O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi

GLOSSARIY
Adabiy til - umumxalq tilining ishlangan, 
sayqal berilgan
, ma’lum bir me’yorga solingan shakli.
Atama – termin, istiloh, fan-texnika, kasb-hunarga oid bir ma’noli so‘z
Gap– muomalaning eng kichik birligi, mazmun va grammatik jihatdan shakllangan, nisbiy 
tugallangan fikr.
Grafika– tilshunoslikda yozuvni o‘rganadigan bo‘lim.
Lahja– bir-biriga yaqin shevalar yig‘indisi.
Sheva –ma’lum bir hududdagina ishlatiladigan so‘zlar.
Fonetik yozuv – tovush o‘zgarishiga uchragan so‘zlarning yozilishi.
Nutq (arabcha) – fikrni so‘z 
orqali ifodalash qobiliyati
, mahorati.
Notiq (arabcha) – nutq so‘zlovchi, gapga chechan, gapga usta, so‘zamol.
Abzas (nem) – xat boshi, satr boshi.
Tezis (grekcha) – ilmiy asar, maqola, ma’ruza va shu shakldagi asosiy g‘oyalarning qisqacha 
ifodasi.
Mustaqil ish
Badiiy asar tahlili (ixtiyoriy). O‘qilgan badiiy asarni “Idrok xaritasi” innovatsion
texnologiyasi asosida tahlil qilish.
14-MAVZU: OG‘ZAKI MULOQOT VA UNING XUSUSIYATLARI
Reja: 
1. Verbal va noverbal muloqot. 
2. Yozma muloqot. 
3. Muloqot texnologiyasi va texnikasi.
Tayanch so‘z va iboralar: adabiy til, og‘zaki nutq, yozma nutq, sheva va dialektlar, jamiyat
rivoji, soda gaplar, so‘zlashuv uslubi, umumxalq tili.
Verbal va noverbal muloqot.
Muloqot til vositasi bilan — verbal yoki tilning ishtirokisiz — noverbal amalga oshirilishi
mumkin.

