O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
16.3.Odam va hayvon emotsiyalari. Hissiy holatlarning
ifodalanishi 
Hissiyot subyektiv ichki kechinmalarda ifodalansa ham uni aniqlash mumkin, 
chunki dildagi qayg‘u alamlar, afsuslanish, achinish, quvonish, o‘zidan nolish, 
ko‘z va yuz harakatlaridagi bezovtalanish, hadiksirash, hayajonlanish tashqi tana 
a’zolarida, nutq faoliyatida, sustlik, loqaydlik hukmronlik qilganida bevosita 
ifodalanadi. His-tuyg‘ular ixtiyorsiz ravishda vujudga kelmaydi, shuning uchun 
ular qat’iy ravishda determinatsiyalashgan (sababiy bog‘langan) psixofiziologik 
xususiyatga egaligi tufayli u yoki bu tashqi ko‘zg‘atuvchi ta’siriga nisbatan 
munosabat bildirish (javob reaksiyasi) tarzida hosil bo‘ladi. Vaziyat, shart-
sharoitlar hissiyotning mexanizmi tariqasida xizmat qilishi mumkin. Shuni ham 
aniqlashtirish lozimki, vaziyat ham, sharoit ham tabiiy (biologik), subyektiv 

---

315 
(shaxslararo munosabat) ko‘rinishlarda vujudga kelganligi sababli hissiyotning 
mohiyati, sifati va shakliga bevosita o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Qattiq sovuq, 
favquloddagi chang-to‘zon, xonada tok bo‘lmasligi, qo‘pol muomala, loqayd 
munosabat, avtoritar xulq-atvor va boshqalar vaziyatga, sharoitga yaqqol misol 
bo‘la oladi. 
Hissiyotning determinizm (sababiy bog‘lanish) printsipiga asoslanganligidan 
qat’iy nazar shaxs o‘zining faoliyatida, xulqida, muomalasida hissiyotini, 
emotsional holatlarini idora qilishga, ba’zi hollarda o‘zini tutib turishga, voqelikka 
yoki hodisalarga nisbatan oldingi bahosini o‘zgartirishga, ichki murakkab 
kechinmalarini ongli ravishda boshqarishga intiladi. Shaxsda vujudga keluvchi 
subyektiv holatlar, his-tuyg‘ular o‘zining yuzaga kelishi, namoyon bo‘lishi, 
mohiyati jihatidan hamisha obyektiv voqelikning timsoli, inson miyasiga 
singdirilgan, qayta ishlangan ko‘rinishidir. Obyektiv borliq yuzaga keltiradigan 
subyektiv his-tuyg‘ular, kechinmalar moddiy tana a’zolaridagina aks etish bilan 
cheklanmasdan, balki muayyan o‘zgarishlar shaxsning faoliyatida, nutqida, 
mulohazasida, xulqida bevosita ifodalanadi. 
Shaxs hissiyot obyektiga nisbatan qanday shaxsiy munosabatda bo‘lishi 
favquloddagi holatda «Men»lik ifodalanishi his-tuyg‘ularning sifati deyiladi. 
Masalan, shaxsning muhabbati, rahm-shafqati, hayajonlanishi, qahr-g‘azabi, 
bezovtalanishi, ruhan ezilish kabi sifatlarning muayyan tasnifi (klassifikatsiyasi) 
mavjuddir. Sifatlar ikki xil yo‘sinda vujudga kelishi mumkin, jumladan, shaxsning 
o‘z ehtiyojini qondirishga va unga qarshilik (to‘sqinlik) qilishga aloqador narsa va 
hodisalarga nisbatan munosabatlari son-sanoqsiz bo‘lishi mumkin. Hissiyotning 
sifatlari shaxsning narsa va hodisalarga nisbatan emotsional munosabatining o‘ziga 
xos va zaruriy alomatlari bo‘lib hisoblanadi. Psixologiyada shaxsning hayotiy va 
tabiat omillariga nisbatan emotsional munosabatlari ijobiy va salbiy turkumlarga 
ajratiladi. Ijobiy sifatlar narsa va hodisalarga nisbatan ehtiyoj maqsadga muvofiq 
ravishda qondirilsa, u holda rohatlanish, quvonch hislari ifodasi yuzaga keladi. 
Ehtiyojlarni qondirishda to‘siqlar, xalaqit beruvchi omillar namoyon bo‘lsa, u 
taqdirda noxush kechinmalari, norozilik hislari tug’iladi. Ijobiy va salbiy sifatlar 

---

316 
bevosita yo‘sindagi emas, balki bilvosita yo‘l bilan ham vujudga kelishi mumkin. 
Masalan, hayot quvonchlarini eslash dadillikni uyg‘otsa, muvaffaqiyatsizlikni 
xayolga keltirish hadiksirashni hosil qiladi. 
Shaxs individual ehtiyojlaridan tashqari, ijtimoiy ehtiyojni qondirish bilan 
bog‘liq motivlar ta’siri tufayli ham ijobiy yoki salbiy hissiyot sifatlarini aks 
ettirishi kuzatiladi. Masalan, talabaning tanlovda qatnashishi quvonch hislarini 
yuzaga keltirsa, ikkinchi turdagi muvaffaqiyatsizlik xafagarchilik tuyg‘usini 
namoyon etadi. Shaxsning maqolasi (gazeta, jurnalda) bosilib chiqsa faxrlanadi, 
kimningdir tomonidan u tanqid qilinsa ruhan eziladi. Ota-ona farzandini maqtasa 
quvonadi, koyisa esa xafa bo‘ladi va hokazo. 
Hissiyotning ijobiy va salbiy sifatlaridan tashqari, uning ikkiyoqlamalik 
(yunoncha, ikkiyoqlama vazifa, lotincha «kuch» degan ma’no anglatib keladi) va 
noaniqlikdan iborat asosiy xislatlari mavjuddir. Bu ruhiy holatlarda shaxsda 
ikkilanish hollari, noaniq tushunish munosabatlari aks etadi, lekin rohatlanish bilan 
qanoatlanmaslik hislarini bir-biriga qo‘shish mumkin emas. 
Ambivalent (ikkiyoqlama) hissiyotda rohatlanish bilan azoblanish tuyg‘ulari 
o‘zaro qo‘shilib ketish bilan cheklanibgina qolmasdan, balki uyg‘unlashgan, 
aralashgan holda ularning kechishi muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Masalan, rashq hissida muhabbat bilan nafrat bir-biri bilan uzviy bog‘lanib ketadi. 
Xo‘randa qorni ochligi uchun sho‘r ovqatni yeb biologik ehtiyojni qondirib, bir 
tomondan rohatlanishi, ikkinchi tomondan esa noxush hisni kechirishi mumkin. 
Tashnalikdan iliq suvni ichib ham rohatlanishi, ham noxushlikka berilishi 
kuzatiladi. Kiyimi yupun shaxsga qalinroq to‘n berilsa, bir tomondan quvonadi, 
ikkinchi tomondan esa uyaladi. Oshiqlarda sevish va o‘zidan nafratlanish holati 
kechadi yoki hijron shirin qayg‘u, lekin yoqimli iztirob tarzidagi kechinmalar 
ikkiyoqlama hissiyotga yorqin misoldir. 
Shaxsning emotsional dunyosi uzluksiz tarzdagi ziddiyatlar, nizolar va 
ularning hal qilinishi, oldining olinishini aks ettirishdan iborat jarayonlar 
majmuasidir. Asosan ijobiy, salbiy va ikkiyoqlama hissiyotni keltirib chiqaradigan 
omillar quyidagilardan iboratdir: 1) shaxs bilan muhit o‘rtasidagi (tabiiy muhit, 

---

317 
ijtimoiy muhit orasidagi) har xil mazmun hamda shakldagi munosabatlar; 2) tana 
a’zolari, ichki organizm tarkiblari muhitidagi munosabatlarning nisbiy muvozanati 
o‘zgarib turishi; 3) favquloddagi vaziyatlar tufayli yuzaga keladigan har xil 
kechinmalar va boshqalar. 
His-tuyg‘ularning yana bitta (to‘rtinchi) sifati shaxsning hissiyot obyektlariga 
nisbatan emotsional munosabatlarining qisqa muddatli aks etishini ta’minlovchi 
tashqi 
ta’sirining noaniqligi ifodalanishidir. Shuningdek, obyektlarning 
taassurotlari uzoq muddatli xususiyatga ega bo‘lsa, bunday emotsional holatlar 
munosabatlarning sifati bo‘lishi mumkin; Shaxs o‘zining turmush tajribasiga 
noma’lum, yap-yangi narsalarga duch kelsa, bu voqelik uni to‘lqinlantirishi, 
hayratlantirishi, unda havas va qiziqish uyg‘otishi mumkin. Bu hissiy voqelik 
(hodisa) yangi taassurotni anglashning hissiy jabhasi bo‘lib hisoblanadi. Tabiiy va 
ijtimoiy muhitning anglab olish chigal hodisasi ehtiyoj bilan bog‘lanishdan hamda 
muayyan barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin hissiy holatning 
predmetiga aylanadi. Shuning uchun ma’lum kechinmalarning negizida tanho «bu 
nima refleksi»ni tushunish ehtiyoji yotadi. Bilish faoliyati bilan uyg‘unlasha 
borgan anglash hissi beqarorligi, qisqa muddatliligi bilan tafovutlanadi hamda 
obyektga nisbatan yengilroq salbiy yoki ijobiy munosabat sifatiga aylanadi. 
Hissiyotning mazmuni turli-tuman bo‘lib, u shaxsning hayoti va taraqqiyoti 
imkoniyatlari bilan bog‘liq obyektlarga, hatto bevosita rohatlanish (azoblanish) 
hislarini yuzaga keltiruvchi narsalarga nisbatan munosabatlarida ifodalanadi. 
Demak, shaxsning hissiyotlari turlicha moddiy va madaniy ehtiyojlariga 
asoslanadi, ularni qondirishga yordam beradigan omil ijobiy emotsiyani yuzaga 
keltiradi, so‘ng barqaror hissiyot singari mustahkamlanadi. Inson ehtiyojini 
qondirishga xalaqit beradigan narsa salbiy emotsional holatni vujudga keltiradi 
hamda hissiyot tariqasida mujassamlashadi. 
Hissiyotning mazmuni to‘g‘risida mulohaza yuritilganda shu narsani eslatib 
o‘tish joizki, his-tuyg‘ular barqarorligi, maqsadga muvofiqligi: birinchidan, 
shaxsga hech qanday xavf-xatar, tahdid solmayotganligini, ikkinchidan, insonning 
hayoti va faoliyatida uni baxt-omad kutayotganligini, uchinchidan, shaxslararo 

---

318 
munosabati, jamiyatda tutgan mavqeini, to‘rtinchidan, tana a’zolarining 
salomatligini ro‘y rost aks ettiradi. Bu ko‘rinishlarning barchasi ijobiy sifatlar 
ustuvorlik qilayotganligidan darak beradi, binobarin, yutuqlarga erishish ehtimoli 
darajasi yuksakligi, ijtimoiy yoki shaxsiy kutilma esa kafolatlanganligini anglatadi. 
Shaxs shaxslararo munosabatning mahsuli bo‘lganligi tufayli undagi 
hissiyotlarning mazmuni, inson kamol topishi bilan uzviy bog‘liq tarzda, ko‘lami 
kengayib boradi, buning natijasida emotsional holatlar shaxsiy tor doiradan 
tashqari chiqib, tabiat hodisalari, jamiyat muammolari (iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, 
ma’naviy jabhalar)ga taalluqli munosabatlarni o‘zida ma’naviy, mazmuniy, shakliy 
jihatdan mujassamlashtiradi. Xuddi shu bois mas’uliyat va loqaydlik, 
muloqotmandlik va odamovilik, g‘azab va shavq, simpatiya va antipatiya, 
optimizm va pessimizm, xursandlik va xafalik, qahramonlik va qo‘rqoqlik, 
quvonch va qahr, ishtiyoq va zerikish, egoistlik va alturistlik, sofdillik va 
g‘arazgo‘ylik, mehnatsevarlik va dangasalik, samimiylik va laganbardorlik 
kabilarning barchasi kelib chiqishi (genezisi) jihatidan ijtimoiy xususiyatga ega 
bo‘lib, quyidagi jabhalari bilan ajralib turuvchi: a) shaxsning shaxsiy nuqtai nazari; 
b) ijtimoiy hayotda egallagan mavqei; v) hayot va faoliyatda faolligi; g) 
jamiyatdagi hamkorlik faoliyatda qatnashishi; d) guruh yoki jamoada shakllangan 
shaxslararo munosabatlari bilan bog‘liq hissiyotlardir.
Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, shaxsning ba’zi his-tuyg‘ulari ularni ro‘yobga 
chiqaruvchi omillarning takroran ta’siri natijasida mustahkamlanib, uning 
(insonning) hukmron, ustuvor, barqaror emotsional xususiyatiga aylanadi. Shu 
sababdan shaxslarning xushfe’l yoki jaholatli, qiziquvchan yoki sovuqqon, qo‘rqoq 
yoki jasur, mehribon yoki bag‘ritosh, xushmuomala yoki qo‘pol, kamgap yoki 
mahmadona degan yo‘sinda inson (shaxs) sifatida tavsiflash, baholash mumkin. 
Milliy tarbiyaning, milliy g‘oyaning asosiy vazifalaridan biri mamlakatimiz 
fuqarolarida milliy istiqlol g‘oyalariga sodiqlik, fidoiylik, vatanparvarlik, 
mas’uliyatlilik ruhidagi yuksak his-tuyg‘ularni shakllantirishdan iboratdir. 
Mustaqillik ideallariga munosib shaxslarni kamol toptirish uchun, vatan ishqi bilan 

---

319 
yonuvchi faol, shijoatli, irodasi bukilmas, barqaror motivatsiyaga ega bo‘lgan 
insoniy sifatlarni ularda shakllantirish maqsadga muvofiq. 
Shuni eslab o‘tish lozimki, hissiyot o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lib, 
uning kuchayishi yoki susayishiga qarab qanday oqibatlarga olib kelishini oldindan 
bashorat qilish yoki payqash mumkin. Shaxsning his-tuyg‘ularida ham barqaror, 
ham o‘zgaruvchan jabhalari birgalikda hukm suradi. 
Shu sababdan shaxsning hissiyotida hukmron, ustuvor his-tuyg‘ular mavjud 
bo‘lishiga qaramay, ular vaziyat, sharoit yangilanish bois keskin o‘zgarishlarga 
uchraydi, dinamik stereotiplar zaiflasha boshlaydi. Shuning uchun psixologiyada 
hissiyot o‘zgarishining dinamikasi degan atamalar birikmasi uzluksiz ravishda 
qo‘llanilib kelinadi. Shaxsda namoyon bo‘layotgan hissiyot asta-sekin jadallashib 
borgani evaziga u ruhiy kechinma sifatida mustahkamlanib qolishi mumkin. 
Masalan, jahon xalqlarida yer kurrasining u yoki bu joylarida qo‘poruvchilik 
ko‘rinishlariga jirkanch nazar bilan qarash tuyg‘usi uyg‘ongan bo‘lsa, keyinchalik 
terrorizmga (lotincha, kuch ishlatish bilan qo‘rqitish demakdir) qarshi shafqatsiz 
kurash, nafrat umumiy militarizmga (lotincha, harbiylashtirish ma’nosini 
anglatadi) yo‘naltirildi. Xalqlarda narkotik (yunoncha - miyani aynitadigan) 
moddalarga nisbatan jirkanch tuyg‘u kuchayib borishi, dinamikasi sababli 
narkobiznes (inglizcha - foyda degani) bilan ayovsiz kurash insoniyat genini 
(zotini) buzilishiga yo‘l qo‘ymaslikka o‘sib o‘tdi. Shaxs kechirayotgan his-
tuyg‘ular mazmundor, aks ettirilayotgan hodisalar rang-barang, o‘zaro ta’sirlar, 
aloqalar, munosabatlar serqirra, ko‘pyoqlamalik xususiyat kasb etsa, u holda 
hissiyot dinamikasiga puxta negiz hozirlaydi. 
Lekin shuni ham ta’kidlash ma’qulki, hissiyot dinamikasi har xil kechishi, 
uning xususiyati, yo‘nalishi bir oz o‘zgarishi mumkin. Chunki hissiyot bir 
yo‘nalishda kuchayib borish bilan bir qatorda uning susayishi, hatto so‘nib borishi, 
haddan tashqari zaiflashuvi ham kuzatiladi. Masalan, intizomni buzgan xodimni 
«haydash» bilan qo‘rqitish emotsional ta’sirini yo‘qotadi, agarda biror jazo chorasi 
qo‘llanilmasa, mabodo talabani dars qoldirishi po‘pisa qilish bilan cheklansa, unda 
qo‘rqinch ruhiy holati yo‘qoladi. Ana shunday hodisalar va nomutanosibliklarning 

---

320 
takrorlanishi sababli emotsional moslashuv (adaptatsiya) jarayoni vujudga keladi, 
demak, hissiyotda o‘zgarish sodir bo‘lmaydi. Agarda hissiyot obyektining (narsa, 
hodisa, holat kabilarning) mazmuni, ma’nosi shaxsda qiziqish uyg‘ota olmasa, 
bunday holda emotsion to‘yinish yuzaga keladi, oldin qiziq tuyulgan narsa 
keyinchalik zerikarli, yoqimsiz, noxush kechinmalar hosil qila boshlaydi. Shaxs bir 
necha marta surunkasiga axborot, qo‘shiq, hangoma eshita bergach, unda 
hayajonlanish, rohatlanish, kayfiyat ko‘tarilishi paydo bo‘lmaydi, aksincha insonda 
zerikish hissi uyg‘onadi, ularni eshitish esa jahl chiqazadi. Shuning uchun xoh 
ma’lumot, xoh yumor bo‘lishdan qat’iy nazar yangilik alomatlarisiz insonda 
qiziqish yo‘qoladi.