O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Yog‘larni davriy usulda oqlashni texnologik sxemasi. (12-rasm). 
Yog‘ korobka (1) dan 
vakuum yordamida (3) oqlovchi uskunaga tortib olinadi, 90-95
0
C gacha qizdiriladi. 40-60 
mm.sim.ust. qoldiq bosim ostida quritiladi. Keyin (2) o‘lchagichdan oqlovchi tuproq tortib olinadi. 
20-30 minut davomida yog‘ bilan tuproq yaxshilab aralashtiriladi. Oqlash oxiriga yetganda yog‘ (4) 
nasos bilan (5) filtrpressga yuboriladi. Xira yog‘lar yig‘uvchi korobkada yig‘iladi, tiniq yog‘lar esa 
yiguvchi (6) korobkaga yig‘iladi. Filtratsiyadagi bosim 2,5-3,0 kg/sm
2
harorat esa 85-90
0
S dan 
oshmasligi kerak. Ishlatilgan oqlovchi tuproq tarkibida ma’lum miqdorda yog‘ bo‘ladi. Oqlovchi 
tuproq tarkibidagi yog‘ miqdorini kamaytirish uchun filtrpress siqilgan inert gaz bilan puflanadi. 
Filtrpressdan chiqqan yog‘ qayta ishqoriy rafinatsiyaga yuboriladi. 

---

 
“A
13-rasmda 
yig‘gich (2
Ber
tuproq bun
deaeratsion
tushadi va
so‘ng reled
o‘tadi. Oq
rostlash bil
ham ko‘pa
seksiyadag
Filt
yuboriladi.
sovutilgan 
Oq
orqali ula
disklardagi
(14) orqali
Oqlash va
yog‘sizlant
Oq
o‘rnini ega
yog‘lar uc
aqsadga m
Alfa-Laval”
ko‘rsatilga
2) orqali oql
rilayotgan y
nker(6)dan 
n kamera(5)
a to‘ldiruvch
da ko‘rsatil
qlovchi tupr
lan hamoha
ayadi. Jaray
gi oqlangan 
trlashni bo
. Filtrlanga
yog‘ yig‘uv
lovchi appa
angan. Kon
i cho‘kma b
i yog‘ tutgi
a deaeratsiy
tirgandan so
lash jarayo
allashi lozim
chun yoki t
muvofiq bo‘l
12 – rasm. 
” firmasi qu
an. Rafinats
lovchi appa
yog‘ning ha
deaeratsion
)da tuproq s
hi klapan o
lgan vaqt o
roq sarfi ro
ang olib bor
yon uch sek
yog‘ suspen
oshlang‘ich 
an yog‘ n
vchi bak – r
arat hamda 
ndensator(8
bug‘ va issi
ich(13) ga 
ya jarayoni
o‘ng tuproq
onini ba’yon
m. Gidrogen
o‘g‘ridan to
adi. 
Moylarni d
urilmasida y
siyalangan y
arat(3)ga ber
arorati rostl
n kamera (5
sathini kam
ochiladi. Oq
o‘tgandan k
ostlovchi bi
riladi. YOg‘
ksiyada uzlu
nziyasi naso
paytidagi 
asos (12) 
rezervuarga
filtrlar vak
)dan suv
iq havo bila
tushadi. YO
i davomiyli
qning yog‘li
n etilgan sx
nlashdan ol
o‘g‘ri iste’m
36
davriy usuld
yog‘ va moy
yog‘ yig‘uv
riladi. 
agich yorda
5) orqali m
ayganligi h
qlovchi tup
keyin dozalo
ilan avtoma
‘ miqdori os
uksiz aralash
os (16) bilan
xira rang
yordamida
a jo‘natiladi
kuum sistem
v sig‘im(10
an puflanad
Og‘ nasos (
igi 20...25 
iligi 15%gac
xemasi, hoz
ldingi oqlas
molga chiq
da oqlashni 
ylarni oqlash
vchi bakdan
amida bir m
maxsus doza
aqida signa
proq deaera
ovchi kame
atik rostlana
shsa avtoma
htirish bilan
n ikkita disk
gli yog‘ q
a sovutgich
. 
masiga tomc
0)ga tusha
i. Suv-yog‘
(15) orqali 
minutni ta
cha bo‘ladi.
zirgi vaqtda
shni oziqav
qariladigan 
texnologik 
h jarayonnin
n nasos (1) 
me’yorda sa
alovchi kam
al bo‘lsa, bu
atsion kame
era(4)ga va 
adi va bu 
atik ravishd
n amalga os
kli filtr(9)la
qaytadan o
h(11)ga tus
chi tutgich (
adi. Filtrlas
emulsiyasi
yog‘ yig‘u
ashkil qilad
.
a ishlatilayo
viy salomas 
yog‘lar uch
sxemasi. 
ng texnolog
yordamida
aqlab turilad
mera(4)ga k
unkerdagi vi
era(5)ga tus
a oqlovchi a
operatsiya 
da oqlovchi 
shiriladi. O
ardan biriga
oqlovchi ap
shadi, shun
(7) va kond
sh jarayoni
i bug‘ uchu
uvchi bakg
di. Oqlovch
otgan davri
olishga mo
hun amalga
gik sxemasi
a plastinkali
di. Oqlovch
keladi. Aga
ibrator ishg
shadi, undan
apparat(3)g
yog‘ sarfin
tuproq sarf
xirgi, pastk
a beriladi. 
pparat(3)ga
ndan so‘ng
densator (8)
i tugagach
un separator
ga uzatiladi.
hi tuproqni
iy usulning
o‘ljallangan
a oshirilishi
i 
i 
hi 
ar 
a 
n 
a 
ni 
fi 
ki 
a 
g 
) 
h 
r 
. 
i 
g 
n 
i 

