ, Təbəqatü’l-Kübra, C. I, s. 472-473; CAMİ, Nəfəhatü’l-Üns, s. 231- 232; Əbü’l-Qasım Əbdülkərim QÜŞEYRİ, Risalə fi İlmü’t-Təsəvvüf, s. 137, Qahirə 1986. 1737 SÜLƏMİ, Təbəqatü’s-Sufiyyə, s. 140-141; ŞƏ’RANİ, Təbəqatü’l-Kübra, C. I, s. 472-473. yandan tövbə edib bir yandan günahlara davam edən şəxs tövbənin dadından məhrum qalar‛
1738 . İbn Yəzdanyara görə yüksək əxlaqa sahib olmanın ilk şərti həya sahibi olmaqdır 1739 . Özünün zöhd anlayışını İbn Yəzdanyar belə ifadə etməkdə idi: ‚İnsanlarla ünsiyyəti xoşlayırsansa əsla Allahla ünsiyətdə olmağa tamah salma. Boş və lüzumsuz şeyləri xoşlayırsansa əsla Allah eşqinə tamah etmə‛ 1740 . İbn Yəzdanyara görə hədis alimləri Muhəmmədin (م) sünnəsinin gözətçiləridirlər 1741
. İbn Yəzdanyar özü də tez-tez tənqid və təzyiqlərə məruz qalırdı. Bir dəfə Bağdadda ikən onu sınamaq və utandırmaq üçün məsciddə və’z etməsi istənmişdi. Ehtimal ki, onlar İbn Yəzdanyarın ərəb olmadığı üçün ərəbcə və’z etməkdə çətinlik cəkəcəyini və ya ləhcəsi ilə gülünc vəziyyətə düşəcəyini düşünmüşdülər. Məscidin kürsüsünə qalxan İbn Yəzdanyar ‚əcəm kimi yatıb ərəb kimi oyandım‛ deyə sözə başlayaraq fəsih ərəbcə ilə bəlağətli və’z etmiş, onu çətin vəziyyətə salmaq istəyənləri utandırmışdı 1742
. Əbu Bəkr Hüseyn ibn Yəzdanyar Urməvi h. 332-ci ildə (944) vəfat etmişdir 1743 .
İbn Yezdanyarın qələm aldığı hər hansı bir əsəri müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Lakin onunla yaxın qohumluq əlaqəsinin olduğunu güman etdiyimiz Əbu Cə’fər Muhəmməd ibn Hüseyn ibn Əhməd İbn Yəzdanyar adlı şəxsin müəllifi olduğu ‚Rəvzətü’l-Müridin‛ və ‚Kitabü’s-Söhbə məə’s-Sufiyyə‛ adlı əsərlər İstanbulda, Köprülü əlyazma əsərlər kitabxanasında saxlanılır. ‚Rəvzətü’l-Müridin‛in bir nüsxəsi də ABŞ-nın Princeton universitetinin kitabxanasında saxlanılır. Bu nüsxənin üzü Qasım ibn Nasir ibn Salman adlı müstənsix tərəfindən h. 28 rəcəb 728-ci ildə (26 sentyabr 1383) köçürülüb başa çatdırılmışdır. Eyni əsərin h. 980-ci ildə (1572) üzü köçürülmüş bir nüsxəsi də Paris milli kitabxanasında mühafizə edilir 1744
. İbn Yəzdanyar, sonrakı əsrlərdə İslam coğrafiyasında geniş tərəfdar kütləsinə sahib olan, fütuvvət məfkurəsinin müəllifi hesab olunur. Onun vəfatından sonra fütuvvətlə
1738 SÜLƏMİ, yenə orada; ŞƏ’RANİ, yenə orada. 1739 ŞƏ’RANİ, Təbəqatü’l-Kübra, C. I, s. 472-473. 1740 QÜŞEYRİ, Risalə, s. 137. 1741 SÜLƏMİ, Təbəqatü’s-Sufiyyə, s. 140-141; CAMİ, Nəfəhatü’l-Üns, s. 231-232. 1742 BAKUVİ, Təlxisü’l-Asar, s. 81; TƏRBİYƏT, həmin əsər, s. 178; GÖLPINARLI, həmin əsər, s. 116. 1743 SÜLƏMİ, Təbəqatü’s-Sufiyyə, s. 140-141; ŞƏ’RANİ, Təbəqatü’l-Kübra, C. I, s. 473. 1744 DE SLANE, həmin əsər, 261. bağlı çox sayıda əsər qələmə alınmışdır. Fütuvvətin ilk pilləsi mürüvvətdir (mərdlik, igidlik). Fütuvvətin mürüvvət anlayışına görə bu yola qədəm qoyan şəxs hər şeydən əvvəl şəhvət və qəzəb kimi pis xüsusiyyətlərdən, duyğu və düşüncələrdən nəfsini təmizləməli, özünü ali və ülvi hisslərə təchiz etməli idi. İkinci pillə lətafət idi ki, bu da iffət, şücaət və ədalət kimi əxlaqi keyfiyyətlərlə təchiz olmağı ifadə edirdi. Fütuvvətin üçüncü və ən ali pilləsi vəlayətdir. Fütuvvət əhlinə görə vəlayət dünyəvi ləzzətləri ayağının altına alıb, onlardan qurtulmaq mənasını ifadə edirdi 1745
. Fütuvvət əhli məfkurələrində özlərinə Əli ibn Əbu Talibi (ا) və Əshabi-Kəhfi nümunə götürməkdə idilər. Bunu da Rəsulullahın (م) Əli ibn Əbu Talibə (ا) xitabən dediyi ‚Sən bu ümmətin gəncisən (igidisən)‛ (Əntə fəta həzihi’l-ümmə) sözünə əsaslandırırdılar 1746 .
təkəbbür və ücubdan uzaq olmalı idi. Onlara görə təvazö qəzəbin qarşısında sədd və şücaətin ilk şərti idi 1747 . Fütuvvət yoluna qədəm qoyan şəxs müəyyən təlim və tərbiyə mərhələlərindən keçməli idi. Bunlar sıra ilə hidayət, nəsihət və vəfa mərhələləri idi 1748
. Fütuvvət mənsubu bu yoldakı ən ali məqama elm, əhval və müşahidə yolu ilə çata bilərdi. Onlara görə vəlayət məqamı fənayi-xilqətdə sona çatır ki, bu da həqiqətin gözüdür
1749 . İbn Yəzdanyardan sonra fütuvvət cərəyanının ən məşhur təmsilçisi Azərbaycanın Zəncan şəhərindən 1750
olan Əxi Fərəc Zəncanidir (öl. 1065). Əbü’l-Abbas Nəhavəndinin müridlərindən olan Əxi Fərəc Zəncani ilk əxi zaviyəsini quran şəxsdir. Bir qədər şübhə doğursa da Hacı Zeynəlabdin Şirvani və Əlişir Nəvayi öz əsərlərində məşhur fütuvvət şeyxi Şihabəddin Ömər Sührəvərdinin əmisi və mürşidi Əbu’n-Nəcib Sührəvərdinin Əxi Fərəc Zəncaninin müridi olduğunu, onun əlindən xirqə geydiyini qeyd etmişdilər 1751 . Sonrakı əsrlərdə Abbasi xəlifəsi Nasir li-Dinillah (öl. 1225) fütuvvət 1745
ANONİM, Tuhfətü’l-İxvan dər Bəyani-Üsuli-Fütuvvət və Adabi-Fityan, (Nşr. M. Damadi), s. 5-9, Tehran 1351. 1746
Tuhfətü’l-İxvan, s. 13. 1747
Tuhfətü’l-İxvan, s. 27. 1748
Tuhfətü’l-İxvan, s. 21-25, 37-40, 44-48. 1749
Tuhfətü’l-İxvan, s. 9. ]ﺤﻘﻴﻘﺖ ﺩﺭﻋﻴﻦ ﺧﻠﻴﻘﺖ ﺑﻔﻨﺂ ﺷﻮﺩ ﻣﻨﺗﻬﻰ ﻭ[ 1750
HİMYƏRİ, Nisbə ilə’l-Məvazi’, C. I, s. 368. 1751
Hacı Zeynəlabdin ŞİRVANİ, Riyazü’s-Səyahə, s. 91, 365, Tehran 1339; NƏVAYİ, Nəsayimü’l-Məhəbbə, s. 694. Şeyx Əbu’n-Nəcib Sührəvərdi Əxi Fərəc Zəncaniyə, böyük ehtimalla, intisab silsiləsi ilə bağlıdır, yəni onun müridlərindən birinin müridi olmuşdur. Onların görüşmələri mümkün deyil. Zeynəlabdin Şirvani və Əlişir Nəvayinin burada yanıldıqlarını və ya əskik məlumat nəql etdiklərini düşünürük. Belə ki, 1097-ci ildə dünyaya gəlmiş Əbu’n-Nəcib təşkilatını yenidən formalaşdırmışdı. İslam coğrafiyasındakı bir çox hökmdar bu təşkilatın üzvü idi. Bunların ən məşhurlarından, müasirlərinin ‚uluq sultan‛ adlandırdıqları Anadolu Səlcuqlu hökmdarı Əlaəddin I Keyqubad (1220-1237) idi. Sultan Əlaəddin I Keyqubad xəlifə Nasir li-Dinillahın nümayindəsi kimi hüzuruna gəlmiş şeyxü’-şüyux Şihabəddin Ömər Sührəvərdinin vasitəçiliyi ilə bu təşkilata üzv olmuşdu
1752 . Həmçinin Azərbaycan Atabəylərindən də bəzilərinin fütuvvət təşkilatına mənsub olduqlarını düşünürük. Güman ki, atabəy Muhəmməd Cahan Pəhləvan (1175- 1186) və atabəy Osman Qızıl Arslan (1186-1191) fütuvvət təşkilatına mənsub idilər. Prof. Mikayıl Bayram haqlı olaraq Azərbaycan və Anadoluda fəaliyyət göstərmiş əxi təşkilatının mahiyət etibarı ilə Türk fütuvvət hərəkatı olduğunu qeyd etmişdir 1753 . Bu
təşkilat üzvlərinin əksəriyyəti Anadoluda Bizans imperiyasına və səlibçilərə qarşı aparılan mücahidədə iştirak edən könüllülər idi. Həmin dövrün tarixi mənbələrində ‚ğaziyane-Rum‛ (Anadolu qaziləri) adlanan bu zümrəyə mənsub şəxslərin bir çoxu Türk fütuvvət təşkilatına mənsub əxilər idi 1754 .
Hüsaməddin Həsən Çələbi ibn Əxi Muhəmməd ibn Əxi Türk Urməvi Onun ata-babaları Urmiyədən köçüb Konyada məskunlaşmışdılar. Hüsaməddin Həsən Urməvi 1220-ci illərdə dünyaya gəlmişdi. Onun atası Əxi Muhəmməd Konyada mənəvi nüfuza malik olmaqla yanaşı sərvət sahibi insanlardan biri idi 1755 . Hüsaməddin Həsən Çələbi fütuvvət idologiyasının və təşkilatının banisi, yuxarıda haqqında danışdığımız, Əbu Bəkr Hüseyn ibn Əli ibn Yəzdanyar Urməvinin nəslindən idi. Kiçik yaşlarında atasını itirən Hüsaməddin Çələbi Urməvi Konyadakı əxilərin himayəsində böyüyüb tərbiyə almışdı. Yeniyetməlik illərində mövlana Cəlaləddin Rumi ilə tanış olub onun müridlərindən biri olmuşdu 1756
. Mövlana Cəlaləddin Rumi ‚Məsnəvi‛sini yazarkən
Sührəvərdinin 1065-ci ildə vəfat etmiş Əxi Fərəclə görüşmələri mümkün deyildi. Şirvani ilə Nəvayi bu məlumatı, böyük ehtimalla, sufi mülliflərin yazdıqları təzkirələrdən nəql etmişdilər. Təsəvvüfdə isə ölmüş bir şəxsdən də, feyz yolu ilə, dərs və irşad almaq mümkündür!?.
1752 ƏFLAKİ, Ariflerin Menkıbeler, C. I, s. 373. 1753
Mikail BAYRAM, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, s. 129, Konya 1991.
1754 BAYRAM, həmin əsər, s. 132-133. 1755
Neşet ÇAĞATAY, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, s. 97, Ankara 1974. 1756
ƏFLAKİ, Ariflerin Menkıbeleri, C. II, s. 153. Hüsaməddin Həsən Çələbi daim onun yanında olmuş, ustadı bədahətən şe’r deyərkən o, qeyd etmiş, beləcə 10-11 il ərzində ‚Məsnəvi‛ yazılıb başa çatdırılmışdı 1757 .
olmuşdu. Mövləvilik bir təriqət kimi Hüsaməddən Həsən Çələbinin şeyxliyi vaxtı formalaşmış, qayda və rituallar onun postnişinliyi dövründə meydana çıxmışdı. O, 12 sentyabr 1284-cü ildə Konyada ölmüş və Cəlaləddin Ruminin məzarının yanında dəfn edilmişdi 1758 .
Fəxrəddin Ömər ibn Müin Urməvi Urmiyə şəhərinin alimlərindən idi. Ehtimal ki, bu şəhərin qazisi və ya hakimlərindən biri olmuşdur. Çünki İbnü’l-Fuvati onun məsciddəki təziyə və cənazə mərasiminə şəhərin alimlərinin, hakimlərinin və qabaqcıl insanlarının toplaşdıqlarını, onu ədalətli insan kimi yad etdiklərini qeyd etmişdir. Fəxrəddin Ömər ibn Mu’in h. 693-cü ildə (1294) vəfat etmişdir 1759 .
Əllamə Səfiyəddin Muhəmməd ibn Əbdürrəhim ibn Muhəmməd əl-Hindi Urməvi Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. h. 644-cü ilin rəbiəlaxir ayında (avqust 1246) Hindistanda anadan olmuşdu. Onun atası Azərbaycanın Urmiyə şəhrindən Hindistana köçmüşdü. İlk təhsilini ana tərəfindən babasından almış və onun yanında fiqh oxumuşduu. Səfiyəddin Muhəmməd Urməvi h. 667-ci ilin rəcəb ayında (mart 1269) Hindistanı tərk edərək Yəmənə gəlmişdi. Yəmən hökmdarı Müzəffər onu bir müddət qonaq etmiş və ona ərməğan olaraq 900 dinar 1760
vermişdi. Səfiyəddin Muhəmməd Urməvi Məkkəyə gedib 3 ay orada qalmışdı. Həcc ziyarətindən sonra h. 671-ci ildə (1273) Misirə getmişdi. Misirdə çox qalmayan Səfiyəddin Urməvi dəniz yolu ilə Antakiyaya gəlmişdi 1761 . O, Anadolunu gəzmiş Konyada 11 il, Sivasda 5 il, Kayseridə 1757
Abdülbaki GÖLPINARLI, Mevlana Celaleddin, s. 121, İstanbul 1959. 1758
ƏFLAKİ, Ariflerin Menkıbeleri, C. II, s. 189-191. 1759
İBNü’l-FUVATİ, Məcməü’l-Adab , C. IV/3, s. 271. 1760
Dinar-4,25 gr qızıl pul. Əbdülhəyy Hüseyni bu məbləğin 900, İbn Kəsir isə 400 dinar olduğunu qeyd etmişdir. 1761
HÜSEYNİ, Nüzhətü’l-Xəvatir, s. 200-201; İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 143; SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. IX, s. 102; İBN QAZİ ŞUHBƏ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 67. isə 1 il yaşamışdı. Həmyerlisi qazi Siracəddin Əbü’s-Səna Urməvi ilə görüşmüş və ondan məntiqə dair dərslər almışdı 1762 . Konyada Pənbəfüruşan mədrəsəsində dərs verən 1763
Səfiyəddin Urməvi, digər bəzi fəqihlərlə birlikdə, dərvişlərin şəhərin küçələrində rəbab kimi musiqi alətləri ilə çalğı çalmalarına etiraz etmişdi. Lakin Mövlana Cəlaləddin Ruminin məsələyə müdaxilə etməsi ilə dərvişlərin rəbab çalmaları qadağan edilməmişdi. Mövləvi salnaməçi Əflaki Səfiyəddin Urməvinin abid və zahid insan olduğunu qeyd etmişdir 1764
