O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
16.4.Hissiy kechinmalarning shakllari. Hissiy ton, kayfiyat, affekt,
stress xolatlari 
Emotsional holatlar boshqa ruhiy jarayonlar singari miya faoliyatining natijasi 
yoki mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Emotsional holatlarning yuzaga kelishiga tabiatda 
va jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, munosabatlar, aloqalar, taassurotlar 
asosiy sababchidir. O‘zgarishlar o‘z navbatida, birinchidan, shaxs hayoti va 
faoliyatining jadallashi yoki pasayishiga, ikkinchidan, insondagi ayrim 
ehtiyojlarning paydo bo‘lishiga yoki yo‘qolishiga, uchinchidan, odam ichki 
organlari funksional holatlarining beqarorlashuviga olib keladi. His-tuyg‘ular 
uchun eng xususiyatli fiziologik jarayonlar negizi sifatida shartsiz va shartli 
reflekslar xizmat qiladi va ularning muayyan tizimi bosh miya katta yarim sharlari 
po‘stida yuzaga keladi hamda shu joyda mustahkamlanadi. Murakkab shartsiz 
reflekslar esa: 1) yarim sharlarning po‘stloqosti bo‘shliqlari; 2) miya stvoliga 
tegishli ko‘rish tepachalari (do‘ngliklari); 3) nerv qo‘zg‘alishlarini miyaning 
yuqori bo‘limlaridan vegetativ tizimiga o‘tkazib beruvchi markazlari orqali amalga 
oshiriladi. Shaxsda his-tuyg‘ularning kechishi hamisha miya po‘sti bilan 
po‘stloqosti markazlarining birlikdagi (hamkorlikdagi) faoliyati natijasida 
ro‘yobga chiqadi 

---

321 
Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan 
o‘zgarishlar (xoh tabiiy, xoh subyektiv bo‘lishidan qat’iy nazar) kechinmalar 
subyekti (inson) uchun qanchalik qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb etsa, hissiy 
holatlarning mazmuni shunchali purma’no bo‘ladi. Buning ta’sirida yuzaga 
keladigan muvaqqat bog‘lanishlar tizimining qayta qurilishi qo‘zg‘alish jarayonini 
hosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim sharlari po‘stida tarqalib, so‘ng 
po‘stloqosti markazlarini egallab oladi. Katta yarim sharlar po‘stidan pastda 
turuvchi miya bo‘limlarida organizm fiziologik faoliyatining turli markazlari 
(nafas olish, ovqat hazm qilish va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po‘stloqosti 
markazlarining qo‘zg‘alishi ba’zi ichki a’zolar faoliyatining kuchayishiga olib 
keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining o‘zgarishi (hayajonlanganda bo‘g‘ilib 
qolishni, og‘ir va tartibsiz nafas olishni yuzaga keltiradi), yurak faoliyatining 
buzilishi (yurak urishini tezlashtiradi), organizmni qon bilan ta’minlash izdan 
chiqishi (uyalgandan qizarishni, qo‘rqqandan oqarishni keltirib chiqaradi, ichki 
sekretsiya bezlari ishining nuqsonlari ko‘z yoshining oqizadi, hayajonlanganda 
og‘izini quritadi, qo‘rqqanda «sovuq» ter chiqaradi va hokazo.) 
Ilmiy manbalarda talqin qilinishicha, miya katta yarim sharlarining po‘sti 
mo’tadil sharoitida po‘stloqosti markazlariga boshqaruv va tormozlov yo‘sinida 
ta’sir ko‘rsatadi hamda hissiyotining tashqarida ifodalanishiga yo‘q qo‘ymaydi. 
Miya po‘sti kuchli darajada qo‘zg‘alsa, uning ta’sirida boshqaruvchanlik 
funksiyasi buziladi. Shaxs qattiq charchasa yoki kuchli mast bo‘lsa, irradiatsiya 
oqibatida po‘stloqosti markazlari ham qo‘zg‘aladi, natijada harakatni nazorat 
qilishi yo‘qoladi. 
Miya faoliyatining elektrofiziologik tadqiqotlari emotsiyalarning paydo 
bo‘lishida gipotalamolimbik (yunoncha - bosh miya bo‘limi nomi) tizimi va 
retikulyar formatsiya (lotincha - to‘rsimon, bog‘lam ma’nosini anglatadi)ning roli 
ko‘rsatib o‘tilgan. Ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, emotsional holatlarning 
fiziologik mohiyati katta yarim sharlar po‘stining va po‘stloqosti tizimi 
markazlarining funksiyasigina emas, balki ular: a) miya mexanizimlari faoliyatini 
faollashtiruvchi retikulyar formatsiyaning, b) miyaning, talamus (ko‘rish 

---

322 
do‘ngliklari)ning, gipotalamusning (do‘nglikosti qismining), v) yarim sharlar yangi 
po‘stlog‘i orasidagi limbik sistemaning funksiyalaridir. 
Emotsional holatlar uchun po‘stloqosti tugunchalarining tarkibiga kiruvchi 
(miya katta yarim sharlarining oq moddasi bilan birlashuvi kulrang modda 
yig‘indisi) markazlar ham muhim ahamiyatga ega. Agarda miya katta yarim 
sharlari po‘stlog‘i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va sa’y-harakatlarni nozik 
ifoda qilib tursa, miya formatsiyalari tashqi hamda ichki muhitda sodir bo‘ladigan 
o‘zgarishlarga organizmning javob reaksiyalarini boshqaradi. 
Ma’lumotlarga qaraganda, miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i shikastlansa, 
tashqi olamdan hamda ichki organlardan keladigan qo‘zg‘ovchilarning nozik tahlil 
qilinishi zaiflansa ham emotsional holatlar saqlanib qolaveradi. Masalan, 
hayvonlar limbik tizimga, do‘ngosti (gipotalamus) qismiga, ko‘rish tepaliklariga 
yo‘nalgan elektr qo‘zg‘atuvchilarga, retikulyar formatsiyasining qo‘zg‘alishlariga 
xursandlik yoki diqqinafaslik, darg‘azablik yoki qo‘rqoqlik, lazzatlanish yoki 
azoblanish, rohatlanish yoki ko‘ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi hosil bo‘ladi. 
Psixofiziolog olimlarning ma’lumotlariga qaraganda, miyaning muayyan 
joylaridan elektrod yordamida biotoklarni yozib olishning ko‘rsatishicha, sut 
emizuvchilarning gipotalamuslarida ham «rohatlanish», ham «azoblanish» 
markazlari mavjud ekan. Tajribada «rohatlanish» markazi qo‘zg‘atilganda yoqimli 
hislar uyg‘ongan, elektr toki bilan «azoblanish» markazi qo‘zg‘atilganda esa 
hayvonlar qaltirab, o‘zini har tomonga tashlagan. Keyinchalik sut emizuvchilar 
azoblantiruvchi emotsiyadan qochishga harakat qilganlar. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, ijobiy va salbiy his-tuyg‘ularning shunga 
o‘xshash markazlari bosh miyaning boshqa bo‘limlarida joylashganligiga qaramay, 
shartli ravishdagi rohatlanish va azoblanish markazlari ham mavjuddir. 
Emotsiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat ko‘rsatadilar. Tajribada qo‘sh 
(juft) markazlaridan birida elektrod bilan hosil qilingan qo‘zg‘alish ehtiyojdan 
kelib chiqqan holda salbiy yoki ijobiy emotsiyadan faqat bittasini vujudga 
keltirgan, xolos. Ba’zida yondosh joylashgan markazlarda qo‘zg‘alish tarqalgan 
bo‘lsa, u holda ambivalent yoki ikkiyoqlama reaksiya ro‘yobga chiqadi. Shartli 