---

37
13 – rasm. “Alfa-Laval” firmasi qurilmasida yog‘ va moylarni oqlashning texnologik sxemasi 
 
Takrorlash uchun savollar 
1.
Moylarni oqlash-adsorbsiyali rafinatsiya. 
2.
Oqlash jarayonining moxiyati 
3.
Oqlovchi adsorbentlar. 
4.
Adsorbentlarga qo‘yiladigan talablar. 
5.
Moylarni oqlash usullari. 
6. Moylarni oqlash zarurligi. 
7. Moylardagi buyovchi moddalar. 
8. Adsorbsiya – bu nima? 
9. Moylarni oqlash jarayonida oqlovchi tuproqning miqdori. 
10. Yog‘larni davriy usulda oqlash sxemasi 
11. Yog‘larni De-Smet apparatida oqlashning texnologik sxemasi. 
 
 
 
 
 
 
 

---

38
6-MA’RUZA 
YOG‘LARNI DEZODORATSIYALASH
 
Reja: Dezodoratsiya jarayonining maqsadi va mohiyati. Dezodoratsiyani texnologik 
sharoitlari. Davriy usulda dezodoratsiyalash texnologik sxemasi. A1-MND liniyasida uzluksiz 
dezodoratsiyalash texnologik sxemasi. Ishqorsiz rafinatsiya. Rafinatsiyada yog‘ni yo‘qotilishi va 
chiqindilarni me’yorlash. Rafinatsiyaning har bir bosqichida yog‘ chiqindilari miqdorini aniqlash. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
dezodoratsiya, uchuvchan moddalar, aromatik moddalar, 
vakuum, bug‘ bosimi, deaeratsiya, bug‘ejektor, limon kislotasi 
Rafinatsiya jarayonining oxirgi bosqichi dezodoratsiyalash (hidsizlanti-rish) dir, uning 
maqsadi -–yog‘dagi noxush ta’m va hidni yo‘kotish hisoblanadi. 
Bu ta’m va hidni yog‘da murakkab moddalar aralashmasi hosil qiladi. Bu moddalarga 
erkin yog‘ kislotalari, quyimolekulali yog‘ kislotalari (kapril, kapron va h.k.), alifatik 
uglevodorodlar, tabiiy efir moylari, aldegidlar, ketonlar, oksi-kislotalar va h.k. kiradi. 
Hidsizlantirish vaqtida zaharli silikatlar ham yo‘qotiladi. 
Hidsizlantirish jarayonining mohiyati. Dezodoratsiya suyuqliklarni haydash (distillyasiya) 
usullaridan biri hisoblanadi. Hidsizlantirish jarayo-ni uch bosqichdan iborat: suyuqlik qatlamidagi 
hid beruvchi moddalarni bug‘lanish qatlamiga o‘tishi; hid beruvchi moddalarning bug‘lanishi; 
bug‘lanish qatlamidan bug‘langan moddalar molekulalarini yo‘qotish. 
Uchuvchan moddalar sifat va miqdor jihatdan har xil tarkibli moddalarning murakkab 
kompleksidan tashkil topgan. Ular triglitseridlarga nisbatan ko‘proq bug‘ elastikligiga ega, ya’ni 
uchuvchanlik hosil qiladi. Hidsizlantirish samaradorligi hid beruvchi moddalar tarkibiga, 
uchuvchanligiga va jarayon haroratiga bog‘liq. 
Haroratning ko‘tarilishi bilan hid beruvchi moddalarning uchuvchanligi va bug‘larning 
tarangligi oshadi. Agar harorat juda yuqori bo‘lsa, bu hol yog‘larning polimerizatsiyasi va 
oksidlanishiga olib keladi. Harorat 250
0
C dan oshsa, yog‘larni termik parchalanishi kuchayadi va 
yog‘larni yo‘qotish ortadi. 
Aromatik moddalarni haydashda haroratni pasaytirish uchun hidsizlantirish jarayoni 
vakuum ostida, ochiq bug‘ ta’sirida olib boriladi. 
Iste’mol qilishga mo‘ljallangan yog‘larni sifati dezodoratsiya jarayonini to‘liq va 
kamchiliksiz olib borishga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun dezodoratsiya yog‘larni tozalashdagi 
asosiy jarayonlardan biridir. Yog‘larni dezodoratsiya qilishdan maqsad, yog‘larni hid va ta’m 
beruvchi moddalardan tozalashdir. Bu moddalar moylarda yaxshi eriydi, hamda yuqori molekulyar 
massaga va past bug‘ bosimiga egadir. Uchuvchan moddalarning bug‘ bosimlari yog‘ 
kislotalarining bug‘ bosimiga yaqin bo‘ladi. Uchuvchan moddalarning va erkin yog‘ kislotalarining 
miqdori kamligi va bug‘ bosimini pastligi uchun ularning eritmalari ideal eritmalar xisoblanib 
ularning bug‘ fazasi Dalton konuniga bo‘ysunadi.
Dezodoratsiyaning muhim belgisi bo‘lib, berilayotgan ochiq bug‘ va dezodoratsiya vaqti 
hisoblanadi. Bu omillar o‘z navbatida dezodoratordagi bosimga, dezodoratsiyalanayotgan moyning 
miqdoriga, hamda hid beruvchi moddalarning boshlang‘ich va oxirgi konsentratsiyalariga bog‘liq. 
Ochiq bug‘ qurilmaga barbatyor, aralashtirgich va boshqa bug‘ taqsimlagich moslamalar orqali 
beriladi. Bu suyuqlikni intensiv aralashtirishni ta’minlaydi, o‘ta qizib ketishni kamaytiradi. Mayda 
pufakcha ko‘rinishida haydalgan bug‘ yog‘ bilan bug‘ yog‘li ko‘pik holidagi aralashma hosil qiladi. 
Shu sababli hidli moddalar yog‘ tomchisidan uning yuzasiga diffuziyalanadi va suv bilan 
aralashadi. Natijada dezodoratsiya jarayoni tezlashadi va osonlashadi. Ko‘pgina dezodoratorlarda 
hidli moddalarni yo‘qotish jarayoni plyonkali qatlamda olib boriladi. Dezodoratsiyada bosimni 
kamayishi bilan hid beruvchi moddalarning qaynash harorati va ochiq bug‘ sarfi kamayadi. Chuqur 
vakuum otilib chiqayotgan bug‘ pufakchalarini maydalanish imkonini beradi; bunda pufakcha 
ishchi yuzasining oshishi bilan uning hajmi kengayadi. Natijada bug‘lanish koeffitsienti oshadi. 
Vakuum dezodoratsiyalash davomiyligiga, yog‘ sifatiga va bug‘ sarfiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
Tayyor mahsulot sifatiga ta’sir qiladigan boshqa omillardan biri dezodoratsiya jarayonining borish 

---

39
sharoiti va qurilmani konstruksiyasi hisoblanadi. Har bir moy va yog‘ turi uchun alohida optimal 
dezodoratsiyalash harorati mavjud. Bu narsa hid beruvchi moddalar tarkibiga bog‘liq. Tarkibida 
past molekulyar massali hid beruvchi moddalar bo‘lgan kokos, palma yadro va shunga o‘xshash 
moylarni haydash harorati kungaboqar moyi, salomas va boshqa yog‘larnikiga nisbatan past 
bo‘ladi.
Dezodoratorlar albatta izolyasiyalangan bo‘lishi kerak, chunki hid beruvchi moddalar 
bug‘lari kondensatsiyalanmasligi va dezodoratsiyalangan moyga qaytmasligi kerak. Yog‘larni 
oksidlanishini kamaytirish uchun dastlab yuqori bo‘lmagan haroratda deaeratsiya qilinadi.
Dezodoratsiyalangan yog‘ni barqarorligini oshirish uchun unga anti- oksidantlar yoki 
sinergistlar, asosan limon kislotasi qo‘shiladi. Ular metallarni aktivligini kamaytiradi va katalizator 
kabi oksidlashini oldini oladi.
Ba’zi xollarda hid va ta’mni yog‘da qaytadan paydo bo‘lishi kuzatiladi. Agar 
dezodoratsiya jarayoni texnologik rejimga to‘la rioya qilgan holda olib borilsa, hid va ta’mni 
qaytadan paydo bo‘lishi yuz bermaydi. Barcha sharoitlar to‘g‘ri olib borilganda 
dezodoratsiyalangan yog‘ benuqson organoleptik ko‘rsatkichlarga ega bo‘ladi.
Yog‘lardagi individual uchuvchan moddalarning va erkin yog‘ kislotalarining miqdori aniq 
bo‘lmaganligi uchun hisoblashda, suyuqlik fazasi (yog‘) ikkita komponentdan tashkil topgan deb 
qabul qilinadi, ya’ni uchglitserid va erkin stearin kislotasi. Shuning uchun stearin kislotaning 
kamayishi bo‘yicha dezodoratsiya jarayoni nazorat qilinadi. Tajribaga qaraganda dezodoratsiya 
qilingan yog‘da stearin kislotasini miqdori 0,02 % -gacha bo‘lsa, u holda yog‘ hidsizlangan 
hisoblanadi.