O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 156,78 Kb.
|
|
Jasurlikni rosa maqtashibdi. Bu ikkita go’dakni
yong’indan qutqarib qolgan kishilar haqida ekan. Qarasamki, unda men haqimda sira o’ylamagan edim. Men olmoshi g’ururlikni ifodalash maqsadida, ayniqsa nazmda ko’p ishlatilib kelinmoqda. Fikrimizning dalili uchun faqat bitta namuna keltirish bilan cheklanamiz. Bu “Bekajon” gazetasining 2007-yilning 18- oktabr sonida e’lon qilingan Umida Toshpolatovaning “men”deb nomlangan she’ridir. Men ko’zyo’shman, quvochdan ko’zlarda qotgan, Men quyoshman, kun bilan chiqib, ham botgan. Men chinorman, o’limga xandalar otgan, Men xazonman, sevgi deb yerlarda yotgan. Men quvonchman, yashashga umid uyg’otgan, Men ishonchman, gumondan oldin yaralgan. Men tilakman, yaxshilikla senga atalgan, Men yurakman, ko’ksida ming pora bo’lgan. Men cho’gman, borliqni yoqishga qodir, Men o’qman, tekkanda keng dunyo tordir. Men insonman, omadsiz, senga baxt yordir, Men toshqalb, sevsam gar men uchun order. Men gulman, mehringga zor bo’lib so’ngan, Men qo’lman, sevgimdan faqat shu qolgan. Men yo’lman, olislarga seni chorlagan, Men cho’lman bepoyon, qumlikka to’lgan. Men menman, o’sha barchasi, Mehringdan nafas olgan, yurak parchasi. “G’ururlik” semasining ijobiy ma’noda ifodalanishda biz olmoshning o’ziga xos o’rni bor. Topilgan materiallardan mazkur olmosh ham ushbu semani yuzaga chiqarib, uslubiy ahamiyat kasb eta olishi ma’lum bo’ldi. Biz, shuningdek, uning – lar qo’shimchasi turi ham shu ma’noda, asosan badiiy adabiyotda shuningdek so’zlashuv nutqida ishlatilib kelyapti. Fikrimiz dalili uchun misollarga murojaat qilamiz: Bizning ko’chada ham bayram bo’lajak. (Aforizm). Bu yerlarni bizlar talqon qilib tashladik. Mehnatimiz zoyi ketmadi. (Darakchi № 11, 2007). Dalillardan “g’ururlik” ma’nosining ifodalanishida keshilik olmoshlarining II shaxs birligi, ya’ni sen ham ijobiy ma’no kasb etib, “gururlik” semasini yuzaga chiqarishi mumkinligi ayon bo’ldi. Bunday xususiyat asosan, poetik nutqqa xosligini alohida uqtirib o’tamiz. Chunki, poeziyada shaxslarni ham, ona-vatanni ham, tabiat go’zalliklarini ham ulug’lashga qaratilgan misralarda “g’ururlik” ma’nosi o’z ifodasini topib kelmoqda. Misollarga murojaat qilamiz. G’ururing buyukdir O’zbekistonim! Nomingni ming bora kuylasak arzir, Sen uchun kurashmoq bizlarga farzdir, Seni asrab avaylash har kimga qarzdir. (Bekajon № 07, 13-bet). II. Salbiy baho ottenkasi. Boshqa tillarda, o’zbek tilida ham ma’lum talablardan kelib chiqadigan nomaqbul, ijobiy bo’lmagan talablarga zid xatti- harakat, xulq-atvor va boshqa xislatlarni ifodalash maqsadida salbiy ma’no ifodalovchi so’zlardan ham foydalanib kelinayotganligini inkor etib bo’lmaydigan lisoniy dalildir. Ayni shunday leksik-semantik ma’noning reallashuvida olmoshlarning ham o’ziga xos o’rni bor ekanligini ta’kidlash lozim. To’g’ri bu borada ot yohud sifat turkumlari doirasida salbiy ma’no ottenkasi ifodalanuvchi so’zlarga nisbatan bunday xususiyatning ro’yobga chiqishida ham kam miqdordagina olmoshlardan foydalanadi. Shuni e’tiborga olish lozimki, shaxslarning salbiy xususiyatlarini ifodalashda ham, asosan, ijobiy xususiyatlarini voqelantiruvchi kishilik olmoshlaridan foydalanadi. Ya’ni bir xil olmoshning o’zi ikki xil funksiyani ado etadi. Men olmoshining ijobiy ma’noliligi va uning salbiy ma’noli oppozitsiyasi biz olmoshining ijobiy ma’noliligi va uning salbiy ma’no ifodalovchi oppozitsiyasi va h.k. Quyidagi salbiy ma’no ifodalovchi olmoshlar haqida so’z boradiki, bu ularning o’ziga xos uslubiy xususiyatlariga ega ekanligidan dalolat beradi. Muhim dalil shundan iboratki, kishilik olmoshlarining ijobiy ma’noli semalari yuqorida ko’rilganiday, xilma xil bo’lishi bilan bir qatorda, ularning salbiy ma’noli semalari biroz cheklanganligi bilan harakterlanadi. “Takabburlik” shunday semalar jumlasidandir. I. “Takabburlik” semasi. “Takabburlik” deganda “O’zini katta tutadigan, bosar-tusarini bilmay qolganlik, gerdayganlik, o’zgalarni mensimaslik, nazar-pinad qilmaslik” kabi salbiy xususiyatlar tushuniladi. Bunday xislatning ifodalanishida so’zlovchi yohud so’zlovchilarning o’zini (o’zlarini) anglatuvchi men, sen va siz, biz olmoshlarida keng foydalanilayotganligi diqqatga sazovordir. Fikrimizning tasdig’I uchun dalillarga murojaat qilamiz. Kishilik olmoshlarining I shaxs birligi bo’lmish men turi, yuqorida aytilganday, birinchi navbatda neytral ma’noda ham (men keldim, men o’quvchiman), ikkinchidan, kamina, bashar, odam, inson kabi so’zlarning ma’nolarini ifodalab kela olishi uslubiy xoslik ekanligi haqida to’xtab o’tilgan edi. Demak, mazkur olmoshning bunday ma’noviy o’ziga xoslik ijobiy xarakterga ega. Shu bilan birga, men olmoshi “takabburlik” semasini ham ro’yobga chiqarishi mumkun ekanligini quyidagi misollar bilan tasdiqlay olamiz: - Bilasanmi, men kimman? – dedi darg’azab bo’lib rais. Men katta bir idoraning boshlig’iman (Bekajon, 2007 yil 20 son). Bu yerlarni obod qilgankim? Men! Takror aytaman, bu men! (Mo’jiza, 2006, 15-son). Misollarda men olmoshi “takabburlik” ma’nosida ko’proq badiiy adabiyotning so’zlashuv nutqiga xos ekanligini payqash qiyin emas. Ayni shu o’rinda ta’kidlash lozimki, men olmoshining mazkur ma’noviy xususiyatlari, aniqrog’i uning shevaviy man shaklidan manman, manmanlik kabi qarindosh so’zlar hosil qilingan. Ular ham “takabburlik” ma’nosida qo’llab kelinmoqda. Manmanga zavol – kamtarga kamol. (Maqol). Ey uka, ha deb manmanlik qilaverma. (so’zlashuv nutqidan). Men olmoshi ko’plik shakl – biz beradigan ma’noviy xususiyatni ifodalab, uslubiy ahamiyat kasb etish hollari ham tez-tez uchrab turadi. Bunday xususiyat badiiy uslubning og’zaki nutqida, aniqrog’i personaj nutqida yuzaga chiqadi. Mazkur holat ayniqsa, biz olmoshi, men olmoshi o’rnida qo’llanganda yorqin namoyon bo’ladi. Misollar keltiramiz: Salim darg’azab bir holatda Po’latboyning gaplariga shunday javob qildi: Bilasizmi Po’lat boy bu shinam uylarni biz qurganmiz! Ha, biz qurganmiz. O’sha vaqtlarda biz o’shanda allaqayerlarda sanqib yurgan edingiz. (7x7) № 45) – xudoga shukur, bizdaqa qaynona – kelin kamdan-kam (7x7 10-bet). Biz olmoshining – lar qo’shimchasi bilan ishlatilayotganligi aniq dalildir. Pirovardida – bizlar olmoshi ham, “takabburlik” ma’nosini reallashtirish badiiy asarlarda qo’llab kelinmoqda. Masalan, qani ko’ramiz, qachongacha otdan tushmas ekan dedi nihoyat bir kuni jarroh Normirza Holiqov ko’zlarini ola-kula qilib – hali bu odam bizlarning sovunimizga kir yuvmabdi chog’i. Bizlar ahir yildan ortiq shu yerda ishlaymiz. (7x7, № 45)
? Shu bilan birga, sen olmoshining ko’plik shakli (senlar) ko’plikka murojaatda “takabburlik” ma’nolarini ifodalab, uslubiy ahamiyat kasb eta olishi quyidagi misollar bilan ifodalab keladi: Senlar kim bo’ldilaring-u, menga aqil o’rgatasizlar. (Mo’jiza 2006, 15-son). Menga qara uka, senlarning zotlaring asli payt edi. Shunday bo’lib qolaverasizlar. (Ko’ngil ko’chalari 2006, 7-son). Senlar olmoshining shevaviy sanlar varianti ham qayt etilgan. Ma’noda qo’llanilayotganligini ta’kidlab shuni aytish lozimki, bunday holatda mazkur shakl og’zaki, aniqrog’i, shevaviy nutqqa xosligi bilan ajralib turadi. Masalan: sanlarni ko’rgani ko’zim yo’q. Yo’qollaring bu yerdan! (so’z uslubidan) mazkur ikkala so’z shakil ham oppazitsiyali, ya’ni salbiy ma’no bilan birga, ijobiy ma’noni ham ifodalay olishi mumkun. Masalan: ey bolalarim, senlar hali yoshsanlar. Sanlar kattalarni hurmat qilishga o’rganinglar, ta’kidlash joizki, sen olmoshiga tegishli qo’shimchalarning qo’shilishidan senday, sendagi so’z shakllar yasalgan bo’lib, ular ham nutqning uslubiy bo’lishini ta’minlaydi. Chunki mazkur so’z shakllar ko’pincha, ko’plik ma’nolari ifodalay oladi. Masalan: a) – sendaylarning kasri menga urmasligi uchun hali ko’p ishlar qilishim kerak,- dedi, Hoji polvon (Ko’ngil ko’chalari, 8 - (21) Sendaqalarning jonini Kesakpolvon kirgizib qo’yar edi. Baxtimga u o’lib qoldi, - deb o’yladi Asadbek (T.Malik, “Shaytanat”). II. “Kinoya” semasi. O’zbek tilida uslubiy ahamiyatga molik badiiy vositalardan biri “kinoya”, ya’ni kesatiq, qochiriq, piching ma’nolarini ro’yobga chiqarish maqsadida, asosan ot turkumiga mansub so’zlardan keng foydalanib kelinmoqda. Shu bilan birga, bu borada olmoshlarning ham o’ziga xos o’rni borligini ta’kidlab o’tish lozim. “Kinoya” ma’nosining voqiylanishida olmoshlarning kishilik, o’zlik ham so’roq turkumlaridan foydalanayotganligini ham yozma, ham og’zaki nutqqa oid dalillar yaqqol isbotlay oladi. Sen va siz olmoshlari “hurmat” ma’nosida qo’llanganda, ko’pincha bosh harf bilan yoziladi. Bunday holat olmoshlarning uslubiy qirralidan birini tashkil etib, o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Mazkur olmosh bunday yozuvi bilan yozma nutqda qo’llanishi alohida ta’kidlab o’tamizki, bunday uslub ham nasriy, ham nazmiy asarlarda bod-bod qo’llab turiladi. Misollar keltiramiz. Rishtalarni jonimda tutashgan, biriga ozor yetsa, boshqalari teng zirqiraydigan opalarimiz… (Bekajon № 19 (425)). Azizam, siz bahorning egizaki, go’zallikning sur’ati, hayotning doyasisiz… (shu joyda).. Ilohim yor topgin menga o’xshagan, Poyingizga jonimni fido aylagan. Afsus sizdek aqillini, qaydan topaman. (Bekajon 19-son). Shunday qilib, olmoshlarning har ikkala nutq turida xilma xil funktsional uslubiy vozifalarda qo’llanishini ularning turli uslublarga xosligi bilan belgilash mumkun. Bundan tashqari badiiy uslubda olmoshlar, tarixiy, shevaviy variyantlari bilan olinib badiiy asarlarda o’ziga xos vazifa bajaradi. Tilning ijtimoiy vozifasi haqida gapirar ekan akademik V.V.Vinogradov “Tilning aloqa, xabar va ta’sir kabi muhum ijtimoiy vazifalari ajratilganda til strukturasi umumiy planida quyidagi uslublar chegaralangan bo’lishi mumkun: kundalik maishiy uslub (aloqa vazifasi), kundalik hizmatga doir rasmiy xujjat va ilmiy (xabar vazifasi), publisistik va badiiy belletristic (ta’sir vazifasi)” tarzida qayt etgan fikrlari badiiy matnlarda til vazifalarini tahlil etishda muhum ahamiyatga egadir. Til vazifalarining badiiy matnlarda o’ziga xos tarzda nomoyon bo’lishi tufayli ularda tildan foydalanishning alohida uslubi shakilangan. Ana shu alohidalikning olmoshlardan foydalanishda ham yaqqol nomoyon bo’lishi ularningm mahsus tahlil etishni taqozo etadi. Adabiy asarlar matnida olmoshlarning barcha turlarini uchratish mumkun. Mavzularning turli tumanligi asardaturli jins, yosh va kasbdagi qahramonlar nutqi olmoshlarning shu tariqa keng ko’lamda foydalanishga yo’l qo’yadi. Bu qo’llanishda ular, birinchi navbatda o’zining semantic ma’nolari, ikkinchidan stilistik ma’nolari bilan ishtirok etadi. Kishilik olmoshlari badiiy matnlarda juda faol ularni birma-bir ko’zdan kechiramiz. Men janr xususiyatlaridan qatiy nazar barcha badiiy asarlarda faol qo’llanadi va o’zining grammatik ma’nosidan tashqari alohida semantik ottenkani nomoyon etadi. Asosan ta’kidni ifoda etadi. Agarchi (ta’kidni ifoda etadi). Masalan, Shaxzodaning gunohlarini kechirmoqda bo’lsa, yurt osoyishtaligi yo’lida men sulhdan bosh tortmas edim. “Tushda kechgan umrlar”da manetti marttagina persanajlar nutqida qo’llanilgan: bo’masa uy obber, uch holanimi, desam man sizga kvartera beradigan ispolkam emasman, deydi. Kelinkiyov dogma ko’chib kelgan kunlari eng avval man bilan tanishgan… kabi. Bu maning adabiy matnlarda imkoniyati chegaralanib borayotganligidan dalolat beradi. “Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi”da uchraydigan 2 ta faqir va 27 ta banda so’zining birontasi ham men ma’nosida ishlatilgan emas, balki o’z leksik ma’nosi- odam, inson, kishi ma’nolari bilan ishtirok etgan. Bu esa, hamma, faqir, banda so’zlarining men o’rniga qo’llanish imkoniyatlari tobora torayeb borayotganligini ko’rsatadi. Banda so’zi bilan yonma-yon men ning qo’llanilishi fikrni yanada mustahkamlaydi. Shunday ekan, men ojiza banda, shu shu yerda o’tirgan barcha mo’min-musulmon mazlumalar Muhammad alayhissalomimiz o’gitlariga amal qilib, boshlariga rumol yopishlarini so’rayman… Xudo men bandasini –da o’z rahmatiga olsa edi! Shuning uchun bo’lsa kerak, “Ulug’bek xazinasida” ham banda 1-shaxs birlikni ko’rsatish vazifasida bir martta qo’llangan. Osiy banda o’z padarini taxtdan sarnigan qilgan bo’lsam… bu yumushni misli islom yo’lida qilganman, mavlono! Lekin roman matnida Bandai ojiz, Bandai g’afil, osiy banda, Bandai mo’min, gunohor banda, Bandai mutakkabbur, Bandai nabokor kabi aniqlovchili – izofali qurulmalar uchraydi. Bandai ojiz Movorounnahirga salkam qirq yil rahnomolik qildim. Va lekin, bandai g’oful haq taoloning ixtiyorini bilmoqdan ojirdurmiz mavlono Ali, har bandai mo’minning izmi ixtiyori o’zidadir. Yo’q Bandai ojiz emas, bandai nobokorsen! kabi. Men o’rnida kamina, faqir, banda so’zlarining qo’llanishi tarixan (amtarlik ma’nosini ifodalash bilan bog’liq, bo’lgan “Ulug;bek xazinasi”da aynan shu ma’nolarni bergan) Kaminadin tagin ne tilaysiz, ustod? Nahot faqirdan shubha qilarsiz, ustod? Zamonoviy adabiy asarlar matnida kamina, faqir so’zlarining qo’llanish ko’lami torayib borayotganligi ko’rsatiladi va bu bilan bir qatorda, ularning semantic doirasida ham o’rganishlar sodir bo’layotganligi ko’rsatiladi. Masalan, kamina O’.Xoshimov qahramoni Soat G’aiyev va T.Murod qahramoni luttiboz “demakrat” Dilya nutqida mantanchoqlik ottenkasini ifodalash maqsadida keltirilgan. E’tiboringiz uchun, o’rtoq tergovchi, gorispolkamning uy taqsimoti komissiyasida kamina ham borlar! (kamina ana shundan keyin). Chunki ko’rob turibsiz-kamina bir ojizai zaifa kabi. J.Hamdamov “o’zbek tili tarixi” asarida Alisher Navoiy ijodida kishilik olmoshlarining tarixan faqir, bi faqir, banda, bu banda, bu bandai faqir, bu benavo, bu marhum, bu notovon, bu telba, bu shikasta, bu qil, bu haqir, kamina singari ekvivalentlari bo’lganligini va ularni qo’llash an’analari keyingi asrlar adabiyotida ham davom etganligini ko’rsatib o’tadi va quyidagilarni yozadi: “_________” olmoshining ekvivalanti yoki dubleti sifatida qo’llanadigan so’zlar yoki so’z birikmalari odatda so’zlovchining tinglovchiga nisbatan sub’ektiv hissiyotini, uning oldida o’zini g’oyatda kamtar, xoksor tutishini yoki tilga olinayotgan shaxsga nisbatan hurmati va samimiyati kabilarni ifodalaydi. Bunday vaqtda birinchi shaxs birlikdagi kishilik olmoshlari o’rnida uning uslubiy ekvivalanti sifatida ishlatilgan so’z yoki ibora o’zining leksik ma’nosini yo’qotib, olmosh ma’nosini ifodalaydi, lekin o’zining leksik ma’nosi bilan olmoshlar qatoriga butunlay o’tib ketmaydi. 13 Sen olmoshi badiiy asarlardagi eng faol olmoshlardan biridir. Agar uning fe’l tarkibida kelib, 2-shaxs birligini ko’rsata olishini, shu bilan u bajaradigan grammatik vazifaning zimmasiga o’tishni hisobga oladigan bo’lsak, sen gap tarkibida bajaradigan leksik-grammatik vazifadan ozod b’ladi. Unda faqat stilistik vazifa qolishi mumkun: Hamon ko’nglimga sen ilxom solursan, Gohi Layli, gaho Shirin bo’lib. 13 Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. – Самарšанд: СамДУ, 2004, 56 - 57 –бетлар. Doimo yasharsen dostonlarimda, Xozonsiz gul bo’lib bo’stonlarimda (Uyg’un, I.Sulton). Misralarida u ta’kidga, ajralib ko’rsatish maqsadida xizmat qilmoqda. Ushbu olmoshning badiiy manbalaridagi stilistik vazifani mana shu tarzda izohlash mumkin. Ba’zan senga ko’plik ko’rsatkichi –lar qo’shiladi. Bu holat sitilistik uslubdan ko’chgan deyish mumkin. J. Hamdamov mazkur hodisaning tilimizda qadiymiy ekanligini ta’kidlaydi: “Senlar –senlar olmoshi bir tomondan siz degan ikkinchi shaxs ko’plikdagi kishilik olmoshlari ma’nosida ishlatilsa, ikkinchi tomondan unda so’zlovchining tinglovchiga sub’yektiv munosabati ifodalanadi. Shubhasiz, bizni masalaning ikkinchi jihati qiziqtiradi. J.Hamdamovning aytganlaridan shu nasa anglashiladiki, bu olmoshning subyektiv munosabati bildirish xususiyati hozirgi tilimiz uchun yagilik emas. Buni o’z vaqtida Mahmud Qashqariy ham payqagan. Ammo uning stilistik ottenkalar bilan qo’llanishi (qayd etish lazim bo’ladi). Chegaralanganligi asosan so’zlashuv uslubi va badiiy uslublar doirasida ishlatilishini qayt etish lozim bo’ladi. Tahlil qilingan misollardan senlarning badiiy manbalardagi stilistik vazifalari to’g’risida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: - So’zlozchining o’zidan yoshi kichiklarga nisbatan murojatida qo’llanadi vahech qanda sitilistik vazifa bajarmaydi: Hali senlar ko’rganlarigni hech kim ko’rmaydi, bolalarim, inoq bo’linglar, senlarning baxtingni ko’rsam, bas, - dedi (U. Hoshimov). - Xuddi shu ma’noda O.Yoqubov uni Ulug’bek nutqida qo’llab, u orqali g’oyatdamuhim,boshqa matinlarda kamdan-kam uchraydigan mehir, mehribonlik ottenkalari bera olgan. Bu ottenkaning aniq ifodalanishini ko’rsatish uchun mikromatnni to’liq keltiramiz: Va lekin qaytmay musofirlikda olamdan o’tsam … bu xazinani ko’z qorachiqlaringizday saqlangiz, so’ng, inongan shogirtlaringizga topshiringiz ham o’z shogirdlariga topshirgay va shu yusin zurriyotlarga o’tib, elimiz osmoniga oftob chiqqanda yashaydurgon baxtli avlodlarimizga yetib borgay…senlardin tilaydurgon boshqa tyo’q. Ammo matin davomidagi gapda kelgan sizni bilan almashtiribbo’lmaydi: Faqat sizday shogitlarimdin ming bor rozimen; O.Yoqubov bu olmoshini favqulodda orginal tarzda qo’llagan, uni predmentlarga nisbatan ishlatgan: O, yulduzlar, sehrli yulduzlar! U qirq yil senlarning sirlaringni bilmoq niyatida yashadi, sanoqsiz tunlarni bedor o’tkazdi. Bu yerda ham ta’kid ottenkasi, asar qahramonining yulduzlarga bo’lgan mehri aynan ana shu olmosh orqali kuchaytirilgan: - Hozirgi o’zbek nutqida faol bo’lgan mensinoslik ottekanlarini beradi. Shu ma’noda O’. Hoshimov uni komissor S. G’aniyev tilida ko’p ishlatadi: Baloniyam bilmaysanlar! Hayronman, institutlaringda nimani o’rgatadi, senlarga? Senlar nima? Amallab o’qishga kirasan … amallab bitirasan; - Nafaqat g’azabni ifoda etadi: Afg’onistondagi “duh”lar tilida qo’llaydi: - senlar o’zbekmi! – “duh” yorilgan lablari orasidan qon tupirib, tishlarini g’ijirlatdi. –yo’q! senlar o’zbekmas! Senlar musurmonmas! – U esdan og’gandek xoxolab kuldi. –Senlar “shuraviy!” (O’.Xoshimov). Olmoshning takror qo’llanishi bu stilistik ottenkalar ta’sirini yana ham kuchaytiradi; - Masxaralash, birovning ustidan kulish ottenkasini kuchaytiradi: Dedushkang senlarga yangi babushka olib keldi! – Dedi Lola akabiy kulib. – yaqinda babushkang senlarga dyadya tug’ub beradi. Senlar ko’tarib yurasan! (O’.Xoshimov) “Tushda kechgan umrlar”da Lola tilidan keltirilgan ushbu gaplarda masxaralash, kulish, piching ohanglarini mikro matnning o’zidan ham payqas mumkun: Dedushkang senlarga yangi babushka olib keldi! – Dedi Lola akabiy kulib. Senlar ko’tarib yurasanlar. Yaqinda babushkang senlarga dyadya tug’ub beradi. Senlar ko’tarib yurasan! Kabi. Ammo olmoshning har bir gapda bir maromda takrorlanishi nutqda bu ottenkalarning aniq reallashuviga sabab bo’lmoqda. Mazkur olmoshning takror qo’llanish imkoniyati faqat badiiy uslubda ko’p keladi: - Senlar, o’zi, qayerdansan? Senlar, o’zi, qayoqda o’sding? Senlar, o’zi, kimni bolasisan? Osmondan tush-a, to’nkalar, osmonlar sharoblab tush-a, to’nkalar. Senlar sovet tuzumi tug’ruqxonasida tug’ulding. Sovet tuzumining bog’chasida katta bo’lding. Senlar, o’zi, sovet tuzumi maktabida o’qiding, sovet tuzumi institutida o’qiding. Senlar, o’zi, sotsializmdan chiqding-senlar, o’zi, porloq kommunizm sari olg’o borayotib eding. Senlar pioner eding, komsamol eding. Bu kabi o’rinlarda senlar va takror usuliga xos bo’lgan takrorlash, ajratib ko’rsatish ottenkalari uyg’unlashadi. Bir birini qo’llab quvvatlaydigan stilistik vositaga aylanadi. Biz elementi so’zlayotgan kishi va boshqa kishilarni birgalikda olib ko’plik ma’nosini anglatishi uning leksik- grammatik ma’nosi hisoblanadi: O’zi –ku, bizni ilm-urfanga chanqoq xalq deydi, yana mehnatkash nomehnatkash deb xalqni ajratgani nimasi!... (A.Qahhor). Ko’plikni umumiy tarzda anglatishdan tashqari, ba’zan aniq, ikki kishi ma’nosini ham beradi: Nechun ollo bizni bultur qovushtirmadi? (O.Yoqubov). Shu bilan birga, u funksional uslublar da’rasida yana qo’shimcha ma’nolar ham anglatadi. Jumladan, badiiy mabalarda alohida semantik –sitilistik ottenkalar bilan namayon bo’ladi. Masalan, an’anaviy tarzda men o’rnida qo’llanadi: bu talofat sababi shukim, biz inongan lashkarboshilar, misilsiz razolatga borib, shahzoda tarifiga qochib o’tmishlar … (O.Yoqubov. Ulug’bek xazinasi). Kabi, bunda bir necha sitilistik nozikliklar yuzaga chiqadi.: a) Kamtarlik, ottenkasi: Bizning dorgoh to’g’ri kelmasa … kamina ne qilay? (O’.Hoshimov Tushda kechgan umrlar); b) Manmanlik, maqtanish ottenkasi: Buyog’ini bizga ko’yib bering. Buyog’ini biz boplaymiz! (T. Murad. Otamdan qolgan dalalar); c) Hoksorlik ottenkasi: biz bir dalada yurgan dehqon bo’lsak (T.Murod); d) Erkalash ottenkasi: jinni! Ayiq! – SHahnoza erkalanib qo’lidagi qoshiqchasi bilan yana tahdid qildi – yomon bola bo’psiz! Bilib qo’ying, bizdayam qurol bor. Bir ursam! - shunday deb rumolchasi bilan menning lablarimni artib qo’ydi. (O’. Hoshimov Tushda kechgan umrlar). e) ajratish yoki birgalik ottenkasi: sen bilan biz - o’zbekmiz (O’.Hoshmov); sen bilan biz faqat “opazdivat” qilamiz, (T.Murod) kabi. v) yaqinlik ottenkasi: Agarchi humo qushi shahzodaning boshiga qo’nib, yurt osoyishi buzilsa… rasadxonadagi barcha nodir kitoblar, barcha noyobqo’lyozmalarni asrabqolmoqsizu bizga yuklanibdur, birodori aziz…. (O.Yoqubov) Maskur olmoshda birgalik ottenkasi men o’rnida qo’llanmagan taqdirda ham namoyon bo’lishi kuzatiladi. O-o-o, qo’shin bizda bor-da! Qayta quruvchilir qo’shini! Biz Gippakrat oldida qasam ichganmiz (T.Murod). Birgalik va umumiylikni anglatish jarayonida bizning semantik ko’lami yanada kengayib ketadi. U shaxsga nisbatan qo’llanish doirasidan tashqariga chiqadi va qandaydir tashkilot yoki idoralarga, ularning vakillariga ishora qiladi. Bizga umumiy gap emas, aniq dalil kerak. Biz haqiqatni aniqlashimiz, eringizning qo’llarini topishimiz kerak (O’.Hoshimov). Ba’zan bizning qo’llanishi metonimiya hodisasining yuz berishiga qo’llanishi sabab bo’ladi va u gapda boshqa bir so’zning vazifasini o’z zimmasiga oladi. Siz bizda o’qirdingiz-a! – dedi hamon jilmayib (O’.Hoshimov). Bu holat so’zlashuv uslubida ko’proq kuzatiladi. Biz badiiy matnda obzar yaratishning kuchli vositalariga aylanadi. Biz ishimizni bilib qilamiz. Biz Ukrainada ocharchilikka qarshi kurashib, rosa tajriba to’plaganmiz. Biz ana shu tajribalarimizdan kelib chiqib ish qilamiz.biz mana shunday yo’l bilan ocharchilikka qarshi ko’ramiz. (T.Murod. Otamdan qolgan dalalar). Achinish, afsuslanish ottenkalarini kuchaytirishga ichki tug’yonning yuzaga chiqishiga ko’maklashadi. Ana, bizni shahrimiz-yaraqlaydi! Bizni shahrimizni ko’rgan odam … o’lgisi keladi! O’tgan sayin, o’lgisi keladi! Bizni shahrimizni ko’rgan odam … tezroq omonotimni topshirib… shu shahardan makon tosam deydi. (T.Murod). So’zlashuv nutqi bo’lgani singari badiiy nutqda ham biz olmoshi maqtanish, o’zini ko’rsatish ma’nolarini ham ifodalaydi. Chaqirtirgan ekansiz, mana biz keldik. Agar shunday bo’ladigan bo’lsa, biz nima qilib yuribmiz: biz ham bormiz aka kabi. Bu kabi gaplarda u grammatik men vazifasini ado etadi. Biz olmoshi badiiy matnlarda ko’rsatish olmoshi yuzaga keltiradi. Masalan. Bizning mashina ro’paraga kelib to’xtashi bilan “Burbuxayka” kabinasida avtomat tarilladi. Mashinangiz adir tepasiga to’xtagan, pastda, ancha olisda qoya panasidagi myulishda “burbuxayka” (avg’onlarning yuk mashinasini shunaqa deymiz) turar edi. Hayriyat, postga boshqa ekipaj yuborib, bizning tankni qismga qaytarish haqida buyruq bo’ldi. Tankimiz toshlar uyumi orasiga ko’milib ketibdi. (O’. Hoshimov. Tushda kechgan umrlar). Bizni Rajabo’vni ozod qiling, jo-o-on uka! (T. Murod) misolida esa Rajabovning yaxshi odam ekanligiga ishora mavjud. Asar mihromatnidan ham shu narsa anglashiladi. Bizni Dilya ham chekadi. Ichishini bilmadim. To’y- ma’rakalarda ichadi, deyishadi. (T. Murod). Gapdagi biz olmoshining sitilistik ma’nosi esa butunlay boshqacha. Unda go’yo yaqin olib gapirayotganday tuyulayotgani bilan, Dilya va uning xatti – harakatlariga nisbatan nafrat norazilik bor. Shuning uchun bizning Dilya jumlasining piching ottenkasi, salbiy munosabat anglashiladi. Odatda ijobiy ma’noni beradigan so’zni salbiy ma’noda qo’llash tilning muhim sitilistik imkoniyatlaridan biridir. Mana bu misolida ham bizning qo’llanishida alohida ekspressivlik ajratib turadi: Ishonasanmi, o’g’lim: ba’zan qarab turib kulgim keladi. Xo’p, men-ku, “gunohkorman”, “jinoyotchiman”. Bizdaqa “yomonlar”ni “yaxshi” yo’lga soladiganlar- chi? (O’. Hoshimov). Gapning umumiy mazmunidan bizdaqa elemetidan so’zlovchi o’zini kamsitmoqda, past olmoqda deb tushunish mumkin. Aslida so’zlovchi bu niyatda emas, so’z bu o’rinda uni yomonotliq qilganlarga bo’lgan nafratini ifoda etishga ko’maklashmoqda. Maskur olmoshning navbattagi stilistik imkoniyati mana shundan iborat. Ushbu tahlillar badiiy mantlarda biz olmoshining semantic-stilistik imkoniyatlari keng ko’lamda nomoyon bo’lishini k’rsatadi. Bu o’ziga xosliklarning ma’lum qismi olmoshning so’zlashuv uslubida anglatagan ma’nolariga mos keladi. Bu murojaat tarixiy-badiiy asarlarda yanada faollashadi. Tahlilda yangilikni ko’zlab, uni ham kishilik, ham ko’rsatish olmoshi sifatida olib qaraymiz. U, ular barcha matnlarda bo’lgani singar badiiy asarlarda ham faol va barcha uslublar uchun betaraf sanaladi. Tilimiz tarixida u, ul, shakillarida qo’llanib kelingan ushbu olmoshining ul shakli hozirgi adabiy tilimiz uchun me’yor sanalmaydi. Uning imkoniyatlari hatto so’zlashuv uslubida ham chegaralanib qolgan. Faqat badiiy matnlarda unga murojaat qilanidi. Statistik ma’lumotlar nasriy, badiiy asarlardan olingan. Ul so’ziga uchta romonda faqat bir o’rinda murojaat qilinganligi, uning prozayek asarlar tili uchun xos emasligi mumkunligini ko’rsatadi: Aqil-zakovat bobida… ul zotga teng kam topiladi. (T.Murod) kabi. Poetik asarlar matnda esa manzara o’zgaradi. Masalan,Zulfiyaning “Shalola” va “Mushoira” toplamida u olti marta M.Alining “Saylanma”sida esa 49 marta qo’llangan. Bu qo’llanish darajasi ijotkorning har bir so’zga. Bu o’rinda u va ul olmoshlariga bo’lgan individual munosabati ham belgilaydi. Daryolarning ul yuzidan kelgan, so’zmi, yor-yor, (To’lin oyday yashanab kelgan Zaynab qizmi, yor-yor (Zulfiya). Bugun ul do’stlardan darak yo’q, mana). Bugun ul qizaloq qaydadir, xayxot! (M.Ali) kabi. Har qalay bir narsa aniq: Tilimizda qadimdan bap- baravar qo’llanib kelayotgan u va ulning qo’llanish imkoniyatlari hozirga kelib, funktsional jihatdan chegaralangan. Ul badiiy uslubga xoslangan. Bu olmoshning aniq ko’rinishi haqida ham shu fikrni aytamiz: Bobongiz fatk etib shuhrat qozondi. Jumla dunyoni, / Bu odam ko’rmagay endi, aningdek zoti a’loni.Aning kalomini o’zing eshitding! (O.Yoqubov). ko’plik korsatkichi ularning tarixiy alar shakli ba’zan birlikda qo’llanadi va badiiy estatek jihatdan g’oyatda kuchli samara beradi: Biz Amir Temur… - ollo taola alarga bog’irizvonni makan qilgay! – Amir Temir avladidan yaxshilik ko’rgan bo’lsak, yomonlik ham ko’rdik. Hazinadan bobong Amir ul mo’minin… - tangi taola alarga Firdavsi aloni makon qilgay! – bobong Amir Temur javhradi yo’qolgan emush… (O.Yoqubov). tilimiz tarixida ham shu stilistik ottenkani bergan alar bugungi badiiy tilida yuqori uslub namunasi sifatida shtirok etadi. Ko’rsatish olmoshlari ilmiy manbalarda bu, shu, o’sha olmoshlari va ularning ko’plik ko’rsatkichi –lar qo’shilgan shakillari ko’rsatish olmoshlari sifatida etirof etilgan va ular day, doq, daqa, daqangi –cha, chalik kabi qo’shimchlar bilan kelgan paytlarda sifat va ravish harakterida ishlatilishi ta’kidlangan. 14 Shuning uchun tahlil ko’lamini cheklaymiz va faqat badiiy uslubda bu, shu, o’sha olmoshining qo’llanish xususiyatlari haqida mulohaza yuritamiz. U, ular haqida ko’rsatish olmoshlar qismida so’z yuritiladi. Bu, shu, o’sha olmoshlari qadimiy bul, shul, o’sha, ushul, oshul elementlarining fonetik o’zgarishiga uchragan, qisqargan shaklidir. 15 Olmoshlarning, xususan ko’rsatish olmoshlarining shakillanish tarixi haqida kuzatish olib brogan. S.Ibrohimov ul, bul, shul, o’shal so’zlarni bu turdagi olmshlarning to’liq shakli sifatida baholaydi va o’zbek tili taraqqiyotining keyingi bosqichlarida ohirgi tovish qisqarib u, bu, shu tarzda aytilishi… haqida mulohazalar bayon qilinadi. 16 Olim ko’rsatgan bu variantlarning ikkinchisi uslubiy betaraf harakterga ega va o’zbek tilining barcha funktsional uslublarida qo’llanaveradi. Tilimiz tarihida ko’rsatish olmoshlarining to’liq shaklda ifodalangan ul, bul, shul, o’shal kabi ko’rinishlarni bugungi adabiy tilimiz talablari nuqtai nazardan me’yoriy sanalmaydi. Ularning tarixan qo’llanishida esa stilistik ottenkalarning nomoyon bo’lmagan. Ammo ushbu shakillarning hozirgi o’zbek tildagi funktsional 14 Ўзбек тили грамматикаси, 1 том –Т, ---- 337-343- бетлар 15
99-
16
uslublaridan badiiy uslublarda yashab kelayotgan davrlar o’tishi bilan ularga shu uslub doirasida ekspressiv ottenkalarning yuzaga kelgani bilan izohlanadi. Hozirgi ularning qo’llanishi, garchi she’r mazmuniga o’zgarishlar kiritmasa ham, ifodaga ko’tarinki ruh bag’ishlaydi, uning yuqori uslubda va darajada berilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Jadvaldan anglashilib turibdiki, ko’rsatish olmoshlarining hozirgi adabiy tilimizdagi barcha ko’rinishlar faol bo’lib, ular orasida bu va shu qo’llanish chastotasiga ko’ra ustunlik qiladi. Ularga qaraganda o’shaning bu ga nisbati deyarli to’rt, shu ga qaraganda ikki baravar kam qo’llanishi unda rasmiylik ottenkasining mavjudligi bilan izohlanadi. Ushbu haqida ham shu gapni aytish mumkin. Tahlillar boshqa asarlarga ayrim qahramonlarning “firqaviyligi”, rasmiy kishilar hisoblanishi, ularning hayoti va faoliyatiga oid voqyealar o’rni bilan rasmiy ohangda tasvirlanganligiga bog’liq ekanligini ko’rsatadi. B.Yusupov “Eski o’zbek tilida ko’rsatish olmoshlari (XV – XVI)” nomli maqolasida ushbu, o’shal) o’shul kabi ko’rsatish olmoshlarining stilistik xususiyatlari haqida so’z yuritgan. Ushbu olmoshni u bilan ma’nodor bo’lgan olmoshlarga qiyoslar ekan, “so’zlovchi predmetlarni aniq, konkret, ajratib ko’rsatmoqchi bo’lgan taqdirda ushbu ushbu olmoshlarini ishlatadi. Aniq voqyealar, sanalar ko’proq uchraydigan asarlarda (masalan, “Boburnoma” va tarixiy dostonlarda) ushbu ko’proq ishlatilgan. Chunki bunday asarlardagi o’sha voqyea-hodisalar sodir bo’lgan paytni aniqroq, tasvirlash ushbu olmoshlarini ko’proq qo’llashni taqazo etadi. Lirik asarlarda ushbu kam ishlatiladi. Bu hol mazkur janrning tabiatidan kelib chiqadi. Masalan, Bobur lirikasida (189 bet) hammasi bo’lib 13 marta, “Mubayyin” risolasidan olingan “Kitobuzzakot” (16-bet) nomli soliq yig’ish tartib-qoidalariga bag’ishlangan she’riy parchada esa 33 marta uchraydi. Demak, ushbu olmoshli adabiy tilning turli uslublarida har xil miqdorda ishlatilgan”. 17 Maqola muallifi o’shulga ushbu ko’rsatish olmoshining muqobili (varianti) deb qaraydi. O’shal va o’shul olmoshlarining bir-biridan deyarli farq filmasligini 17 Юсупов Б. Эски ўзбек тилида кўрсатишлари (XV – XVI асрлар) ўзбек тили ва адабиёти – 1986 №3, 23-бет. ta’kidlagan holda ular o’rtasidagi stilistik farqlari ko’satib beradi va ularning o’zaro almashtirilib qo’llanishi bilan bitta so’zning hadeb takrorlanaverishiga yo’l qo’ymaydi, deydi. Ammo olimning “bu ikki olmoshni bir birining o’rnida ishlatish ularning sinonimligidan darak beradi” 18 , degan fikri bastalabdir. Bizningcha, ularning qo’llanishida sinonimi munosabatdan ko’ra funksional chegaralanish kuchliroqdir, muallif ham buni payqagan O. Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida bulning 31 marta, shulning 6 marta, o’shalning 10 marta qo’llanilganligi roman mavzusining tarixiyligi va undagi personaj nutqi bilan bog’liq, O’. Hoshimovning “Tunda kechgan umrlar”ida umuman uchramasligi ham asar mavzusining zamonaviyligi bilan izohlanadi. Ko’rsatish olmoshlaridagi arxaik shakllar hozirgi adabiy tilimiz meyor sanalmaydi va ular faqat tarixiy matnlar hamda sheriyat tilida saqlanib qolgan deb ayta olamiz: Tig’iz bo’lsa hamki fursati g’oyat (Jahongir bul yurtga to’xtabdi biror. Senning qadamingga o’qirman afsun) va qilurman o’shal yonni ziyorat (M. Ali). Tahlillardan anglashiladiki, bu, shu, o’sha olmoshlarining badiiy uslubda qo’llanishiga alohidalik ko’zga tashlanmaydiva bu ularning funksional uslublararo betarafligi bilan xarakterlanadi. So’roq olmoshlari. Ilmiy adabiyotlarda so’roq olmoshlar orqali so’zlovchi nutq jarayonida ishtirok etuvchilardan o’ziga ma’lum bo’lmagan narsani aniqlab bilishi aytilgan 19 va badiiy uslubda ham asosan shu ma’nolari bilan ishtirok etadi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida so’roq olmoshlar orqali kim, ne / na, nechun, nechuk, nega, nima, nima uchun, necha, qay, qaysi, qanday, qani, qancha, qachon singari o’ndan ortiq turlari mavjud. Besh muallif asarida ham kim, necha, nega, nima, qancha, qanday, qani, qachon kabi olmoshlarning qo’llanishidagi mo’tadillik buni yaqqol ko’rsatib turibdi. 18 Юсупов Б. XV-XV аср ўзбек тили грамматикаси, I том, 353-бет. 19 Ў