---

323 
ravishda nomlangan markazlar (rohatlanish, azoblanish) bir-biriga yaqin 
joylashishiga qaramasdan, har xil tuzilishga ega ekanligi aniqlangan. 
Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, «azoblanish» markazlari miyaning turli 
bo‘limlariga joylashsa-da, lekin ular yagona tizim bilan boshqariladi. Salbiy 
emotsiyalardan farqli o‘laroq ijobiy his-tuyg‘ular va «rohatlanish» markazlari bir-
birlari bilan jips aloqaga ega emas. Ta’kidlab o‘tilgan mulohazalar emotsiyalar juft 
hamda qarama-qarshi xususiyatga ega ekanligidan dalolat bermoqda. Shuning 
uchun har qaysi emotsiya qarama-qarshi turkumiga ega deb qat’iy ishonch bilan 
aytish 
mumkin, 
jumladan, 
sevgi-nafrat, 
yoqimli-yoqimsiz, 
xotirjamlik-
bezovtalanish mas’uliyatlik-loqaydlik va boshqalar. 
I.P.Pavlov, Ch.Sherrington, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, Y.N.Sokolov, 
T.V.Simonov, D.Lindsley, R.U.Liper, B.I.Dodonov, U.Jems va boshqalarning 
tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, tahlil qilingan markazlarning qo‘zg‘atilishi shartli 
reflekslari hosil qilinishini mustahkamlovchi omil hisoblanadi. Buning natijasida 
elektr qo‘zg‘ovchi yordami bilan miya katta yarim sharlarining po‘stida bilish 
jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini tashkil qiluvchi muvaqqat 
bog‘lanishlar hosil qilinadi. Shartli reflekslarning so‘nishi,tormozlanishi, 
po‘stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining uzunasi bo‘yicha tepalikosti 
va po‘stloqosti nerv tugunlaridagi «markazlar»ning faoliyatiga bog‘liqdir. 
I.P.Pavlov o‘sha davrdayoq, «dinamik stereotip»ni hosil qilgandan keyin oliy nerv 
faoliyatida uni buzilish salbiy hissiyotlar kechishi uchun negiz bo‘ladi, dinamik 
stereotipni oldindan tayyorlab, so‘ng uni o‘zgarishi ijobiy his-tuyg‘ularni paydo 
qiladi, deb qat’iy ishontirgan edi. 
Ma’lumotlarning 
ko‘rsatishicha, 
miyaning 
tepalikosti 
qismida 
(gipotalamusda)gi markazlar rohatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko‘p marta 
takrorlansa ham hech o‘zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim sharlari 
po‘stloqosti nerv tugunchalari bo‘ylab yoyilgan markazlar qo‘zg‘atilishi natijasida 
emotsional reaksiyalar kuchsizlanishi, hatto so‘nishi ham kuzatiladi. Bu voqelik 
shu bilan izohlanadi-ki, aqliy faoliyat va axloqiy kechinmalar emotsional tusi 
o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, organizmning birlamchi 

---

324 
ehtiyojlari 
yuzasidan 
signal 
beruvchi 
emotsional 
reaksiyalar 
takroran 
qanoatlantirgandan keyin ham so‘nmaydi. Shuningdek, organik jarohat tufayli 
og‘riq kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o‘zgarmaguncha jismoniy mashqdan 
maroqlanish shaxs ko‘ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy, 
aralash (ambivalent) signallar insonning hayoti va faoliyatida o‘z ahamiyatini 
yo‘qotishi kerak. Turli markazlarni qo‘zg‘atganda yuzaga keladigan rohatlanish 
yoki azoblanish emotsiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan 
holda har bir sharoitda hissiy ifodalangan shartli reflektor aloqalar bir marta 
mustahkamlanganda hosil bo‘lishini, boshqa vaziyatda mustahkamlanish uchun 
ko‘p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkul ekanligini izohlash mumkin. Bu 
o‘rinda shaxsning barqaror emotsional yo‘nalganligi, mayllar mustahkamligi ruhiy 
hodisasini, uning turmush tarzini, hayotiy ideallarni tushuntirish mumkin. Masalan, 
mayxo‘r (alkogol) yoki narkoman uchun rohatlanish bilan bog‘liq xatti-harakat 
birlamchi bo‘lganligi tufayli turli ijtimoii voqealar (oiladagi judolik, ishxonadagi 
ko‘ngilsizlik, tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo‘ldan to‘xtatib qololmaydi, lekin 
muvaqqat holat vujudga kelishi mumkin (aytaylik bir necha daqiqa o‘zini tiyib 
turish), biroq tezda tabiiy ehtiyojga mutelik qilib, «tarki odat - amri mahol» 
yo‘sinda ish tutaveradi. 
Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insonni keng 
emotsional sohasini rang-barangligi, ko‘pqirraligi haqida hissiy ton (yunoncha, 
zo‘riqish, urg‘u berish ma’nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha, qo‘zg‘atish, 
hayajonlash demakdir), affektlar (lotincha, ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros 
ma’nosini anglatadi), stress (inglizcha, zo‘riqish deganidir) va kayfiyat kabi 
tushunchalar muayyan tasavvur bir imkoniyatga ega. 
Hissiy ton (tus). Hissiyot aksariyat hollarda faqat emotsional tus sifatida ruhiy 
jarayonning o‘ziga xos sifat (sifatiy) jihati tariqasida vujudga keladi. Hissiyot bu 
o‘rinda o‘ziga o‘zi emas, balki bilishga intilayotgan, o‘zgartirayotgan, egallayotgan 
shaxsda ma’lum munosabatni namoyon qiluvchi narsalar, hodisalar va 
harakatlarning alohida xossasi, xislati hamda xususiyati ma’nosida gavdalanadi. 
Mazkur narsalarga nisbatan inson shaxsining subyektiv munosabatlari to‘g‘risida 