---

Verbal aloqa og‘zaki aloqa va verbal asos haqida fikr bildirib, og‘zaki dalil (asos)larni
bildiradi. Verbal muloqot jarayonida so‘z muhim o‘rin tutadi. So‘z talaffuz qilinishi, ichki
nutqda takrorlanishi, yozilishi, maxsus ishoralar yordamida ifodalanishi mumkin. 
Muomala faqat kishilar o‘rtasidagi axborot almashishdangina iborat bo‘lmay, balki
kishilarning his-hayajonlarini ham qamrab oladi. Muomalaning bu tomoni noverbal
kommunikatsiyani tashkil qiladi. Noverbal muloqot vositalari bo‘lib imo-ishora, harakat, ohang,
intonatsiya, pauza, kulgi, tabassum, ko'z qarash, ko'z yoshi va boshqalar xizmat qiladi. Noverbal
muloqot vositalar verbal muloqotni to‘ldiradi. Noverbal vositalar yordamida bir so'zga koplab
ma ’no berish mumkin.
Tillarni o‘rgatishda shu til sohibiga xos bo‘lgan noverbal vositalarni ham o‘rgatish lozim.
Aks holda chet til to‘la o‘zlashtirilmaydi.
Chunki turli tillardagi noverbal vositalar ham so‘zlar kabi bir-biridan farq qiladi. Muloqot
jarayonida talabalarni yuzma-yuz o‘tqazish ijobiy samara beradi.
Muloqot jarayonida tilga xos bo‘lgan noverbal vositalardan to‘g‘ri foydalanish muloqot
madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Noverbal so'zlar muloqot kuzatish kuchi bilan yaqindan bog‘lanadi. Muloqot qabul
qiluvchi so'zlovchini ko‘rish, eshitish va hattoki, his qilish pozitsiyasida bo‘lishi kerak.
Muloqotni qabul qiluvchi so'zlovchining yuzi, imo-ishorasi, ohangi, kiyim-kechagi, ko‘rinishini
aniq ko‘rishi va ovozini ham eshitadigan joyda bo ‘lishi kerak. Bu kuzatish orqali bo‘larkan,
noverbal muloqot rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan bo‘lishi mumkin. So'zlovchi
tinglovchilarga ongli imo-ishora, gavdasini tutishi xatti-harakatlarning boshqa shaklllari orqali
aniq xabarni bildirmoqchi bo‘lganda rejalashtirilgan bo‘ladi.Noverbal muloqot esa,
so'zlovchining xatti-harakatlari, gavdasini tutishi, yoki ko‘rinishi qabul qiluvchi tomonidan
g‘ayriixtiyoriy qilinsa ham rejalashtirilmagan hisoblanadi. Pala- partish kiyinish yoki norasmiy
kiyim-bosh kiygan notiq e’tiborli bo‘lsa ham, jiddiylik yetishmaganday izoh berilishi mumkin.
Noverbal muloqot til, tovush nutqining qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika,
imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar vositasidagi muloqot. Bu boshqa
odamdan qabul qilinadigan taktil, ko‘rish, eshitish, hid bilish, hamda, boshqa sezgi va
tasavvurlar. Odam muloqotining noverbal shakl va vositalarning ko‘pchiligi tug‘ma bo‘lib, faqat
o‘ziga o‘xshashlar bilan emas, balki, boshqa tirik jonzotlar bilan ham hissiyot va hulq-atvor
darajalarida hamfikrlikka erishish orqali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.
Verbal muloqot faqat insonga xos bo‘lib, zarur shart sifatida tilni o‘zlashtirishni belgilab
beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida, ham
suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Buyuk shoir Sa’diyning
so‘zlarini yodda tutish lozim: «Aqling bormi yoki yo‘q, buyukmisan yo kichik, biz bilmaymiz,
sen bir so‘z atmaguningcha». Verbal (nutq) muloqot tarkibiga: so‘zlar, iboralar ma’nosi va
mohiyati kiradi. Asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning ifodalanishi va
hammabopligi, tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati egallaydi. Nutqdagi tovush
hodisalari: nutq jadalligi, tovush balandligi modulyasiyasi, tovush toni, nutq vazni, tovush sifati,
ohangi, aniqligidan iborat. Tovush sifatining ifodalanishi: o‘ziga xos maxsus tovushlar: kulgu,
hiqillash, yig‘i, pichirlash, xo‘rsinishlar va boshqalar; ajratuvchi tovushlar – bu yo‘tal;
ahamiyatsiz tovushlar – tanaffuslar, shuningdek, nazalizatsiya tovushlari – «xm, xm», «e-e-e»,
«o-o-o» va boshqalar.
Tadqiqotlarga ko‘ra, odam kommunikatsiyasining har kungi aktida so‘zlar – 7%, tovush va
ifodalar – 38%, nutqiy bo‘lmagan o‘zaro ta’sir – 53%ni tashkil etadi. Publitsiy aytganidek:
«Ovoz orqali gaplashamiz, butun tanamiz orqali suhbatlashamiz».[1]