. H. 685-ci ildə (1286) Səfiyəddin Urməvi Anadolunu tərk edərək Dəməşqə getmiş və bu şəhərdə məskunlaşmışdı. Səfiyəddin Urməvi burada Atabəkiyyə, Zahiriyyə, Rəvahiyyə, Dövliyyə və Cəvaniyyə mədrəsələrində dərs vermiş, fətva mərcii olmuşdu 1765 . Alim
‚Nihayətü’l-Vüsul ilə İlmü’l-Üsul‛, ‚Zübdətü’l-Kəlam fi İlmü’l-Kəlam‛, ‚əl-Faiq fi Üsuliddin‛, ‚Risalətü’n-Nəfsiyyə‛ 1766
və
‚Risalətü’s-Siniyyə‛ kimi
əsərlərin müəllifidir 1767 .
H. 705-ci ilin rəcəb ayının 8-ci günü (24 yanvar 1306) Dəməşqdə naibü’s-səltənə 1768
əmir Tengizin hüzurunda bəzi alimlər şeyxülislam Təqiyəddin Əhməd ibn Teymiyyəni (öl. 1328) müəllifi olduğu ‚Əqidətü’l-Vasitiyyə‛ adlı əsərə dair sorğu-sual etmişdilər. Burada sorğu və təhqiqat aparan alimlərin arasında Səfiyyəddin Urməvi də var idi. İbn Kəsirin ifadəsi ilə desək ‚çaydan su daşımağa vərdiş olanlar bu dəfə dəryaya rast gəlmişdilər‛ 1769 . İbn Teymiyyə burada öz fikirlərini uğurla müdafiə etmişdi. Səfiyəddin Urməvi onunla uzun müddət mübahisə etmiş, lakin İbn Teymiyyənin bütün mövzulara aid suallara dolğun və tətminkar cavablar verməsi qarşısında ‚Sən quş kimi oradan ora, buradan bura uçursan, bir az yavaş ol‛ deməkdən başqa söz tapmamışdı 1770
. Səfiyəddin Urməvinin İbn Teymiyyə qarşısında əqaid mövzusundakı zəifliyi hər halda
1762
SƏFƏDİ, Vafi bi’l-Vəfayat, C. XXVIII, s. 239; SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. IX, s. 102; İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 143. 1763
ƏFLAKİ, həmin əsər, C. I, s. 323-324. 1764
Yenə orada. 1765
İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 143; SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. IX, s. 102; İBN QAZİ ŞUHBƏ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə, C. II, s. 67; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VI, s. 600. 1766
SƏFƏDİ, Vafi bi’l-Vəfayat, C. XXVIII, s. 239; MƏMMƏDOV, Orta Əsr Azərbaycan Filosof və Mütəfəkkirləri, s. 46. 1767
KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfü’z-Zünun, C. I, s. 1074. 1768
Naibü’s-Səltənə-sultanın köməkçisi mənasını ifadə edir. Burada Misir Məmlüklü sultanının Şam vilayətində idari işlər üzrə tüm hüquqlu vəkili nəzərdə tutulur. 1769 İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 88-89. 1770 HÜSEYNİ, Nüzhətü’l-Xəvatir, s. 201; İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 334-335. ixtisaslaşmadan irəli gəlirdi. Səfiyəddin Urməvi fiqh və kəlam sahəsində dərinləşmişdi. Əqaid isə daha çox Qur’an və hədis sahəsində dərin bilik tələb edən sahədir. Mənbələr Səfiyəddin Urməvinin bu sahədə nisbətən zəif olduğunu, Qur’anın dörddə birindən daha az bir qismini əzbər bildiyi, üstəlik ərəbcə danışarkən dilindəki hind ləhcəsindən də heç cür qurtula bilmədiyini qeyd edirlər 1771
. Səfiyəddin Urməvi daha sonra İbn Teymiyyəni həbsə göndərən məhkəmə heyətinə də daxil edilmişdi 1772 .