---

325 
mulohaza yuritilayotganini odam hamisha ham payqay olmaydi. Masalan, yoqimli 
muloqotdosh, kulgili hangoma, badbo‘y hid, behayo kino, ishtiyoqli mashg‘ulot, 
iboli qiz, yaramas xulq, xushchaqchaq yigit, xotirjamlantiruvchi xabar, zahmatli 
mehnat va boshqalar. 
Emotsional ton yoki hissiy tus (masalan, affektiv ton) ba’zi hollarda barcha 
shaxslarda tug‘ma, nasliy xususiyat kasb etishi mumkin. Jumladan, og‘riq hissi va 
boshqa xususiyatli kuchli qo‘zg‘atuvchilar bir davrda aks etgan yoqimsiz (noxush) 
hissiy ton bilan ajralib turadi. Masalan, (lotincha, simob, egallovchi degan ma’no 
anglatadi), ya’ni simob bilan boshqa organik moddalar birikmasidan tarqalgan 
hidlar har qaysi ruhan sog‘lom insonlar uchun yoqimsiz, jirkanch taassurot 
uyg‘otadi. Shuningdek, ba’zi ranglar birikmasi (omixtasi), shilimshiq pardalarning 
qo‘zg‘alishi, qamishlarning ishqalanishi, egovning ovozi ham xuddi shunday iz 
qoldiradi. Shu bilan birga idrok obrazlari va tasavvurlarining aksariyat hissiy 
tonlari (tuslari) oldingi emotsional jarayonlaridan saqlanib qolgan izlar, turmush 
tajribaning saboqlari ((aks sadolari) insonlarda o‘xshashligi tufayli «tug‘ma» deb 
baholanishi mumkin. Hissiy ton shaxsning ehtiyojlarini atrofdagi narsalar va 
vaziyatlar qoniqtirishi yoki qoniqtirmasligi, faoliyatning esa muvaffaqiyatli yoki 
muvaffaqiyatsiz kechishini yaqqol namoyish etishiga xizmat qiladi. Shaxsning 
psixologik xislatlariga binoan hissiy ton (tus) o‘ziga xos (yunoncha, o‘ziga xos, 
qorishmoq, qorishuv ma’nosini bildiradi) xususiyatini kasb etadi, bunday ta’bli 
odam boshqalar uchun befarq tuyulgan narsalarga ham jirkanch munosabatini 
namoyish qiladi, masalan, duxobaga tegishni, baliq, yog‘, gul hidlarini 
yoqtirmaydi. 
Shuni alohida ta’kidlash o‘rinliki, ko‘rish, eshitish, hidlash, kinestetik 
(harakat) sezgilarga hamda idroklarga taalluqli hissiy ton muhim amaliy 
ahamiyatga ega. Masalan, xonalar, ish joyi, transport vositalarining rangi (tusi) 
taassurotidan vujudga kelgan yoqimli va yoqimsiz hissiy ton mehnat 
samaradorligiga, xizmatchilarning kayfiyatiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Kimyoviy 
o‘g‘itlar, sabzovotlar yoqimsiz hidi, ishlab chiqarishdagi shovqinlar, tovushlar 
hissiy ton jihatidan mehnat unumdorligini pasaytiradi. Xotirjamlik, yoqimsiz 

---

326 
musiqa, iliq shaxslararo munosabatlar, muomala maromi, ahillik muvaffaqiyat 
kafolati, ijtimoiy taraqqiyot omili hisoblanadi.