O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
«Moliyaviy-huquqiy munosabatlar» tushunchasi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Moliyaviy-huquqiy munosabatlar
|
2. «Moliyaviy-huquqiy munosabatlar» tushunchasi,
ularning xususiyatlari va turlari «Moliyaviy-huquqiy munosabatlar» tushunchasi va o‘ziga xos xususiyatlari. Moliyaviy faoliyat sohasida davlat oldida turgan vazifa- larni amalga oshirish uchun, mazkur jarayonda yuzaga keladigan munosabatlarni huquqiy tartibga solish lozim bo‘ladi. Moliyaviy-huquqiy normalar yordamida tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar moliyaviy- huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Moliyaviy-huquqiy munosabat huquqiy munosabatlarning muayyan bir turini tashkil etadi. Shu munosabat bilan har qanday huquqiy munosabatga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar unga ham xosdir. Ma’lumki, huquqiy munosabat unga yuridik shakl beradigan huquq normasining mazkur ijtimoiy munosabatni tartibga solish ta’siri natijasidir. Shu sababli huquqiy munosabatlarda tomonlar, o‘z ixtiyori bo‘yicha to‘la harakat qilishi mumkin bo‘lgan huquq normalari bilan tartibga solinmagan ijtimoiy munosabatlar, masalan, axloq normalari bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlardan farqli ravishda, o‘zaro yuridik majburiyatlar va huquqlar egalari bo‘lib qoladi, ularning aloqasi esa, yuridik xususiyatga ega bo‘lib, davlat majburiy kuchi bilan muhofaza etiladi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar moliyaviy-huquqiy normalar asosida yuzaga keladi, uning ishtirokchilari esa, subyektiv huquq va majburiyatlar orqali o‘zaro bog‘liq bo‘ladi hamda bunday munosabatlar davlatning majburlov kuchi bilan muhofaza qilinadi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, davlatning moliyaviy faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi ba’zi bir munosabatlar (masalan, davlat organlarining tashkilotchilik, tayyorlov, informatsion, tushuntirish ishlarini olib borish va boshqa faoliyati) turli huquq sohalari bilan tartibga solinadi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar – bu moliya huquqi normalari bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar bo‘lib, uning ishtirokchilari yuridik huquq va majburiyatlarga ega bo‘ladi hamda normalarda ko‘rsatilgan davlat pul jamg‘armalarini va daromadlarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalarni bajaradi. Moliya huquqiga oid maxsus adabiyotlarda moliyaviy-huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos turli xususiyatlari ajratiladi. Ammo, 29 ko‘pchilik mualliflar tomonidan haqqoniy ravishda ko‘rsatilgan predmetning o‘ziga xosligi va moliya huquqi uslubini hisobga olgan holda, mazkur munosabatlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iboratdir: birinchidan , moliyaviy-huquqiy munosabatlar faqat davlat pul jamg‘armalarini rejali tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida yuzaga keladi. Demak, moliyaviy-huquqiy munosabatlarning belgilovchi xususiyati shundan iboratki, ular asosan davlat va ijtimoiy hayotning maxsus sohasida, ya’ni davlatning aynan moliyaviy faoliyati sohasida tarkib topadi; ikkinchidan , moliyaviy-huquqiy munosabatlar ko‘pincha mulkiy munosabatlarning turlaridan hisoblanadi, chunki ushbu munosabatlar obyekti sifatida pul mablag‘lari qatnashadi. Demak, pul munosabatlari markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag‘lari jamg‘ar- malarini tashkil etish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Ayrim hollarda moliyaviy munosabatlar boshqa munosabatlarni, masalan, turli darajadagi budjetlar va boshqa moliyaviy rejalarni tuzish, ko‘rib chiqish va tasdiqlash, moliyaviy-huquqiy munosabatlar barcha qatnashchilarining davlat tegishli pul mablag‘larini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo‘yicha faoliyati qonuniyligini nazorat etish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa munosabatlarni tashkil etish hamda rejalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Garchi mazkur holda moliyaviy-huquqiy munosabatlar obyekti bevosita pul mablag‘lari bo‘lmasa ham, bu moliyaviy-huquqiy munosabatlar barcha majmuining mulkiy xususiyatga ega ekanligini inkor etishga sabab bo‘lmaydi. Gap shundaki, budjetlarni tasdiqlash bilan bog‘liq bo‘lgan tashkiliy harakatlardan keyin ularni ijro etish boshlanadi, ushbu jarayonda pul mablag‘larining budjetlar daromad qismiga kelib tushishi va bu mablag‘larning budjetdan ajratilgan mablag‘lardan aniq foydalanuv- chilarning ixtiyoriga berilishi bilan bog‘liq bo‘lgan harakati amalga oshiriladi. Shunday qilib, moliyaviy-huquqiy munosabatlar hamma vaqt pul mablag‘lari sababli yuzaga keladi; uchinchidan , moliyaviy-huquqiy munosabatlar tomonlaridan biri sifatida hamma vaqt davlat yoki uning vakolatli organi qatnashadi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlarning mazkur xususiyati shu bilan izohlanadiki, moliyaviy-huquqiy munosabatlarning asosiy obyekti hisoblangan moliyaviy faoliyat to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita davlatning 30 xohish-irodasi va manfaatlarini ifodalaydi. Ayni shu davlat butun jamiyat manfaatlari yo‘lida markazlashtirilgan pul mablag‘lari jamg‘armalarini yaratadi va tasarruf etadi, iqtisodiyot va ijtimoiy sohani moliyalashtirishni tashkil etadi. Moliyaviy faoliyat, ilgari qayd etilganidek, vakillik qonunchilik organlari tomonidan ham, ijroiya hokimiyat organlari tomonidan ham amalga oshirilib, ular tegishli davlat-hokimiyat vakolatlariga egadir. Shu boisdan moliyaviy-huquqiy munosabatlar ularda ommaviy-huquqiy manfaatni namoyon etadigan tegishli subyekt albatta ishirok etgan taqdirdagina yuzaga keladi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar davlat-hokimiyat xususiyatisiz mavjud bo‘lishi mumkin emasligi va ularning mulkiy, pul munosabatlari bilan chambarchas uzviy bog‘liqligi sababli moliya huquqiga oid adabiyotlarda ular hokimiyat-mulkiy munosabatlar sifatida ta’riflanadi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning mustaqil turiga ajratish uchun qayd etilgan barcha xususiyatlarning birgalikdagi majmuiga ega bo‘lish lozim. Ko‘rsatilgan xususiyatlardan hyech bo‘lmasa bittasining yo‘q bo‘lishi shundan dalolat beradiki, mazkur holda gap huquqiy munosabatlarning boshqa turlari haqida ketishi mumkin. Masalan, huquqning boshqa tarmoqlari, xususan fuqarolik huquqi normalari (qarz shartnomasi, kredit shartnomasi) bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar mulkiy xususiyatga ega bo‘ladi. Ammo bu yerda faqat moliyaviy-huquqiy munosabatlarning o‘zigagina xos bo‘lgan boshqa xususiyatlar yo‘q. Fuqarolik-huquqiy munosabatlari, bir tomondan, davlat moliyaviy faoliyati bilan bog‘lanmagan, ikkinchi tomondan esa, ushbu munosabatlar subyektlari turli huquqlarga ega bo‘lib, o‘zlarining o‘zaro munosabatlarini shartnoma asosida quradilar, ya’ni ularda hokimiyat xususiyati yo‘q. Boshqa misol sifatida ma’muriy huquqiy munosabatlarni havola qilish mumkin, ular ham, moliyaviy- huquqiy munosabatlar kabi, hokimiyat-mulkiy xususiyatga ega bo‘lib, tomonlardan biri sifatida hamma vaqt ijroiya hokimiyat organi qatnashadi. Shu bilan birga, ushbu munosabatlar davlat pul mablag‘lari jamg‘armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo‘yicha davlat moliyaviy faoliyati bilan bog‘lanmagan. Moliyaviy-huquqiy munosabatlarni huquqiy munosabatlarning boshqa turlaridan aniq ajratish davlat moliyaviy faoliyati sohasida moliyaviy huquq normalarini to‘g‘ri qo‘llash uchun katta amaliy ahamiyatga egadir. |