O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Oliy nerv faoliyati tipi va temperament. I.P.Pavlovning
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18.3.Oliy nerv faoliyati tipi va temperament. I.P.Pavlovning
temperament shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog‘liqligi haqidagi ta’limoti Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, I.P.Pavlov ta’limotida temperamentning psixologik ta’siri asab tizimining barcha xususiyatlari bilan aloqadorligi yoki uning tipiga tegishli ekanligi tushuntiriladi. Xuddi shu bois, temperamentning u yoki bu xususiyati asab tizimining birorta xislati bilan emas, balki xususiyatlarning turkumlari bilan aloqaga kirishadi. Buning ta’sirida asab tizimi xususiyatlarining miqdoriy munosabatlarida temperament xususiyatlari ham sifat o‘zgarishini yasaydi. Yigirmanchi asrning 60-70 yillarida ushbu soha bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, temperamentning psixologik tavsifi bilan I.P.Pavlovning tiplari o‘rtasida aloqa hukm surishiga hech qanday shak-shubha yo‘qdir. Temperamentga taalluqli asab tizimining tiplari ham insonga, ham hayvonlarga tegishli bo‘lib, ular umumiy tiplar deb nomlanadi. Binobarin, temperamentning fiziologik asosi - bu asab tizimining umumiy tiplaridir. Biroq, I.P.Pavlovning tiplari - bu nerv tizimi xususiyatlarining tanho tipik birikmasi emasdir, chunki keyinchalik bu borada yangi birikmalar topildi. Lekin ajratilgan tiplarning barchasi bir tekis ahamiyatga molik emasligi tufayli ularning eng asosiylari kuchli va kuchsiz tiplardan tashkil topadi. Nerv tizimining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta’limotini eslash maqsadga muvofiq, chunonchi, irsiyat yo‘li bilan shartlangan tip - bu genotip demakdir. Hozirgi davrda asab tizimining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog‘liq ekanligi haqidagi ma’lumotlar, omillar juda ko‘p bo‘lib, ular qiyosiy psixologiyada hayvonlarni o‘rganishda topilgandir. Masalan, asab tizimining kuchi, epchilligi hayvonlarni 371 chatishtirish yo‘li bilan yuzaga keltirilgan, lekin barcha xususiyatlar to‘g‘risida bunday dadil fikrlarni bildirish mumkin emas. Xorijiy psixologik adabiyotlarda ta’kidlanishicha, temperament asab tizimi umumiy tipining nerv-fiziologik xususiyatlariga emas, balki: a) tashqi ko‘rsatkichi badanning jismoniy tuzilishiga, b) uning ba’zi qismlari o‘rtasidagi aloqaga, v) organizm turli tarkiblarining munosabatlaridan tuzilgan organizmning umumiy tuzilmasiga bog‘liqdir, degan nazariya jahon psixologiyasida ustuvor o‘rin egallagandir. Bu nazariyaning asoschilari E. Krechmer (nemis psixologi) va U.Sheldon (amerika psixologi)lar hisoblanib, ularning talqinicha, tana tuzilishi ham, temperament xususiyatlari ham ichki sekretsiya bezlari faoliyatidagi o‘zaro munosabatlarning nasliy belgilariga bog‘liqdir. Ularning fikricha, tana tuzilishi bilan temperament xususiyatlari orasida muayyan mutanosiblik mavjuddir. U. Sheldonning mulohaza bildirishicha, semiz, qorin bo‘shlig‘i takomillashgan inson shodlikka, muloqotmandlikka, to‘yib ovqatlanishga moyil (visseraton) xususiyatga egadir. Shuningdek, skelet muskullari taraqqiy etgan shaxslar g‘ayratli, faol (somaton) xislatlidir. Shu bilan birga asab tizimi, bosh miyasi o‘rta rivojlangan insonlar o‘ta sezgir, sertashvish, xayolotga beriluvchan bo‘ladilar, ya’ni serebroton xususiyatlidirlar. Mulohaza yuritilgan muammo muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etadi, chunki ichki sekretsiya bezlarining tuzilishi ham tashqi sharoitlarga, ham faoliyat talablariga to‘la-to‘kis moslasha olmaydi, binobarin u asab tizimiga bir oz muvofiqlashuvi mumkin, xolos. Xuddi shu omildan kelib chiqqan holda Krechmer bilan Sheldon talqiniga yondashilsa, u holda shaxs temperamentining xususiyatlari tashqi ijtimoiy sharoitlarga, faoliyat talablariga muvofiqlashuv ehtimoli mavjud. Mualliflar e’tiroficha, turli temperamentli shaxslarga ijtimoiy zaruriyat tufayli bir xil talablar qo‘yilsa, u holda insonning temperamenti imkoniyatlari bilan jamiyat talablari o‘rtasida murakkab ziddiyatlar, nizoli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin emish. 372 Shuni ta’kidlash joizki, Krechmer bilan Sheldonning temperament to‘g‘risidagi nazariyasi bir muncha bahslidir, chunki temperamentning asab tizimi umumiy tipining xususiyatlariga bog‘liqligini aks ettiruvchi omillarni tushuntirishga zaiflik qiladi. Shuningdek, mazkur ta’limot temperamentning kelib chiqishini tushuntirishga biryoqlama orttirma baho beradi. Shuni unutmaslik kerakki, organizmning umumiy tuzilishi darhaqiqat asab tizimining tipiga va temperamentga muayyan darajada ta’sir o‘tkazishi mumkin. Chunki asab tizimining xususiyatlari modda almashish ichki sekretsiya bezlari faoliyatining individual xususiyatlariga muvofiqdir. Demak, temperamentning vujudga kelishida organizmning umumiy tuzilishi emas, balki asab tizimining genotipi yoki umumiy tipi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga qaramay temperamentning fiziologik asosi asab tizimining umumiy tipidan iborat bo‘lsa-da, lekin uning psixologik tavsifini tahlil qilish uchun asab tizimining xususiyatlarini bilish hozirgi davr talabiga javob bermaydi. Misol uchun, g‘ayratlilik, barqaror kayfiyat, yuqori faollik, harakat tezligi qo‘zg‘alish kuchiga bog‘liqdir, lekin unga har xil psixik xususiyatlar ham taalluqlidir (sezgi xususiyatlari, xayol obrazlari yorqinligi va hokazo). Temperamentning muayyan xususiyati asab tizimi umumiy tipining birorta xususiyatiga aloqador bo‘lmasdan, balki bir turkum xususiyatiga bog‘liqdir. Psixologiyada biror tobe o‘zgaruvchi bir nechta mustaqil o‘zgaruvchilarga aloqador bo‘lsa yoki tanho (yolg‘iz) mustaqil o‘zgaruvchi bir turkum tobe o‘zgaruvchiga bog‘liqligi o‘rnatilsa, bunday tobelik ko‘pyoqlama tobelik deyiladi. Xuddi shu bois, temperamentning psixologik xususiyatlari asab tizimi umumiy tipining fiziologik xususiyatlariga ko‘pyoqlama tobedir. Nerv tizimi umumiy tipi xususiyatlarining fiziologik tadqiqotlari temperament paydo bo‘lishi qonuniyatlarini tushunishga kamlik qiladi, shuning uchun bu sohada fiziologik izlanish o‘tkazish uning psixologik mohiyatini tekshirishni taqozo etadi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|