O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Davlat budjeti daromadlari tizimi va ularni mustahkamlash 
yo‘llari. 
O‘zbekiston Respublikasi davlat daromadlari tizimida Davlat 
budjetida to‘planadigan markazlashtirilgan daromadlar mamlakat 
xarajatlarini qoplashning asosiy manbai hisoblanadi. 
Davlat budjetida daromad manbalari quyidagi tarzda guruhlarga 
ajratiladi: 
–
to‘g‘ri soliqlar:
yuridik shaxslar daromadlari yoki foydasiga 
solinadigan soliq; soliq solishning soddalashtirilgan tizimini qo‘llaydigan 

---

160
mikrofirmalar va kichik korxonalardan olinadigan yagona soliq; jismoniy 
shaxslarning daromadlariga solinadigan soliq; tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan, 
qayd etib qo‘yiladigan soliq; 
–
egri soliqlar:
qo‘shilgan qiymat solig‘i; aksiz solig‘i; bojxona boji; 
jismoniy shaxslardan olinadigan yagona bojxona to‘lovi; transport 
vositalarida benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatilishi uchun jismoniy 
shaxslardan olinadigan yagona boj to‘lovi; 
–
resurslar uchun to‘lovlar va mol-mulk solig‘i:
mol-mulk solig‘i; yer 
solig‘i; yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq; suv 
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 
–
infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq; 
–
boshqa daromadlar. 
Davlat budjeti daromadlari bir butun holda soliq to‘lovlari hisobidan 
shakllantirilib, ularning salmog‘i, uning umumiy daromadlarining 97 
foizidan ortig‘ini tashkil etadi. Shu sababli moliya huquqining huquqiy 
institutlaridan biri soliq huquqi bo‘lib, u soliq to‘lovlarini joriy etish va 
undirib olish vaqtida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.
Davlat budjeti daromadlarining boshqa tizimi soliq bo‘lmagan 
to‘lovlarning har xil turlarini o‘z ichiga olib, ular undirib olinish shakli va 
usullari, manbai, subyektlari va boshqa asoslariga ko‘ra soliq 
to‘lovlaridan farq qiladi. Ular soliq to‘lovlaridan farqli ravishda ixtiyoriy 
(masalan, davlat krediti bo‘yicha to‘lovlar) va majburiy (davlat va 
moliyaviy aktivlar, davlat va mahalliy mulkdan foydalanish va h.k.) 
to‘lovlar bo‘lishi mumkin. Soliq bo‘lmagan to‘lovlarning boshqa 
guruhlari ham mavjud, xususan, bular – davlat tomonidan ko‘rsatiladigan 
xizmatlar uchun undirib olinadigan to‘lovlar (davlat boji) hamda huquq 
normalarini buzganlik uchun yuridik sanksiyalar sifatida undirib 
olinadigan to‘lovlar (jarimalar, penya, musodara qilingan mulkdan 
daromadlar va boshqa ko‘rinishdagi) daromadlardir. 
Davlat budjeti daromadlariga davlat maqsadli jamg‘armalariga kelib 
tushadigan to‘lovlar ham kirib, ular amaldagi budjet qonunchiligiga 
muvofiq yagona umumdavlat markazlashtirilgan pul mablag‘lari 
jamg‘armasiga kiritiladi. Bular davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha, yo‘l 
jamg‘armasi, ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘ar-
masiga to‘lanadigan va boshqa to‘lovlardir.
Yuridik tabiatiga ko‘ra, ushbu to‘lovlar soliq to‘lovlari bilan juda 
ko‘p o‘xshash tomonlarga ega, ya’ni: ularning amalga kiritilishi tegishli 

---

161
qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan; har bir to‘lov bo‘yicha 
to‘lovchilar, obyektlar, stavkalar, imtiyozlar va soliq to‘lovlariga xos 
bo‘lgan boshqa jihatlar belgilangan. Qayd etilgan holat ayniqsa davlat 
ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlarga xosdir, chunki budjetdan tashqari 
Pensiya jamg‘armasiga to‘lovlar to‘lanishini nazorat qilish vazifasi davlat 
soliq xizmatining zimmasiga yuklatilgan. 
Davlat budjeti daromad qismini to‘ldirishning yangi manbalarini 
qidirib topish va ularni moliya huquqi me’yorlarida mustahkamlab 
qo‘yish budjetning xarajatlar qismida nazarda tutilgan tadbirlarni uzluksiz 
moliyalashtirish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Bunda daromad qismini 
turli yo‘llar bilan to‘ldirish mumkin.
Shunday eng oddiy yo‘llardan biri – yangi soliqlarni joriy etish va 
ularni huquqiy jihatdan mustahkamlash, amaldagi soliq to‘lovlari 
stavkalarini oshirish hisoblanadi. Lekin jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, 
soliqlarning nihoyatda yuqori bo‘lishi tadbikorlarda yuqori daromad 
olish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishga bo‘lgan 
qiziqish yo‘qolib boradi. Natijada xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
daromadlari pasayib ketadi va muvofiq ravishda budjetga soliqlardan 
kelib tushadigan tushumlar kamayadi.
Bu yerda bir xil bo‘lmagan, nostandart va noan’anaviy choralarga 
asoslangan boshqacha yondashuvlar talab qilinadi. Bunday choralardan 
biri respublikamizda amalga oshirilayotgan qayishqoq soliq siyosatidir. 
Ushbu siyosatning mohiyati shundan iboratki, bir tomondan, budjet 
daromadlarining to‘ldirilishini ta’minlash, ikkinchi tomondan, ishchanlik, 
ishbilarmonlik faolligini rag‘batlantirishdan iborat. 
Davlat budjeti daromadlarini belgilangan soliq to‘lovlari hisobiga eng 
ko‘p darajada yo‘naltirish ko‘p jihatdan soliq organlarining aniq-puxta 
ishlashiga bog‘liq bo‘lib, ular budjetga kelib tushishi lozim bo‘lgan 
tushumlarning to‘g‘ri va o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat etishga 
qaratilgan. Zero, bu shuning uchun ham muhim ahamiyatga egaki, 
ko‘pgina soliq to‘lovchilar, ya’ni yuridik va jismoniy shaxslar amalda 
soliqlar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzadilar. Soliq solish obyektlarini 
yashirish yoki kamaytirib ko‘rsatish, soliq summalarini hisob-kitob qilish 
uchun asos bo‘ladigan hisobot ma’lumotlarini buzib ko‘rsatish kabi hollar 
hali kam emas. 
Budjet daromadlariga qo‘shimcha mablag‘larni jalb etishning muhim 
manbai davlat qimmatli qog‘ozlari va, xususan, davlat zayom 
obligatsiyalarini chiqarish hamda ularni jismoniy va yuridik shaxslar 

---

162
o‘rtasida joylashtirish hisoblanadi. Ushbu manba davlat tomonidan 
ko‘proq yuridik shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi, davlat qimmatli 
qog‘ozlarini jismoniy shaxslar o‘rtasida joylashtirish esa amalda yo‘q. 
Davlat budjeti daromad qismini mustahkamlash uchun mahalliy 
budjetlarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Joylardagi davlat 
hokimiyati organlarining mintaqalar iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishidagi 
mas’uliyatini ta’minlashdagi huquqlarini kengaytirish va mas’uliyatini 
oshirish maqsadida ular moliyaviy bazasini shakllantirish tartibiga 
prinsipial o‘zgarishlar kiritilmoqda. Hududiy moliyaviy budjetni 
rejalashtirish qayta qurilmoqda, mahalliy budjetlarning tegishli 
hududlarda joylashgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy faoliyati 
natijalariga qaramliligi kuchayib bormoqda, mahalliy budjet mablag‘-
aridan foydalanish sohasi kengayib bormoqda.