idi‛ ifadəsini işlətmişdir. Səfiyəddin Muhəmməd Urməvi təsəvvüf əhlinə yaxınlığı ilə tanınan kəlam alimi idi. Buna dair mötəbər mənbələrdə çox sayıda qeyd var. Məsələn Əbdürrəhman Nəimi onun Dəməşqin Atabəkiyyə mədrəsəsindəki əşa’ari kəlam alimlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir 1773 . Bundan başqa onun sıx bağlı olduğu müəllimi Siracəddin Əbü’s-Səna Urməvi şeyx Əvhədəddin Kirmaninin (öl. 1238) müridi idi. Onun əvhədiyyə təriqətinə bağlı olduğunu Şəmsəddin Sivasi öz əsərində qeyd etmişdir 1774
. Bədrəddin Əyni əsərində Səfiyəddin Urməvinin h. 702-ci ildə (1303) Şam diyarındakı sufilərin işləri üzrə məsul vəzifəyə təyin edildiyini yazmışdır 1775 . İbn
Kəsir isə öz əsərində sufilərin Dəməşqdə naibü’s-səltənə əmir Cəmaləddin Əfrəmdən Səfiyəddin Urməvini onlar üçün şeyxü’ş-şüyux vəzifəsinə təyin etməsini xahiş etdiklərini və onların bu istəyinin yerinə yetirildiyini qeyd etmişdir 1776
. Yenə İbn Kəsir Dəməşqdə rüfai 1777 təriqətinə mənsub sufilərin naibü’s-səltənəyə İbn Teymiyyə barəsində şikayət edərək onun sufilərin rəqs və səma mərasimlərinə mane olmamasını tələb etdiklərini qeyd etmişdir 1778 . Bu şikayətdən bir müddət sonra isə yuxarıda haqqında danışdığımız elmi diskussiya baş vermiş və Səfiyəddin Urməvi də bu münazirədə aparıcı rol oynamışdı. Əgər ömrünün sonlarına doğru əqidəsini
1771
İBN HƏCƏR, Dürərü’l-Kaminə, C. II, s. 334-335. 1772
SÜBKİ, Təbəqatü’ş-Şafi’iyyə əl-Kübra, C. IX, s. 103. 1773
NUEYMİ, Daris fi Tarixi’l-Mədaris, C. I, s. 97. 1774
BAYRAM, Şeyh Evhaü’d-Din El-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi, s. 171. Mənaqibnamənin müəllifi, Siracəddin Urməvinin ‚Misirdən Diyari-Ruma (Anadoluya-E. N) gəldiyim vaxt bütün məqsəd və məramım şeyx Əvhədəddinə xidmətlə müşərrəf olmaq idi‛ dediyini qeyd etmşidi. 1775
ƏYNİ, İqdü’l-Cüman, s. 428. 1776
İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 75. 1777
Rüfaiyyə təriqəti və ya rüfailik-şeyx Əhməd Rüfainin (öl. 1182) davamçıları tərəfindən meydana gətirilmiş sufi təriqəti. Bu təriqətə həmçinin ‚əhmədiyyə‛ və ya ‚əhmədiyyəyi-rüfaiyyə‛ də deyilirdi. İbn Kəsir öz əsərində bu təriqəti məhz belə, yəni ‚əhmədiyyə‛ və ‚əhmədiyyəyi-rüfaiyyə‛ şəklində qeyd etmişdir. 1778
İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 88-89; SƏFƏDİ, Ə’yanü’l-Əsr, C. IV, s. 501. dəyişməmişdisə Səfiyəddin Muhəmməd Urməvi sələfin minhəcinə deyil, təsəvvüf əhlinə yaxınlığı ilə tanınan kəlam alimi idi. Bununla belə Zəhəbinin verdiyi məlumatın da doğru olma ehtimalı az deyil. Səfiyəddin Urməvinin sonradan sələfi-salihin mənhəcini mənimsəmiş olması mümkündür. Çünki Şəmsəddin Zəhəbi Səfiyəddin Urməvini şəxsən tanıyırdı, onun müasiri idi və onlar eyni şəhərdə, Dəməşqdə yaşamışdılar. Hətta Zəhəbi Səfiyəddin Urməvinin dəfn mərasimində də iştirak etmişdi. Səfiyəddin Urməvi h. 29 səfər 715-ci ildə (3 iyun 1315) Dəməşqdə, Zahiriyyə mədrəsəsində vəfat etmişdi 1779 .
Qazi İzzəddin Urməvi Qazi İzzəddin Urməvi Anadolu Səlcuqlu sultanı Qiyasəddin III Keyxosrovun (1266- 1284) hakimiyyəti dövründə, 1266-cı ildə Sivas şəhəri qaziliyinə təyin edilmişdi. Qazi İzzəddin Urməvi fiqh və kəlam elmləri sahəsində öz dövrünün tanınmış alimlərindən idi 1780
. O, Sivas qaziliyindən əvvəl Ağsaray şəhərində öz adı ilə tanınan mədrəsənin müdərrisi idi. Bu mədrəsə sonralar Osmanlı imperatorluğunun hakimiyyəti illərində də fəaliyyət göstərmişdi 1781
. Misir Məmlüklü sultanı Rüknəddin Zahir Bəybars (1260-1277) bəzi Səlcuqlu dövlət məmurlarının təşviqi ilə Anadolunu moğol işğalından xilas etmək üçün 1276-cı ildə Anadolu səfərinə başlamış, 15 aprel 1277-cü ildə Əlbistan ovalığında baş verən döyüş Rüknəddin Bəybarsın ordusunun qələbəsi ilə başa çatmışdı. Todaun noyan və Toku ağanın əmrindəki 10 min nəfərlik moğol ordusunun 6700-ü məhv edilmiş, geri qalanı əsir götürülmüşdü. Bu Əyn-Cəlut döyüşündən (3 sentyabr 1260) sonra Misir Məmlüklərinin moğollar üzərindəki ikinci böyük qələbəsi idi. Lakin başda vəzir Muinəddin Süleyman olmaqla bəzi Səlcuqlu dövlət məmurlarının qətiyyətsizliyi və səbatsızlıqları ucbatından Məmlüklü ordusu Anadoluda möhkəmlənə bilməyərək geri, Suriyaya qayıtmışdı. Elxanlı hökmdarı Abaqa xan Misir Məmlüklüləri ilə əməkdaşlıqda şübhəli bilinən bir çox Səlcuqlu dövlət məmurunu, o cümlədən qazi İzzəddin Urməvini
1779
İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 75-76; İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VI, s. 600. 1780
AQSARAYİ, Müsamərətü’l-Əxbar, s. 90 1781
UZLUK, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, s. 43.
|