INERSIYA MOMENTI
Aylanma
harakatda
jismning
inertligini
miqdor jihatdan tavsiflaydigan fizik kattalik
inersiya momenti
deyiladi.
J = ∆ m
.
r
2
2.3.7-chizma. Inersiya momenti.
Inersiya momenti XBS da
kg
.
m
2
bilan
o’lchanadi. Inersiya momenti skalyar
kattalik
bo’lganligi uchun har qanday
qattiq
jismning inersiya momenti uni
tashkil qildan moddiy nuqtalar inersiya
momentlarining
yig’indisiga teng, ya’ni
J = ∆m
1
.
r
1
2
+ ∆m
2
.
r
2
2
+ ... +∆m
n
.
r
n
2
2.3.8-chizma. Inersiya momentining o’lchov birligi.
1. Bir jinsli sharning O massa markazigan o’tuvchi
simmetriya
o’qiga nisbatan inersiya momenti:
J
0
= 2 m R
2
/ 5
2. Tayoqchaning O massa markazigan o’tuvchi
simmetriya o’qiga nisbatan inersiya momenti:
J
0
= m
l
2
/ 12
3. Kovak (qalin devorli) silindrning simmetriya
o’qiga nisbatan inersiya momenti:
J
0
= m (R
1
2
+ R
2
2
)/ 2
4. Yaxlit silindrning
simmetriya o’qiga nisbatan
inersiya momenti:
J
0
= m R
2
/ 2
2.3.9-chizma. Inersiya momenti.
64
SHTEYNER TEOREMASI
Berilgan jismning ixtiyoriy o’qqa nisbatan
inersiya momenti, shu o’qqa parallel va jismlar
massa markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan J
0
inersiya momenti bilan uning massasi va aylanish
o’qidan og’irlik markazigacha bo’lgan masofa
kvadrati ko’paytmasining yig’indisiga teng.
J = J
0
+ m a
2
2.3.10-chizma. Shteyner teoremasi.
IMPULS MOMENTI
Aylanayotgan moddiy nuqtaning radius vektori
bilan
impuls
vektorining
ko’paytmasiga teng
bo’lgan fizik kattalikka
impuls momenti (L)
deyiladi.
L = I r
.
m
v
I
Har qanday jismning impuls momenti uning burchak
tezligi bilan inersiya momentining
ko’paytmasiga
teng:
L
jism
=
ω
.
J
2.3.11-chizma. Impuls momenti.
Kinetik energiya deb nimaga aytiladi?
Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi
quyidagicha hisoblanadi :
W
k
= mv
2
/ 2
W
k
= Jω
2
/ 2
Agar jism bir vaqtning
o’zida ham ilgarilanma,
ham aylanma harakat qilayotgan
bo’lsa, uning
to’liq energiyasi quyidagicha bo’ladi :
W
t
= mv
2
/2 +
Jω
2
/2
2.3.12-chizma. Kinetik energiya.
65
Sodda mexanizmlar
Sodda mexanizmlar
deb, nomexanik (issiqlik, elektr,
yorug’lik va hokazo) energiya sarflamasdan mexanik
ish bajarib beradigan qurilmalarga aytiladi.
Sodda
mexanizmlar
yordamida
kuchning
miqdori va
yo’nalishi o’zgartiriladi.
2.3.13-chizma. Sodda mexanizmlar.
Sodda mexanizmlar
Richag, qiya tekislik, pona,
ko’char va
ko’chmas bloklar, eshik va romlarning
oshiq-moshiqlari,
gidravlik
press
va
boshqalar.
2.3.14-chizma. Sodda mexanizmlar.
MEXANIKANING
« OLTIN QOIDASI »
Sodda
mexanizmlar
yordamida
ish
bajarilgan kuchda necha marta yutsak,
yo’ldan
shuncha
marta
yutqazamiz.
Aksincha,
kuchda
necha
marta
yutqazsak,
yo’dan
shuncha
marta
yutamiz. Ishdan esa yutuq
bo’lmaydi.
2.3.15-chizma. Mexanikaning «Oltin qoidasi.
66
TEST
G’ildirak 100 π rad/s burchak
tezlik bilan aylanmoqda. 20 s
davomida u necha marta aylanadi ?
A) 628
B) 6280
C) 2000
π
D) 1000
π
E) 1000
2.3.16-chizma. Test topshirig’i.
M a s a l a
№ 1
G’o’lani yorib o’tin qilinayotganda
bolta
g’o’lada siqilib qoldi. G’o’lani
yorish uchun qattiq tayanchga
g’o’lani
urgan
ma’qul-mi
yoki
boltaning
orqasini
urgan
ma’qulmi?
Urish
vaqtini bir xil hisoblang.
2.3.17-chizma. Masala №1.