---

Kundalik muloqotda odamlar ko‘proq quyidagi fanlar o‘rganadigan muloqotning noverbal
vositalaridan foydalanadilar: kinestetika (inson hissiyotlarining tashqi ifodalanishi), mimika (yuz
mushaklarining harakati), imo-ishoralar (tana alohida qismlarining ishoratli harakatlari),
pantomimika (butun tana: gavda holati, qomat, egilish, yurish harakatlari), takesika (muloqot
vaziyatidagi yaqinlashishlar: qo‘l siqish, o‘pishish, tegib ketish, siypalash, itarib yuborish va
h.k.), proksemika (odamlarning muloqot vaqtida fazoda joylashishi, inson aloqalarida quyidagi
masofalar sohalarini ajratadilar: yaqinlik sohasi (15-45 sm), shaxsiy yoki xususiy soha (45-120
sm), ijtimoiy soha (120-400 sm), ommaviy soha (400 smdan ortiq)).
Mimika, nigoh, imo-ishoralar – noverbal muloqotning ko‘proq ma’lumot olish mumkin
bo‘lgan vositalari. Peshona, qoshlar, og‘iz, ko‘zlar, burun, iyak – bu yuz qismlari insonning
asosiy hissiyotlari: hijron, g‘azab, shodlik, ajablanish, qo‘rqinch, nafrat, baxt, qiziqish, qayg‘u va
boshqalarni ifodalaydilar.
Аdаbiy til оg‘zаki shаklining pаydо bo‘lishi shеvа vа diаlеktlаrdаn yuqоri turuvchi, qo‘llаnish
dоirаsigа ko‘rа ulаrdаn ustunlik qiluvchi оg‘zаki nutqning yuzаgа kеlishidir. Оg‘zаki аdаbiy
nutqning yuzаgа kеlishi hаr qаndаy rivоj tоpgаn milliy tilning muhim bеlgisidir. Аdаbiy tilning
dаstlаbki dаvrlаridа uning ikki shаkli – yozmа nutq vа оg‘zаki аdаbiy nutq bir-birigа qаrаmа-qаrshi
qo‘yib kеlingаn bo‘lsа, аdаbiy tilning milliy tillik dаvrigа kеlib, аdаbiy nutqning bu ikki turi o‘zаrо
yaqinlаshаdi, o‘zаrо bir-birigа o‘tib turаdigаn bo‘lib qоlаdi.
Shundаy qilib, аdаbiy til оg‘zаki shаkli tilning milliy tillik dаvrlаridа, ya’ni milliy til
shаkllаnishi dаvridа yuzаgа kеlаdi. Bu pаytgа kеlib аdаbiy til оg‘zаki shаkli uchun zаruriyat
tug‘ilаdi. Muаyyan ijtimоiy-tаriхiy shаrоitlаr yuzаgа kеlаdi. Аdаbiy til bu dаvrdа kеng хаlq оmmаsi
hаyotigа kirib bоrаdi, u оg‘zаki nutq tаrzidа qo‘llаnа bоshlаydi. Оg‘zаki аdаbiy tildа gаpiruvchilаr
sоni kеngаyib vа ko‘pаyib bоrаdi. Аdаbiy tilning оg‘zаki shаkli, хuddi uning yozmа shаkli kаbi
mаktаb vа mаоrif sоhаlаrigа kirib bоrаdi, оg‘zаki nutq rаdiо, kеyinchаlik tеlеvidеniyе tiligа аylаnаdi,
оg‘zаki tildа kеng dоirаdа bilim bеrilаdi, оg‘zаki tаrg‘ibоt ishlаri оlib bоrilаdi. Аdаbiy tilning
оg‘zаki shаkli uning yozmа shаkli kаbi mа’lum qоidаlаrgа sоlinаdi, uning mе’yorlаri bеlgilаnаdi.
Аdаbiy til оg‘zаki shаklining yoyilishi vа shаkllаnishidа milliy tеаtr, rаdiо, tеlеvidеniyе tili,
аyniqsа, o‘rtа vа оliy tа’lim аlоhidа аhаmiyat kаsb etаdi. Mаnа shundаy shаrоitlаr o‘zbеk аdаbiy tili
uchun ХХ аsrdа yuzаgа kеldi. Bu hоl o‘zbеk аdаbiy tili оg‘zаki shаklining yuzаgа kеlishi vа
shаkllаnishi uchun аsоs bo‘ldi. Shundаy qilib, o‘zbеk аdаbiy tilidа yangi kоmpоnеnt – o‘zbеk аdаbiy
tilining оg‘zаki shаkli pаydо bo‘ldi. Dеmаk, o‘zbеk аdаbiy tili аlоqа qurоli sifаtidа ikki shаklgа egа:
1)o‘zbеk yozmа аdаbiy tili; 2)o‘zbеk оg‘zаki аdаbiy tili. Аdаbiy tilning bu ikki shаkli yozmа аdаbiy
nutq, оg‘zаki аdаbiy nutq dеb hаm yuritilаdi.
Аdаbiy mе’yorning ikki shаkli mаvjud. Bulаr: