O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Davlatning markazlashtirilmagan daromadlariga
davlat korxona- larining daromadlari kirib, bu daromadlar qonunchilikda belgilangan tartibda korxonalar ixtiyoriga kelib tushadi va ular tomonidan mustaqil ravishda ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlar uchun foydalaniladi. Ushbu daromadlar, garchi davlat mulki yoki mahalliy mulk bo‘lsa-da, ular davlat korxonalariga biriktirib qo‘yilgan bo‘lib, xo‘jalik yuritish yoki operativ boshqarish huquqi bilan ularga tegishlidir. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lagandan keyin korxonalar olingan foyda va ularning ixtiyorida bo‘lgan boshqa daromadlarni mustaqil ravishda tasarruf etishadi. Korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati yo‘nalishlarini belgilash- da ularning huquqlarini ancha kengaytirishga asoslangan tub iqtisodiy islohotlar o‘tkazilishi munosabati bilan ular ixtiyorida qoladigan mablag‘lar ulushi doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Markazlashtirilmagan daromadlarning o‘sib borishi markazlashtirilgan daromadlarning ahamiyatini pasaytirishi, davlat budjetining rolini kamaytirishi mumkin emas. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, ishlab chiqarishning o‘sishi, foyda va boshqa jamg‘armalar hajmining ortishi bilan davlat budjetining daromadlari ham albatta o‘sib boradi. Shunday qilib, davlat daromadlari tushunchasi davlat budjeti daromadlari tushunchasiga nisbatan keng bo‘lib, u budjet daromadlarini ham, davlat korxonalari va tashkilotlari daromadlarini ham o‘z ichiga 156 qamrab oladi. Bundan tashqari, pul mablag‘larining ayrim qismi boshqa moliyaviy-huquqiy institutlar, masalan, davlat krediti vositasida ham davlat ixtiyoriga kelib tushadi. Moliya huquqiga oid ayrim manbalarda davlat daromadlari tushunchasi keng va tor ma’nolarda ko‘rib chiqiladi. Birinchi holda ularga budjet tizimi va budjetdan tashqari jamg‘armalar daromadlarini hamda davlat korxonalarining o‘z ixtiyorida qoladigan daromadlarini kiritishadi. Ikkinchi holda esa, faqat budjet tizimi va davlatning budjetdan tashqari jamg‘armalari hisobiga kiritiladigan daromadlar kiritiladi. Davlat daromadlari va ular tizimini belgilashda yuzaga keladigan munosabatlar qonunchilik me’yorlari bilan tartibga solinib, ular O‘zbekistonning davlat mustaqilligiga erishishi va bozor mexanizmlariga asoslangan, prinsipial jihatdan yangi iqtisodiy munosabatlarning joriy etilishi bilan tub o‘zgarishlarga uchradi. Davlat daromadlari masalalari bo‘yicha umumiy xususiyatga ega bo‘lgan hamda ularning aniq turlariga oid yangi normativ hujjatlar qabul qilindi. Umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan hujjatlarga «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonun va Soliq kodeksi kirib, ular davlat budjeti va uning tarkibiga kiruvchi budjetlar daromadlari hamda budjet daromadlarining asosiy manbalari bo‘lgan soliq to‘lovlarining huquqiy asoslarini belgilab beradi. Ko‘rsatilgan qonunchilik hujjatlarini rivojlantirishda davlat daro- madlari tarkibiga kiritiladigan u yoki bu to‘lovlarning aniq tizimi, tartibi, shakl va usullari hamda ularni to‘lash miqdori va tartibi, subyektlar doirasi va hokazolarni belgilaydigan qonun kuchiga ega bo‘lgan normativ hujjatlar to‘plami qabul qilindi. Davlat daromadlarini huquqiy tartibga solish bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan bir qancha vazifalarni hal etishga qaratilgan bo‘lib, bu vazifalarning amalga oshirilishi ko‘p jihatdan davlatning mamlakatni ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish, mudofaa qobiliyatini va milliy xavfsizlikni mustahkamlash bo‘yicha funksiyalarini zarur moliyaviy resurslar bilan ta’minlashga bog‘liqdir. Davlatning markazlashtirilgan daromadlarini huquqiy tartibga solishning asosiy vazifasi barqaror va doimiy xususiyatga ega bo‘lgan to‘lovlarning davlat budjeti daromadlariga to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishini huquqiy jihatdan ta’minlashdan iborat. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun davlat budjeti hamda uning tuzilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari butun bir tizimi va uning ayrim turlarini tashkil etish huquqiy tartiboti qaratilgan bo‘lishi lozim. U markazlashtirilgan daromadlarni 157 yo‘naltirish shakl va usullarini doimiy ravishda takomillashtirib borish, davlat budjeti daromadlar tizimining turli bo‘g‘inlarini o‘zaro bog‘lash hamda ushbu daromadlarni shakllantirishda ishtirok etayotgan davlat organlari va to‘lovchilarning mas’uliyatini oshirishni o‘z ichiga oladi. Markazlashtirilgan davlat daromadlari tizimi huquqiy tartibotini belgilashda moddiy ishlab chiqarish jarayoni, taqsimot munosabatlari xususiyati, davlat korxonalari va jismoniy shaxslar jamg‘armalarini tashkil etish va ulardan foydalanish tartibiga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Shu munosabat bilan davlat daromadlarini huquqiy tartibga solishning juda muhim vazifalaridan yana biri – markazlashtirilgan davlat daromadlarining shunday huquqiy tartibotini belgilashdan iboratki, bu tartibot xo‘jalik yuritish sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, ichki rezervlardan foydalanish hamda shu asosda korxonalarning qo‘shimcha daromadlar olishda manfaatdorligini oshi- rishga yordam berish. Bu davlatga ham, xo‘jalik yurituvchi subyekt- larning o‘zlariga ham foydalidir. Davlat daromadlarini huquqiy tartibga solishning muhim vazifa- laridan biriga, shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan budjetga majburiy va ixtiyoriy to‘lovlarni o‘tkazishning aniq shart- sharoitlarini belgilaydigan eng oqilona, iqtisodiy jihatdan asoslangan shakl va usullarini tanlash va huquqiy jihatdan mustahkamlash kiradi. Shu sababli amaldagi qonunchilik daromadga qarab soliq solish tamoyiliga albatta rioya etilishini ta’minlashi shart. Uning mohiyati shundan iboratki, budjetga to‘lov hajmi har bir to‘lovchi (yuridik yoki jismoniy shaxs) haqiqiy daromadlarining muayyan qismiga, muayyan shart-sharoitlar mavjud bo‘lganida esa, to‘lovlarning ixtiyoriyligi tamoyiliga to‘liq muvofiq kelishi lozim. Davlat daromadlarini yo‘naltirish jarayonida ushbu daromadlarni shakllantirish va ulardan foydalanish bo‘yicha turli moliyaviy-huquqiy munosabatlar yuzaga keladi. Bu huquqiy munosabatlarning mazmuni davlat daromadlarining turlari bilan belgilanib, ular, qayd etilganidek, markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan daromadlarga bo‘linadi. Umumdavlat markazlashtirilgan pul mablag‘lari jamg‘armasini shakllantirish davlat budjeti daromadlari – soliqlar va soliqdan tashqari daromadlarning yo‘naltirilishini tartibga soluvchi moliyaviy-huquqiy institutlar yordamida ta’minlanadi. Soliqlar davlat tomonidan milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy usuli sifatida foydalanilib, ular vositasida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarining bir qismi 158 umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun markazlashtirilgan jamg‘ar- maga jalb etiladi. Moliya huquqi tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabat- larning katta guruhi markazlashtirilmagan davlat daromadlarining, ya’ni davlat korxonalari mablag‘larining mavjud bo‘lishi munosabati bilan yuzaga keladi. Ular o‘zlarining mazmuni, vujudga kelish asoslari, subyektlari doirasi bo‘yicha turli bo‘lib, shu boisdan huquqning turli tarmoqlari me’yorlari bilan tartibga solinadi. Ammo ushbu munosa- batlarning katta qismi moliya huquqi me’yorlari bilan tartibga solinadi. Ularga davlat korxonalari, tarmoq davlat boshqaruv organlarining daromadlari turlari, ularning hosil bo‘lish manbalari, korxonalar va davlat boshqaruv organlarining markazlashtirilmagan daromadlarini tashkil etish va ulardan foydalanish bo‘yicha huquq va majburiyatlarini tartibga soluvchi me’yorlar kiradi. Davlat daromadlarini tasniflashda boshqa mezonlar ham qo‘llanadi. Jumladan, ular ijtimoiy-iqtisodiy belgisi, hududiylik xususiyati, to‘planish usuli hamda, pul tushumlarining yuridik xususiyatlari va shakllari, mulkka bo‘lgan munosabatni hisobga olgan holda tasniflanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|