J a v o b:
Agar g’o’laning massasi
boltaning
massasidan
katta bo’lsa, boltaning
orqasi bilan urgan ma’qul,
agar
aksincha
bo’lsa,
q’o’lani urgan ma’qul.
2.3.18-chizma. Masala №1 javobi.
67
M a s a l a № 2
Kosmik
kema
erkin
uchayotganda
fazogir
qo’lidan massiv buyumni
qo’yib yuborsa (itarmay
yoki
turtib
yubormay),
fazogirga nima bo’ladi ?
Agar
u
buyumni
otib
yuborsachi?
2.3.19-chizma. Masala №2.
J a v o b:
Agar fazogir
qo’lidan buyumni
chiqarib
yuborsa,
unda
uning
kemaga
nisbatan
vaziyati
o’zgarmaydi; agar otib yuborsa,
unda
fazogir
ham
harakatga
keladi.
2.3.20-chizma. Masala №2 javobi.
Uy vazifasi :
A.P.Rimkevich «Fizikadan masalalar to’plami»
№ 665 - 675 (Toqlari) masalalarni bajarish.
2.3.21-chizma. Uy vazifasi.
68
Xulosa.
Bitiruv malakaviy ishning mazkur bobida fizika faniga pedagogik va
innovatsion texnologiyalarni joriy qilish usullari hamda akademik litseylarida
fizikani o’qitishda axborot-kommunikatsion texnologiyalardan foydalanishning
ahamiyati tahlil qilindi. Shuningdek, dars jarayonida pedagogik va innovatsion
texnologiyalardan foydalanish namunalari keltirildi.
BMI da akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarida fizikani o’qitishda
pedagogik va innovatsion texnologiyalardan foydalanishning quyida ayrim
afzalliklar keltirildi:
1. Pedagogik va innovatsion texnologiyalar, yordamida fan bo’yicha
ma’lumotlar bazasiga hamma vaqt kirish imkoniyati bor.
2. Boshqa o’qituvchilar bilan tajriba almashish imkoniyati beriladi.
3. Ular pedagogik va innovatsion texnologiya loyihalarini birgalikda
amalga oshirish uchun ishchi guruhlar tashkil qilishi mumkin.
4. Pedagogik va innovatsion texnologiyalardan foydalanish jarayonida
kitoblar, jurnallar va nashrlardan axborot izlashda vaqt va mablag’ tejaladi.
5. Dars
davomida
internet
orqali
animatsiyalar, mul’timedialar,
videofilmlar namoyishi vositasida o’qitish imkoniyati paydo bo’ladi.
69
XOTIMA.
Bitiruv malakaviy ishida innovatsion texnologiyalarining jamiyat
taraqqiyotidagi,
zamonaviy innovatsion – o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi
tizimidagi o’rni va o’quv jarayonidagi
ahamiyati keng tahlil qilindi, akademik
litseylarda fizikani o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanishning
ahamiyati, fizika darslarida tarmoq imkoniyatlaridan foydalanilishi atroflicha
tahlil
qilindi,
shuningdek,
dars
jarayonida
axborot-kommunikatsion
texnologiyalardan foydalanishning namunalari keltirildi.
Bitiruv malakaviy ishida quyidagi umumiy xulosalar qilindi:
1. Zamonaviy axborot vositalari innovatsion texnologiyalarining ajralmas
qismi bo’lib, ta’limning va umuman hayotimizning bir bo’lagiga aylangan;
2. Hozirgi kunda har bir o’qituvchining ish faoliyatida doimiy ravishda
innovatsion texnologiyalaridan foydalanish ehtiyoji mavjud;
3. Innovatsion texnologiyalari o’quvchilarni rag’batlantiradi va qiziqishini
oshiradi. U o’quvchilarni kelajakdagi faoliyatiga tayyorlashga ko’mak beradi.
Hozirgi zamonda mehnat faoliyati o’quvchilar qoniqish bilan ishlatayotgan
komp’yuterlar, texnologiyalar, dasturlar va qurilmalar yordamida boshqariladi.
Innovatsion hamda axborot – kommunikatsion texnologiyalar XXI asrning
ta’lim berish vositasidir;
4. Innovatsion
texnologiyalar
o’rganish va o’qitishning yangi
imkoniyatlarini ochib beradi. Bu texnologiyalar o’qituvchilarning kasbiy o’sishi
uchun ularga o’z fanlari bo’yicha o’qitishning yangi usullarini kiritishga, yangi
yondashuvlarni qo’llashga, g’oyalarni ro’yobga chiqarish va yangi
ko’nikmalarni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.
