O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Zo’r qudrat emasmi hayot o’zi ham,

Yashil novdada ham uning kuchi bor. (A.Oripov). 
“Mana so’zlar” yakka holida ham ko’rsatish olmoshlari vazifasini bajarib 
keladi. Ayni shunday olmoshlar “hurmat” ma’nosini ifodalash maqsadida ham
ishlatilayotir. Biroq bu o’rinda shuni ta’kudlash lozimki, faqat ko’plik shakildagida 
shunday ma’noni ifodalay oladi. Fikrimizni quyidagi misollar bilan tasdiqlaymiz.
Kecha kelgan mehmonni ko’rmoqchiydim. U ketib qoldimi? Manalar o’sha 
mehmon.
2. “Kamtarlik” semasi. Maqtanishni o’zidan yiroq tutadigan, manmanlikka 
berilmaydigan, mag’rurlanmaydigan kishilarning xislatlarini reallashtirishda ot va
sifat turkumiga doir so’zlardan keng foydalanishi bilan bir qatorda mazkur 

---

ma’noni ro’yobga chiqarishda olmoshlarning ham “kamtorona” hissasi borligini

ta’kidlash lozim. Chunki, ayni shunday ma’no, asosan, men va biz olmoshlarining 
o’zaro botiniy munosabatida voqelanadi.
Men olmoshi so’zlovchi shaxsning o’zini bildiradi, so’zlovchi shaxsni 
ko’rsatadi. Nutq jarayonida ayni shu ma’noni ifodalash maqsadida biz olmoshidan
ham foydalanayotganligi aniq dalildir. Uslubiy ahamiyatga molik shu tarzdagi 
qo’llanish, ko’pincha, yozma nutqqa xos ekanligini ta’kidlash lozim. So’zlovchi
kimsa tomonidan qo’llanilgan mazkur olmosh birinchidan, uning nutqini 
individuallashtirilishiga olib keladi. Muborak bo’lsin, Maqsun aka. To’y bo’lsa,
mana biz bel bog’labhizmat qilamiz. Nima kamchiliklar bor, ayting! (N.Do’st). – 
O’lay agar, sizda ko’nglim yo’q, meni urishmaysiz, - dedi Kamol. – Bizni
kampirning yuraklari juda ham tor. (O.Muhtor) Hamma artislar telpak kiygan, biz 
do’ppida (M.Do’st). Misollardan biz olmoshining yakka shaxs ma’nosidagi men
olmoshi bilan almashtirib ishlatilganligi nutqning og’zaki uslubga oid ekanligini 
ko’rsatib turibdi. Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, mazkur misollarda “hurmat”
ma’nosi ham ifodasini topgan deb o’ylaymiz. Mana bu misolda esa biz 
olmoshining faqat “kamtarlik” ma’nosida qo’llanilganligini ta’kidlaymiz:
- endi, bizning bu ishlarga dahlimiz ham qolmadi, - dedi Elmonov jilmayib- 
bundan buyog’i … shu yerda… jimgina ishlab yotibmiz. (M.Do’st)
Biz olmoshining o’rnida qo’llanib, “kamtarlik” ma’nosini ifodalay olish 
xususiyati yozma nutqning publisistik uslubda yaqqol namoyon bo’lishi muhum
dalildir.
Bu o’rinda mazkur uslubiy xususiyat yuqorida bayon etilganligi tufayli shu
fikrni tasdiqlovchi ayrim misollar keltirish bilan cheklanamiz. Bizning ma’ruzamiz 
“kishilik olmoshlarining uslubiy xususiyatlari”ni o’rganishga bag’ishlangan. Nima
uchundir Qobil bobo men demasdan biz deb gapirardilar va odamlarni aksar 
hollarda ismi bilan emas, nasabi bilan chaqirardilar.
II. “G’ururlik” semasi har qanday kishi o’zining mehnatidan, biror ishni 
qoyillatib bajarganligida, kimlargadir nafi tekkanligidan va boshqa ijobiy xatti-

---

harakatlaridan o’zining qadr-qimmatini e’zozlash maqsadida “g’ururona”

so’zlaridan foydalanishi turgan gap. Shunday maqsadda nutq jarayonida kishilik 
olmoshlarining ayrim turlaridan ham foydalanishdiki, bu ularning o’ziga xos
uslubiy qiymatini belgilash imkonini beradi. Birinchi gapda men olmoshining 
shunday xususiyati haqida to’xtab o’tmoqchimiz. Mazkur olmoshning qanday
uslubiy xususiyatlarga ega ekanligi xususida yuritilgan so’z edi. 
Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, men olmoshi “g’ururlik”, “mag’rurlik”
semalari bilan ham o’ziga xos uslubiy ahamiyatga egadir. Quyidagi misollarga 
e’tibor beraylik. - Oyijon, sizga bir gap aytaymi? -dedi Jamshid miyig’ida kulguchi
bilan.

- Tanlov zo’r o’tdi. Unda kim g’olib bo’ldi deng. Bu men ekanman.

(Kecha), Lahza, 
№ 10 (21) Kecha “Xalq ovozi” gazetasidagi bitta maqolaga
ko’zim tushib qoldi. Unda