O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 156,78 Kb.
|
|
Ko’rsatish olmoshlari shaxs, narsani va ularning belgisini, bir turdagi
narsalardan bittasini ajratib ko’rsatish, ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Qaysi so’rog’iga javob bo’ladi. Ko’rsatish olmoshlariga, bu, shu, o’sha, mana bu, mana shu, ana shu, ana u olmoshlari kiradi. Din niqobi ostida hokimiyatni egallamoqchi bo’lgan bu g’alamuslar aybsiz jazolandi. (P.Qodirov. Ona lochin vidosi, 40- bet). Ko’rsatish olmoshlari so’zlovchi bilan ko’rsatilayotgan narsa sodir bo’lgan vaqtga qarab ishlatiladi; ma’nolari hamisha asosda aniqlanadi. Bu olmoshi so’zlovchiga ancha ayon, so’zlovchiga nisbatan ancha yaqin masofada turgan yaqindagi eslatadigan narsa, voqeani ko’rsatishga xizmat qiladi: Bu kunlar pok, ipak nurlar, nafis tanlar-la o’ynashi (K.Olimjon. 10 tomlik, 1 tom T, 1979 64-bet). Shu olmoshi ham, bu olmoshi kabi ma’noga ega, ammo shu olmoshida ta’kid ma’nosi kuchli. Endi hadeb qaysarlik qilmasdan rozi bo’ling. Baribir qaytadigan joyingshu. U olmoshi esa so’zlovchiga nisbatan ancha uzoqda turgan yoki ancha ilgari eslatib o’tilgan narsalarni ko’rsatadi. O’sha ko’rsatkich olmoshi so’zlovchiga ilgaridan ma’lum bo’lgan, ilgari eslatib o’tilgan narsa (fa) vaqt yoki hodisaning ajratib ko’rsatishga hizmat qiladi. Jon bolam “…Dadang bugun o’sha…” shotut amakingni uchratib qopdi (U.Nazarov O’zgalar uchun 9-bet). Ko’rsatish olmoshlariga mana, ana so’zlari qo’shib ishlatiladi. Mana shu, mana bu, ana shu kabi olmoshlar yaqin masafadagi narsani ajratib ko’rsatadi. Uning vaqt masofa jihatdan so’zlovchiga yana ham yaqinligini ta’kidlaydi. Ana u, ana o’sha olmoshlari esa ancha uzoqda turgan yoki oldindan ma’lum narsalarni ko’rsatadi. Ana shunda imlo ajab bir soddalik kasb etadi, jami mavhumliklar tugatiladi. (X.Sultonov. Bobur tushlari, 225-bet). Mana, ana so’zlari ko’rsatish ma’nosini bildirib yakka holda ishlatiladi. Mana ko’z oldimda bolalikning shod do’stlari, yorlari, qadrdonlari. Ana… tag’in Saida Mirzayevaning chehrasi hayolida namoyon bo’lib, dardkash ovozi mayin ishlatilayotganday tuyulayapti: ishon, Sevarajon xizmatigizning bu qadar chigalligi!... (N.Qilichov. Chirchiq, 10-bet). Jamlash – belgilash olmoshlari predmet va shaxslarning yig’indisini, to’dasini bildiradi yoki ularni ayirib, ta’kidlab ko’rsatadi. Jamlash olmoshlariga hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi so’zlari kiradi. Hamma olmoshi predmet va shaxslar o’rnida qo’llanib ot vazifasida, predmet belgisini ko’rsatib sifat vazifasida keladi. Jami olmoshi ham yuqoridagi olmoshga o’xshash ko’pincha ot xarakterida qo’llanadi. Uning tarkibidagi – i III shaxs birlikdagi egalik qo’shimchasi. Bu so’z ham ko’pincha qaratqich kelishigidagi so’z bilan qo’llanadi. Egalik qo’shimchasi ikki darajali bo’lib ham qo’llana oladi. Bolalarning jami dalada – bolalarning jamisi dalada. Barcha (bor + i -cha) olmoshi ko’proq sifat o’rnida qo’llanib predmetning miqdoriga ko’ra belgisini ifodalaydi. Barcha odamlar maydonga chiqdi. U barcha qilmishlariga iqror bo’ladi. Butun (but + un) olmoshi sifat va ravish o’rnida qo’llanib, miqdorga ko’rapredmet yoki harakatning belgisini ifodalaydi. Har so’zi so’roq olmoshlarida kim so’zi bilan kelib, “hamma”, “har qanday odam” degan ma’noni ifodalaydi. Qaysi olmoshi bilan birga sifat vazifasida keladi va ma’nosi jihatdan har bir olmoshiga o’xshaydi. Har qaysi guruh so’zning boshida bo’lishini istardi. Qachon olmoshi bilan birga kelib, “hamma vaqt” degan ma’noni bildiradi. Bu gapda har qachon takrorlay bersa kerak. Har olmoshi ba’zi jamlarni va dona sonlar bilan birga qo’llanib, shu sonlarni ta’kidlab ko’rsatadi: Unib chiqqan har bitta nihol unga sevinch baxsh etardi. O’g’illarining har uchalasi ham bedarak ketdi. Qizlarning har ikkovi ham juda odobli. Har so’zi so’roq olmoshlarida kim so’zi bilan birga kelib, “hamma”, “har qanday odam” degan ma’noni ifodalaydi. Bo’lishsizlik olmoshlari Inkor olmoshlari ma’no jihatdan belgilash olmoshlarining zidi bo’lib, barcha predmet yoki belgiga nisbatan inkor ma’nosini- bo’lishsizlikni bildiradi. Bu olmoshlar ishtirok etgan gapning kesimi inkor shaklida kelib, gap inkor gap hisoblanadi. So’roq olmoshlari hech so’z bilan birikib kelganda so’roq olmoshlarining ma’nosi o’zgarib, shaxs (hech kim), predmet (hech nima), miqdor (hech qancha), belgilovchi so’zlar hosil qiladi. Hech kim olmoshi inkor gaplar tarkibida uyushgan bo’laklarning umumlashtiruvchi so’zi vazifasida ham kela oladi. Unga na yo’lovchi, na samovarchi – hech kim e’tibor qilmadi. Hech nima olmoshi predmet yoki voqea - hodisaga nisbatan inkorni bildiradi. Biroq Saidaning yuzida hech qanday o’zgarish yo’q edi-ku! Hech nima olmoshi (predmet) ham ko’pincha otlar o’rnida kelib, otlarga xos egalik va kishilik qo’shimchalarini oladi. Gapda otlar kabi vazifani bajaradi: Mening hech nimam yo’q. Hech nimadan tap tortmaydigan odam. Hech qanday olmoshi predmet belgisiga nisbatan inkorni bildiradi: Saidaning yuzida hech qanday o’zgarish yo’q edi. (A.Qahhor). Hech qanday so’zi paytga nisbatan inkor ma’nosini bildiradi. Gapda ravish o’rnida qo’llaniladi – ish harakatning yuzaga kelmaganini bildiradi. Kimsa so’zi ham bo’lishsizlik olmoshi o’rnida qo’llanilib shaxsga nisbatan inkor ma’nosini bildiradi. Lekin shaftoliga kimsa boqmaydi. (Oybek). Hech kim boqmaydigan. Uyda kimsa yo’q edi. – hech kim yo’q edi. Gumon olmoshi muayyan predmet, shaxs, belgi yoki harakat xususida o’ta muhum tushunchani bildiradi. So’roq olmoshi bilan qo’shilib keladigan (alla va dir) birligi ushbu olmoshga noaniqlik ma’nosini kiritadi. Gumon olmoshlari asosan ot va sifat o’rnida qo’llaniladi. Yo’lakda Safoxonning kimgadir shang’illagani eshitildi. (X.Sultonov Bir oqshom ertagi, 53-bet). Alla olmoshi ba’zi so’roq olmoshlari bilan birga gumon olmoshlarini yasaydi: allakim, allanima, allaqanday va boshqalar. Allanima olmoshi ko’pincha ot o’rnida ishlatilib, turli kishilik qo’shimchalari, egalik va ko’plik qo’shimchalarini oladi. Bobom goho behushday allanimlarni shivirlab qo’yadi (Oybek). Mehri yuragini zulukday so’rib yotgan allanimalardan qutilib chiqdi. (A.Qahhor). Allanima olmoshi o’rnida ba’zan xos ma’no vazifasida allanarsa olmoshi ham qo’llaniladi. Allanarsaning portlashidan uyg’onib ketdim. (S.Ahmad). Allakim olmoshi shaxslarga nisbatan noaniqlik ko’rsatadi. Allaqanday (alla qanaqa) olmoshi predmetning belgisi noaniq ekanligini ko’rsatadi. Alla qanday qurilishlar bo’yicha ministr muovini bo’lib ishlaydi. (U.Nazarov. “O’zgalar uchun”). Allaqaysi olmoshi ham, yuqoridagi olmosh kabi, predmet belgisining noaniqligini bildiradi. Ota-onasi yo’q dedilar, allaqaysi qishloqdan rizq axtarib kelgan dedilar (U.Nazarov “Chayon yili” 33-bet) Allaqayer olmoshi o’ringa nisbatan noaniqlikni bildiradi. U dunyoning allaqayerida bir umr shunday tiriklik qiladigan odamlar borligini hamma tasavvur ham etolmasa kerak, (X.Sultonov, Bir oqshom ertagi, 82-bet). Allanechuk olmoshi ko’pincha harakatning noaniq holatga yuzaga kelishi, tushunarsiz holda sodir bo’lishni ko’rsatadi. Bu olmosh holat ravishi vazifasini o’taydi. Juda yarashdi, opacha, - dedi novcha yigit, allanechuk ishshayib (N. Qilichev Chirchiq.16-bet.) Ba’zan allanechuk so’zi noaniq belgi ma’nosini ham ifodalaydi. Allaqancha olmosh miqdorga nisbatan noaniqlikni bildiradi. U kishi tog’ yo’lidan allaqancha yo’l bosishi kerak (Said Ahmad). Allaqacha olmoshi ham paytga nisbatan belgining ortiq ekanligini, ko’pligini bildiradi. Otasining o’lganiga va o’zi shaharga kelib yashayotganida allaqancha vaqt o’tdi. Noaniq gumon olmoshi ko’pincha so’roq olmoshlariga –dir qo’shimchasi qo’shilishi orqali hosil qilinadi. Kimdir, nimadir, qandaydir, qaysidir va boshqalar. Noaniqlik shakli –dir ko’plik, egalik va kishilik qo’shimchalaridan so’ng qo’shilib ketadi. Nimadandir mulohza qilib, hech narsa demadi, (A.Qahhor) Qora qo’ylardadir yer rangi-shafoq. Qorigan qayg’lar sudranar g’ijim. (R. Pafi Tavba, 19-bet Kim nima olmoshlariga qo’shilib, noaniq shaxs yoki predmentni Yo’lakda safozanning kimgadir shang’illagani eshitildi, so’ngra eshik ochib o’zi kirib keldi.(X.Sultonov Bir oqshom ertagi 53-bet). Qanday so’ziga qo’shilib, noaniq belgini ifodalaydi. Ko’pincha bu xildagi gumon olmoshi belgini ifodalovchi so’zlar oldida keladi. … qandaydir jiddiy bir gapni qizishib muhokama qilishardi.(S. Ahmad Qorako’z majnun, 74-bet.) Qayer, qayoq so’zlariga qo’shilib, o’ringa nisbatan noaniq belgini ko’rsatadi. Buning uchun bu so’zlar o’rin kishiliklari qo’shimchasidan birini qabul qilgan bo’lishi shart. Toshdan toshga to’sh urib shoshar-. Qayoqdadir zilol shalola. (A.Oripov, 1-jild 19-bet). Qachon so’zi – dir ko’plik bilan birga kelib paytga nisbatan noaniqlikni bildiradi. Qachondir biznikiga bir dam olmoqchi, negadir mijja qoqmadi. (X.Sultonov bir oqshom ertagi 1983. 30-bet). Birov so’zi ko’pincha begona boshqa, notanish, noaniq, odam kimdir degan ma’noni ifodalaydi. Ammo xatingiz juda qisqa bo’lsin … birov kirib qolsa bormi. (O.Yoqubov Adolat mazili 145-bet). Qaysidir olmoshi ham noaniq belgiga ishora qiladi, noaniq paytni, miqdorini ham ifodalashi mumkin. Ikki oycha burun Binafshaxonning nomiga noma yuborib, uzrini aytibdi, so’ng qaysidir asrga bitilgan eski bir kitobni so’roqlabdi. Ilmiy ishiga zarur ekan (M. M. Do’st. 125-bet). Yana bir qaysidir rayon gazetasida muharir raykom byurasining a’zosi bo’lgan. (S.Ahmad. Qorako’z majnun, 32-bet). So’zlar o’ziga xos leksik – semantik belgilariga ko’ra ma’lum guruhlarga bo’linadi, ya’ni so’zlarni turkumlarga ajratishda ularning leksik - simontik belgilari asosga olinadi. Yüklə 156,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|