5. Innovatsion texnologiyalar o’qituvchining o’z imkoniyatlaridan oqilona
foydalanishga zamin yaratadi. Bu texnologiyalar o’quv jarayonini oqilona
boshqarish va nazorat qilish orqali vaqtni va mablag’ni tejaydi, darslarga
tayyorgarlik jarayonini qisqartiradi va o’qish jarayonini o’quvchilar uchun
qiziqarli hamda ko’ngilochar qiladi. Ta’limda informatsion hamda pedagogik
70
texnologiyalarni qo’llaganda talaba eshitish, ko’rish, ko’rganlari asosida
mustaqil fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Mamlakatimizda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi jarayonida zamonaviy
axborot texnologiyalaridan foydalangan holda darslarni tashkilashtirish uchun
ma’lum bir shart-sharoitlar mavjud.
71
ADABIYOTLAR:
1. I.A.Karimov. Adolatli jamiyat sari. –T.:O’zbekiston, 1998. 35-b.
2. I.A.Karimov. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.:
O’zbekiston. 1998. 332-b.
3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O’zbekiston
taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997, 32-61-b.
4. B.B.Mo’minov, N.I.Kamolova. Flash texnologiyasi & Action Script.
Buxoro 2010. 38-42-b.
5. M.T.Hojiyev, K.T.Olimov. Elektron darsliklarni yaratish texnologiyasi
va sifatini baholash metodikasi. – T. “Fan nashriyoti” 2005 y. 72-b.
6. K.T.Olimov. Kasb hunar ta’limi tizimida maxsus fanlardan elektron
darsliklarga qo’yiladigan talablar, ularni yaratish texnologiyasi va uslubiy
ta’minoti, kasb mahorati. O’zbekiston Respublikasi o’rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi axborotnomasi. 2004 y. №5 76-109-b.
7. M.Oripov, A.Haydarov. Informatika asoslari.–T.: “O’qituvchi” 2002 y.
67-b.
8. O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limining davlat ta’im standartlari va
o’quv dasturi (Fizika, matematika, informatika va hisoblash texnikasi asoslari,
chizmachilik, mehnat) – T.: “Sharq”, 1999 y. 21-b.
9. A.R.Maraximov. Internet va undan foydalanish asoslari.–T.: 2000 y.
32-b.
10. Ф.М.Дягилёв. Из истории физики и ее творцов.–M.: 1990 г. c 58.
11. N.X.Avliyoqulov. Zamonaviy o’qitishning texnologiyalari.–Buxoro:
“Matbaa” 2001 y. 39-b.
12. Я.Перельман. Қизиқарли физика.1-қисм.–T.: “Фан” 1997 й. 188-
189-б.
13. Ya.Perelman. Qiziqarli fizika.2-qism.–T.: “Fan” 2007 y. 124-b.
14. A.Samirjonov. Maktabda fizika darsi.–T.: “O’rta va oliy maktab
nashriyoti” 1998 y. 59-b.
72
15. Э.С.Назаров,
Э.З.Халимов.
«Эффективное
использование
инновационных технологий в академических лицеях». «Ustoz-shogird
an’anasi-ulug’ qadriyat» Respublika ilmiy-amaliy anjuman maqolalar to’plami,
(15-16 mart), Buxoro-2012. 238-241-betlar.
16. E.S.Nazarov, I.B.To’rayev. «Akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarda fizika fani laboratoriya ishlarini tashkil etish va bajarilishining
samaradorligini oshirishda web-texnologiyalardan foydalanish». «Zamonaviy
fizika va astronomiya yutuqlari: muammo va yechimlar» Respublika ilmiy-
amaliy anjuman materiallari to’plami, (25-26 mart), Toshkent-2011. 112-114-
betlar.
17. B.Q.Xo’jaev, Sh.Sh.Olimov. Yangi pedagogik texnologiyalar.
Nazariya va amaliyot. – Buxoro: Buxoro nashriyoti. 2004 y. 120-b.
18. Ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari (mavzusidagi seminar trening
materiallari).–T.: 2002y. 34-b.
19. E.S.Nazarov, T.R.Ro`ziyev. Akademik litsey ta’limida innovatsion
texnologiyalar. «Sog’lom bola yili» Davlat Dasturi doirasida «Akademik
litseylarda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish – zamonaviy
ta’limning bosh strategiyasi» mavzusidagi Respublika o’quv-amaliy anjumani
materiallari to’plami, (16-18 may), Buxoro-2014.
182-184-betlar.
20. А. Агзамов, А.Юсупов «Ўқувчиларга билим беришда инновацион
усуллардан фойдаланиш». Т.: “Фан”, 2004 й. 87-б.
21. www.springerlink.com/index/J3J740380T738504.pdfen.wikipedia.org
/wiki/Physical_quantity.
22. www.mathworks.com/access/helpdesk/help/.../f22187.html
23. www.authorstream.com/sheikmohamed-44489-measurement-physics-
entertainment-ppt-powerpoint/johnlittle.pbworks.com/.../
24. www.kingswaycollege.on.ca/bc.cc.us/dkimball/Physical%20Science/
Dostları ilə paylaş: |