Notekislik deganda ne /na, nechun, nima uchun olmoshlarining qo’llanish chostotasidagi har xilliklarni tushunayapmiz. Masalan, son jihatdan birinchi o’rinda turgan ne olmoshi O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida 793 marta, Muhammat Ali “Saylanma” 89 marta, Usmon Azim “saylanmasi”da 30 marta qo’llangani holda, O’.Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanida atigi 1 marta va T. Murodning “Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi” romanida 2 marta qo’llangan. Har bir ijodkorning so’z qo’llashdagi individualligini inkor etmagan holda ushbu fakitlarga tayanib aytish mumkinki, ne olmoshining qo’llanishi tarixiy mavzudagi proraik va barcha poetic asarlar doirasida chegaralangan: Menga erk na hojat, na hojat menga? Intilib, yalinib –yolvorib senga, (Topib yashamoq buyuk saodat! Intirqin yer edi xokisor,) Aqil ko’zi hech na ilg’amas… (M.Ali). Demak, hozirgi adabiy til miyorlari nuqtai nazaridan qaralganda ne/na olmoshlarining nutqda qo’llanishi chegaralanib borayotganligi nafaqat badiiy uslubda saqlanib turganligi ni dadil ayta olamiz: Faqatgina o’z so’zidan iborat bo’lgan o’zlik olmoshi badiiy matnlarda ham betaraf birlik sifatida ishtirok etadi. Ushbu olmosh semantik ma’nosining taraqqiyotida so’zlashuv jarayonida sodir bo’lgan ma’nolari bilan badiiy matnlarda ko’chgan va aksariyat hollarda personaj nutqida qo’llanadi. O’z olmoshi bir shaxsni ajratib ko’rsatish, yakkalik semasi bilan qatnashadi. Ziyofat tafsilotlarini eslab, ta’bi battar xira bo’ldi: o’zi behat hurmat qiladigan, alohida lutor bilan taklif etilgan keksa bir olim tantanaga kelmadi, kim bilsin, munosib ko’rmadimi? (X. Sultonov. Bir oqshom ertagi. Qog’oz gullar 59-bet). U o’ziga tarbiya bergan kampirni bibim derdi. (O. Muxtor. Yillar shamoli 3-bet). O’zlik olmoshi o’zini takidlash ma’nosida ham qo’llanadi. Unga –muncha narsani bular nazar-pisand qilmasa, qimmatini qayoqdan olaman, o’zim bir qaram benavo bo’lsam.(U. Nazarov. “chayon yili” 47-bet). Bir o’zim shoshmay narsalarni yig’ishtira boshladim. (U. Nazarov o’zgalar uchun 4-bet). –A?.. yo’q, yaqinda keldim, -dedi. (X. Sultonov. Bir oqshom ertagi 23-bet). Deyman, dehqonchilik o’zibir dunyo ish bo’lsa, bashqa ishlarni qachon o’rgandingizu bunday ishlarni qilishga qanday ulgurasiz?! (O. Muxtor. Yillar shamoli 41- bet). Ayrim hollarda favqulotdagi nutqni hosil qilishda ham o’zlik olmoshi ishtirok etishi mumkin bu holat ham uning semantik stilistik qirralari ko’pligidan dalolat beradi. M.M.Do’stning “Galatepa qissalari”dan olingan ushbu matnda qahrampnning individual nutqini hosil qilshda o’zlik olmoshi xuddi shu fazifani bajargan. O’zingizda bo’lasizmi?- deb so’radi. Binafshaxon, ovozida favqulotda hurmat va hayiqish zahur bo’ldi. –Ha, shuyerdaman-dedi. Elomonov, so’ng xotiniga shirinroq qilib tanbiq berdi: - G’alizroq gapirdingiz, xonim ona tilimizda odam o’zida emas, aniq bir joyda, masalasi kabinetda bo’ladi. (M.M.Do’st. galatepa qissalari 138- bet). O’zlik olmoshi (favqulotda) takrorlanib kuchaytirish ma’nosini ham bildiradi. Ahvolimdan qilayotgan ishimdan o’z- o’zimga xo’rligim keladi. (Said Ahmat. Qorakuz Majnun 34-bet). E’tirof ma’nosini ham bildirish mumkin. Qiz uzatishning o’zi bo’lmasa… (X. Sultonv bir oqshom ertagi 103-bet). Siz o’zingiz bo’lmagan holda menga qachalik dalda berganingizni bilsangiz edi. Faqat rahmat ayta olaman. (X. Sulton. Bir oqshom ertagi 18-bet). O’zlik olmoshining so’zlasguv va badiiy nuqta qo’llanishda uning ko’plik va egalik qo’shimchalariniolgan variantio’zlari ajralib turadi. Badiiy matnlarda esa o’zlari olmoshi personajlar nutqida asosan hurmat semasi bilan qatnashadi kuzatiladi. Endi, mana shu kasalxona rayonimiz territoryasida ekanidami yo sizni qo’llab-quvvatlashimini bilganidanmi, o’rtoq, rajabov meni jo’natdi. Shaxsan o’zlari jo’natdi!... (T. Murod). Sof ko’pli ma’nosida keladi. Odamlarning bir- birlariga qaraq o’zlarini rostlaydilar. (O. Matjan. “Iymon yog’dusi”. 132-bet). – yo’q, meniki bo’ladi, o’zlaring bir balo qilib amallab qo’ya qollaring, -dedi Omon. (G’. G’ulom asarlar 10 tom 165-bet) o’z olmoshining 2- shaxs ko’plik yoki 1- shaxs birlik o’rnida qo’llanishida ham milliy odatga xos bo’lgan ma’noda anglashilib turadi. Aybga o’zlaring qayerdan so’raymiz? Biz Toshkentdan, ota (U. Nazarov. Girdob 112-bet). Bu olmosh ta’kid ma’nosida ba’zan nutqni individuallashgtirish maqsadida ham qo’llanadi. Chala tush ko’rdim, ro’paramdan bir it chiqib, sovuqda qaltirab g’inshiyotgan kaminaning o’zlari emishman (G’ofur G’ulom. Asarlar 10 tom 5 tom 187-bet). Belgilash olmoshlari (hamma, barcha, bari, jami, yalpi, butun har kim, har nima, har qanday, har qancha , va hk.) badiiy matnda (olmosh) qo’llanilgan olmoshlarning asosiy qismini tashkil etadi. Ammo bu mahsuldorlik ularning badiiy matnda xoslanganligini bilirmaydi. Ular o’zbek nytqining barcha ko’rinshlarida faoldir. Badiiy matnlarda yalpi so’zining uchramaganligi uning rasmiy, ilmiy matnlarga xoslanganligi, har nima, har qanaqa, har qaysi olmoshning barcha uslublarda ham kam qo’llanishi va ijodkorlarning bu olmoshlarga bo’lgan individual munosabati bilan izohlanadi. Bo’lishsizlik olmoshlari (hech kim, hech nima, hech qanaqa, hech qaysi) badiiy matnlarda kelganda butunlay yangi ko’rinish kashf etmaydi. Badiiy matnning o’ziginagina tegishli bo’lgan bo’lishsizlik olmoshlari yo’q. ammo ifodkorlarning ularga bo’lishsizlik olmoshlarining sinonimik qatoridan faqat birgina birlikniqo’llash afzal ko’radi, boshqa bir holatda esa bu olmoshlarni shaxs, predmet-hodisa va harakatga nisbatan ishlatishda farqlaydi. Bo’lishsizlik olmoshlari qo’llanishining deyarli yarmi hech kim zimmasiga tushmoqda. Faolikning ikkinchi pog’onasini hech bir, hech qachon, uchunchi pog’onasini hech narsa, hech nima olmoshlari ishg’ol qiladi. Masalan, O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romonida 22 marta qo’llangan hechkim bo’lishsizlik olmosh matnda hech kim yo’q, hech kimning ko’ziga ko’zi tushmadi, hech kimdan sas/un chiqmadi, hech kim tob berolmadi, hech kim qaramadi, hech kimni qabul qilmadi, heckim ko’rinmadi, hechkim javob bermadi, hech kim kuttirmadi, hechkim tegmadi sengari gaplar tartibida turli xil grammatik vazifalarni ado etgan. Havliga siz xo’jayin sizga hech kim xo’jayin emas. (X.Sultonov, Bir oqshom ertagi, 98-bet). Qorong’ida hech narsa ko’rinmaydi. Buta shohlari orasidan mashina chirog’iarang ko’rinardi. (S.Ahmad, Qorako’z majnun, 28-bet). Pilla ayniqsa qiyin bo’ldi. (U.Nazarov, “O’zgalar uchun”, 57-bet). Hech narsa ko’rmagandek bo’lasiz-qo’yasiz. A? (X.Sultonov, Bir oqshom ertagi, 106-bet). Gumon olmoshlarning mavhumlikni, noaniqlikni ifoda etishda ikki grammatik ko’rsatkich – alla va –dir qo’shimchalariishtirok etadi va ular ma’lum o’rinlarda sinonimik munosabatga kirishi mumkun. Masalan: ko’ngli notinch davlatpanoh esa bunga allaqanday umid bog’lar, nimanidir kutar edi. (O.Yoqubov, Ulug’bek xazinasi) – Ko’ngli notinch davlatpanoh esa bunga qandaydir umid bog’lar, nimanidirkutar edi. – ko’ngli notinch davlatpanoh esa bunda allanechuk umid bog’larnimanidir kutar edi kabi. Badiiy matnlarda qo’llanish imkoniyati –dir qo’shimchali olmoshlarga qaraganda alla bilan hosil bo’lgan olmoshlarda ko’proq ekanligi ma’lum bo’ladi.S.Karimov bu haqda quyidagilarni yozgan edi. “Gumon olmoshlar ichida aksariyat mavhumlikni, noaniqlikni ifodalaydigan, ko’proq his- tuyg’ular ifodasida ishlatiladigan allaqanday, allanechuk va gumon yuklamasi bilan birga kelgan qandaydir, nechundir, nimadir, negadir olmoshlarni badiiy uslub doirasida qarash to’g’ri bo’ladi” 20 . Shunga asoslanib ularda badiiy uslubgamoillikborligi va unda – dirga nisbatan ma’lum darajada ekspressivlik mavjud ekanligini aytish mumkun. – dir qo’shimchalari gumon olmoshlarining so’zlashuv nutqida faoligi va umumuslubiy shakillanadigan gumon olmoshlarning ham predmet, ham belgiga nisbatan qo’llanisji tufayli ishlatilish ko’lami kengdir. Badiiy uslubga xoslangan gumon olmoshlar haqida so’z ketganda ularningayrim tarixiy shakillarini yodga keltirish zarur gumon olmoshlarining tarixiy shakllari kimsє, kimersє, burєvlar shaxsga nisbatan nimersє predmetlarga, jonivorlarga, voqea - hodisalarga nisbatan, falanhar ikkala holda ham qo’llanadi. 21 Binobarin bu gumon olmoshlarining ayrimlariga tarixiy mavzulardagi asoslarga duch kelamiz: Qani bir kimarsa amrini vojib qilmay ko’rsinchi? … Zero bu 20 Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби, 59-бет. 21
hodisalardan bir kimarsa borabor bo’lsa ikkovimiz ham badnom bo’lamiz… - ko’nglim boshqa nimarsani istaydi, shuaro tili bilan aytganda, gul iskamoqni tilaydi, amirim! (O.Qobulov, Ulug;bek xazinasi). Shunday qilib, badiiy matnlarda olmoshlarning ko’pligi tarixiy variantlari qo’llanishi bilan o’ziga xoslik kasb etadi. Bu badiiy adabiyotning voqealari qamrab olish ko’lami, ya’ni tarixiyligi va tasvirim koniyatlarining kengligi bilan izohlanadi. So’zlashuv uslublarining birontasida adabiy til me’yorlari nuqtai nazaridan bunga yo’l qo’yilmaydi. Poetik nutqda so’z mazmunan xis-hayojonga yo’g’rilgan, nihoyatda tiniqlashgan, teranlashgan bo’lishi shart. Har bir so’z shakl-shamoilga, rang- bo’yoq, “maza”, salmoq va ohangga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun poetik nutq o’ziga xos nutq bo’lib, bu o’ziga xoslikini lirikaning predmeti keltirib chiqaradi. She’riyatga xos xissiy fikrlash, monologig nutq uning so’z poetikasi ham o’ziga xos olamni yaratadi. Bu olamni yaratishda so’z turkumlari muhim o’rinni egallaydi. Garchi ot, sifat, fe’l singari so’z turkumlarining poetikkengligi olmoshlarda uchramasa-da, olmoshlar ham o’zining semantik-stilistik xususiyatlari bilan she’riynutqda o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.she’riy nutqda olmoshlar sinonimiyasidan, she’riy, tarixiy variantlaridan keng foydalanganlik holatiga duch kelamiz. Bu nutqni g’aliz qilmaydi, aksincha, she’riyat talabidan kelib chiqadi va bu holat ba’zan muhim stilistik vazifani ado etishga xizmat qiladi. Zavol ko’rma hech qachon, o’lkam Zavol bilmashu yoshining bilan. Muzaffar bo’l, g’olib bo’l, o’ktam, Do’stu-yoring, dartdoshing bilan. Asrlarning silsilasida, Boqiy turgay basharang sening. Mangu yorug’ peshonang sening, Mangu yorug’maskanim manim. O’zbekiston vatanim manim. (A.Oripov Tanlangan asarlar, 4 jildlik, I-jild, 181-bet). Bu matndagi “manim”shakl “men” olmoshining shevaviy variantidan
O’tli imonim mening. Qon bo’lib ketganda ham, Tanamda bu jonim mening. Menga bu jahon nadir Topmasam topsam qadar. Bulbuldin zabonim mening (M.Yusuf, Biz bahtli bo’lamiz) Ba’zan olmoshlar nutqda ko’p takrorlansa uslubiy jihatdan g’alizlik kelib chiqadi.lekin she’riyatda bunday holat kuzatilmaydi. Shu takror o’ziga xos vazifa ta’kid, kuchaytirish vazifasini bajaradi. Haddim bormi sizga bir so’z demakka Hatto uzr aytmoqqa sig’armi haddim Sizning husningizga boqqoni yakka Qancha savdolari boshdan o’tkardim
Sizga ikki olam boricha nisor Siz ikki olamdan balandsizmutloq Sizga faqatgina teng bo’lmoq darkor Sizga faqatginalozim sig’inmoq. (A.Oripov o’sha asar 247-bet). Sen borsan men uchun bu hayot go’zal Sen borsan men uchun dilbar koyinot Sensiz qolar edim zulmatda tugul Sensizqolar edim butkul bemurod. (A.Oripov o’sha asar 247-bet). Takrorning boshqa bir ko’rinishi ham olmosh orqali vujudga kelganini ko’ramiz bu holat ham she’rga boshqacha bir ruh bag’ishlagan. Odam yaralgandan beri Odam yaralgandan beri Ajdodlarim imdodini menga bering, menga bering. O’g’lim deb ishongan elim Kindik qonim tomgan elim Tuyg’ularim ozodini menga bering, menga bering. (M.Yusuf, Biz bahtli bo’lamiz, 36-bet) She’riyatda olmoshlar takrori har qanday o’rinda ham kelib o’ziga xos
(M.Yusuf, o’sha asar, 154-bet). Xalq og’zaki ijodida ham olmoshlar keng qo’llanadi bu esa olmoshlarning vazifa ko’lami nihoyatda serqamrov ekanligidan dalolat beradi. Masalan, bitta bu olmoshning qo’llanish chastotasiga e’tiboringizni qaratsak. Shu holatning o’zi yuqoridagi fikrimizning yaqqol isboti bo’lib, hizmat qiladi. Bu olmoshi Alpomish dostonida 1069 marta, uning bu varianti esa 466 marta, Ravshan dostonida bu olmoshi 139 marta, Rustamxon dostonida 282 marta qo’llangan. Lug’atda bu olmoshi eng ko’p qo’llangan so’zlar qatorida turibdi 22 . Mana shu dalilning o’zi olmoshlarning nutqdagi o’rni ancha faolligidan dalolat beradi. Shu o’rinda aytish kerakki, adabiy til me’yorida mavjud bo’lmagan man, san, ul, alar, na, ne, nechuk, nechun, undoq, bundoq, shundoq, munday, kimsa, har kimsa, bir kimsa, nechundir, faqir, kamina, janob, banda, hech banda, allanechuk, nechundir, qandoq olmoshlari 22 O’rinboyeva D. O’zbek xalq dostonlari tilining chastotali lug’ati. – Toshkent, 2006, 124-184-betlar. she’riyat talabi bilan, ba’zan qofiya talabi bilan, ko’tarinki nutqni ta’minlash individual nutq xosil qilish, tantanavor ruh xosil qilish uchun poetik nutqda keng qo’llaniladi. Xalq og’zaki ijodida ham ko’proq bugungi kunda sheva varianti deb o’rganiladigan olmoshlar yoki tarixiy shakl deb o’rganiladigan olmoshlar keng uchraydi. Daryolarning ul yuzida uylaringiz Oqaribon ko’rinadi bo’ylaringiz. (xalq qo’shig’i). Charx yigirib, charx yigirib, Shul qo’lginam taladur. Agar shuni yigirmasam, Bolalar och qoladur. (O’zbek adabiyoti, 5-sinf 24-bet). Gumon olmosh “nimadir” ayrim shevalarda bir bola tarzida ham ishlatiladi. Shu ko’rinishda she’rlarda asosan, xalq og’zaki ijodida ko’p uchraydi. Charxim tanob tashlaydi, Bir baloni boshlaydi. Kundoshligi qurisin, Kunda urush boshlaydi. (O’zbek adabiyoti, 24-bet). Ba’zan poetik nuqda olmoshlar kuchaytirish ma’nosini ham o’zida ifodalaydi. Quyidagi misralarda bo’zchining o’z ishidan juda qo’ngli to’lgani, bo’zni nihoyatda mohirona to’qilganini, sevinchini ifodalash uchun shunday olmoshlardan foydalanmoqda. Do’kan uyga kirsam, tanam qaqshaydi, Sovuqlarda o’lmay qolsam yaxshiydi. Qarisi tillaga ketsa yaxshiydi, Shunday mening bo’zim arzon ketarmi? (5-sinf, 27-bet). Topishmoqlarda o’zlik olmoshining semantik xususiyati kengayganligini
ishlatiladi. Biroq topishmoqlarda predmet, narsa o’rnida qo’llanadi, yashiringan narsani ifodalash uchun qatnashadi. O’zbek xalq topishmoqlari kitobining 176-178 sahifalaridan olingan topishmoqlar fikrimizning dalilidir. O’zi bitta, Ko’zi mingta. (Angishvona). Hammaga to’n tikaman, O’zim yalang’och. (igna).
Chachvoni uzun. (igna, ip). O’zi mitti Ovozi olamga yetdi. (surnay). Bolalar adabiyotida esa sodda olmoshlar keng qo’llanilgan. Men, sen, biz, u, kim, nima, qancha, bu, shu, olmoshlar ko’proq qo’llanilganligi kuzatiladi. Bu bolalar tilining soddaligi ruhiyati bilan bog’liqdir. O’ynab uchgan, Laylak qor. Qanotingda Nima bor? (V.Ahmadjon, Gulxumorning gulbog’i, 17-bet). Mehri xola sevinib, Nabirasin quchib der. Boshim yetar osmonga, Seni ko’rsam, Alisher. -Sizga mazza bo’larkan, Ko’rinarkan hamma yer. (O’sha asar, 19-bet). Xusnixatni sen uchun,
Qo’yni to’la shaftoli, Mashrab turar yer chizib. “O’g’risan” deb akasi, Do’q urar bo’nin cho’zib. Olgan joyinga hozir, Barin to’kib kelasan. Yo bo’lmasa menga ham To’ygunumcha berasan... (17-bet). Bu she’rda favqulotdagi, kutilmagan g’oyani ifodalash uchun yozuvchi “men” olmoshidan foydalanmoqda. Bu ham olmoshning boshqa so’z turkumlariga o’xshamagan o’ziga xos semantikasidan dalolat beradiki, shu yerda olmosh o’rnida biror bir so’zni qo’llab bo’lmaydi. Aruz vaznidan keng foydalangan E.Vohidov she’riyatida esa olmoshlarning tarixiy shakllari keng qo’llanilib o’ziga xos stilistik vazifa bajargan. She’r aziz olam aro, Menga tiriklik, jon qadar. Jon nedir oshiq uchun, Jondan aziz jonon qadar. (E.Vohidov, Ishq savdosi 1-jild 169-bet). Dardlashurga do’st qani-yu, Dillashurga yor qani, Topganim ul oshnoroqdir, Bul esa o’rtog’iroq. (194-bet). Nechun hushu sadoqatni Egiz tug’madi bu olam Tabiat qasdidur yoki Bu ham bitta xatosidur. (177-bet) XULOSA 1. Ot, sifat, fe’l, ravish kabi turkumlar ichida olmoshlar ularning vazifasini bajaruvchi so’z turkumi hisoblanadi. Olmoshlar qadim-qadimdan ishlatib kelinmoqda. Yozma yodgorliklarda so’z ifodasini topgan olmoshlar shundan dalolat beradi. 2. olmoshlar yozma yoxud og’zaki nutq jarayonida, asosan, denonativ ma’nosida ishlatiladi. Shu bilan birga, boshqa so’z turkumlariga nisbatan passivroq bo’lsa-da, ular kontativ ma’nolarni ham ifodalab kela oladi. 3. Aniqlanishicha, olmoshlar nutq jarayonida xilma-xil funksional- uslubiy vazifalarni ado etadi. U, birinchidan, nutqning ixchamligini ta’minlaydi. Ikkinchidan, nutqning tejamkor bo’lishiga olib keladi. 4. Olmoshlarning uslubiy xususiyatlaridan biri shundaki, ayniqsa, og’zaki nutqda xima-xil variantlar bilan qo’llanadi. Olmoshlarning variantdorligi ularning tarkibi kengaytirilgan shakli, tarkibi qisqartirilgan shaklidan iborat bo’lib, muhim uslubiy ahamiyat kasb etadi, ya’ni xilma –xil ekspressiv emosional vazifalarni bajaradi. 5. Boshqa so’z turkumlariga nisbatan, olmoshlarning sof sinonimiyasi (shakllar xilma xil so’zlar) unchalik faol emas. Olmoshlar sinonimiyasi nutqning xilma-xilligini ta’minlovchi muhim lisoniy omillardan biridir. Chunki biror kengroq matnda bir xil olmoshni qo’llaverish so’zlovchi yoxud yozuvchi nutqning ta’sirchanligini ta’minlay olmaydi. 6. Og’zoki yoki yozma nutq jarayonida olmoshlar xilma-xil funksional – uslubiy vazifalarni bajaradi. Olmoshlar turli manbalarda, birinchidan, turli xil uslublarga xoslangan bo’ladi. So’zlashuv uslubiga xoslangan (fonetik shakli o’zgargan, yasovchi affekslarining o’zgarishini olmosh shakllarining olmosh so’zlariga aylanishi, olmoshlarning diolektal shakillari), publisistik asarlarga xoslangan olmoshlar shular jumlasidandir. Olmoshlarning qo’llanish chostatasida eng yuqori o’rnni so’zlashuv va badiiy nutq egallaydi. Ammo ular anglatgan semantik – stilistik ma’nolar ko’lami badiiy matinda kengdir. Yodgorning badiiy taffakur olami, ijodiy jarayonidagi vaqt va muhit bunda imkoniyat yaratadi. Badiiy matnda barcha olmoshlarning ishtirok etishi adabiy asarlarda tasvir doirasining kengligi, ijodkorning badiiy mushohada quvvati bilan izohlansa, ayrim olmoshlardagi xoslanganlik ularning tarixiy variant sifatida tilimizda saqlanib kelayotganligi, ba’zilarida obrazlilik darajasining yuqori ekanligiga bog’liqdir. Badiiy matnlardagi olmoshlarning semantik - sitilistik ma’nolari va funksional sitilistik chegaralanuv tilimizning emosional - ekspressivlik va amlda bo’lishlik darajasi g’oyatda yuqori ekanligining dalilidir. http://fayllar.org Yüklə 156,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|