O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi andijon davlat universiteti f. Q. Kiyikbayev

Boʻlay desang bogʻbon, 
Yo Vatanga posbon, 
Yo osmonda uchuvchi, 
Yo dengizda suzuvchi, 
Nimani qilsang tilak, 
Bariga oʻqish kerak. 
Sanʼatkorning qaysi turkumda yaratgan asarini olmang, barchasida 
hayotbaxsh ruh, bolani nimagadir chorlash, yaxshilik, aʼlo oʻqish, axloq-odobli 
boʻlishda boshqalarga oʻrnak koʻrsatish, qushlar va jonivorlarga mehribon 
boʻlishdek ibratomuz maʼno va mazmun yotadi. 
Shoir oʻquvchi bolalar hayotining faqat eng muhim, hal qiluvchi ahamiyatga 
ega boʻlgan masalalarinigina qalamga oldi va ularni badiiy jihatdan yorqin va 
ifodali qilib tasvirlashga urindi. Bu esa u tomonidan ishlatilgan tasvirlash 
vositalarining naqadar oʻrinli va mazmundorligini tasdiqlaydi, obrazli ibora eng 
qisqa ifodali va mazmundor ibora ekanini isbotlaydi. 
Quddus Muhammadiy sofdil, aʼlochi oʻquvchi bolalarni samimiy sevadi, oʻz 
sheʼrlarida bunday bolalarni maqtaydi. ―Aʼlochi Sodiq‖, ―Sinov‖, ―Mening 
orzum‖, ―Bizning uyda‖, ―Yasha, Omon!‖, ―Besh‖, ―Solijonning darsxonasi‖ va 
boshqa sheʼrlari aʼlochi oʻquvchilar haqida yaratilganligi bilan muhim tarbiyaviy 
ahamiyat kasb etadi. Shoir bu sheʼrlari orqali aʼlo oʻqish, tinmay mehnat qilish 
bilangina ilm-fan sirlarini egallash mumkinligini bolalar qulogʻiga quyadi. 
Quddus Muhammadiy ijodining yana bir qirrasi satirik va yumoristik asarlari 
bilan bogʻliq. ―Nomsiz erkatoylar haqida‖, ―Dum‖, ―Ahmadjonga uyat‖, 
―Lapashang‖, ―Ravshanjonning qoʻli tilga kirdi‖ kabi koʻplab sheʼrlarida bolalar 
xarakteridagi yaramas odatlar ayovsiz tanqid qilinadi. Ayniqsa, shoirning ―Dum‖ 
sheʼri shu jihatdan eʼtiborlidir. Ulgurmovchi, uyga berilgan vazifani tayyorlamay 
―dum‖ bilan yuruvchi oʻquvchilar haqida nasr va nazmda yozilgan koʻpgina 
asarlarni bilamiz. Ammo Quddus Muhammadiy ―dum‖ chilar ustidan kulish uchun 
mutlaqo yangi soʻz va qiyofa topgan. 

---

70 
Sheʼr quvnoq misralardan tashkil topgan boʻlib, bolalarning ruhiga, 
pedagogik-ruhiy xususiyatiga mos tushadi: 
Bir maktabda gap mish-mish, 
Turgʻunning dumi bormish. 
Dum bilan yurish inson shaʼniga yarashmasligi, ikkichi, qoloq, ishyoqmas 
Turgʻunlarning bunday yaramas dumdan qutulib ketishi zarurligi asarning 
mantiqiy xulosasidir. 
Shoir ijodiga nazar tashlasak, mehnatga muhabbat mavzusi alohida oʻrin 
tutishini aytish mumkin. ―Bobomning mehnati‖, ―GES qurilishi‖, ―Mirob‖, ―Bu 
binoni kim qurgan?‖, ―Etik‖, ―Madraim payvandchi‖, ―Mamajon shofyor‖ va 
boshqa shu kabi sheʼrlarda mehnat simfoniyasi jaranglab turadi. Bu yerda shuni 
ham taʼkidlab oʻtish zarurki, mehnat ahlini sevish, ularning bunyodkor 
faoliyatlarini qadrlash birinchi oʻrinda tasvirlanadi. 
―Etik‖ sheʼrining qahramoni Solijon degan bola. U hali kichkintoy boʻlishiga 
qaramasdan mushohadasi oʻtkir, odobli. U ―Oʻrdak burunli kavkazcha etigiga gard 
yuqtirmaydi‖. Shunga koʻra uni olifta bola ekan, deb oʻylash ham mumkin. 
Shoir Solijon bilan uning etigi orasidagi munozaraga diqqatni qaratadi. Etik 
oʻzining chiroyliligini koʻz-koʻz qilmoqchi boʻladi: 
Koʻp chiranma husningga, 
Rahmat deb qoʻy bir marta 
Seni tikkan ustangga. 
Solijonning ―oʻrdak burunli kavkazcha‖, etigini ―puf-puflab‖ kiyib yurishi 
uning tikilishiga sarf qilingan mehnatni yaxshi bilishidan, eʼzozlashidan. Bolalar 
tabiatan olam sirlarini bilishga astoydil qiziqadilar. Shoirning ―Dunyoda eng kuchli 
nima?‖ sheʼri ana shu qiziqishning badiiy ifodasi sifatida eʼtiborga loyiq. Shoir 
filni ―togʻni ortsang koʻtaradi‖, sherni ―filni ham tikka yeydigan‖, suvni ―daryo, 
soy, irmoqlari, buloqlari koʻp‖, sovuqni ―daryolarni tosh qotirgan‖, issiqni ―qish, 
sovuqni qochirgan‖, togʻlarni ―togʻ-u toshni qulatar‖, quyoshni ―qarimaydi, 
uchmaydi‖ deb har xil mavjudot va hodisalarga xos eʼtiborli xususiyatlarni gʻoyat 
jonli, qiziqarli ifodalab, ularni bolalarning suhbati orqali sheʼriy ravishda 

---

71 
ifodalaydi. Buni oʻqigan bola hodisalarning maʼnosi nimadaligini, ularning 
hayotdagi oʻrnini tushunib oladi. Bu bolaning fikrini, qobiliyatini, ongini, dunyo 
haqidagi tushunchasini oshiradi. Ayniqsa, yosh kitobxon dunyoda kuch-qudrat, 
aql-zakovatda insonga teng keladigan hech narsa yoʻq ekanligini bilib oladi: