O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

1
.2
.-
 r
a
sm.
 D
ia
g
n
o
st
ik
a
la
sh
 v
o
si
ta
la
ri
n
in
g
 t
u
rk
u
ml
a
n
ish
i 
 
Diagnostikalash vositalari
. Xozirgi kunda koʻp tarqalganlar 
turkumiga, olib yuriladigan, koʻchar va koʻchmas diagnostikalash 
vositalari kiradi. Bularning ichiga eng koʻp tarqalganlari ichki yonuv 
dvigatellarining ishlashini, ayniqsa dizellarni nazorat qiluvchi, bir qancha 
murakkab agregatlarga ega dvigatellarni diagnostikalashga moʻljallangan 
vositalar kiradi.
Diagnostikalash vositalarining turlari toʻgrisidagi ma’lumot 1.2-
rasmda keltirilgan. 1.1-jadvalda hozirgi kunda qoʻllanilayotgan nazorat-
diagnostikalash vositalarining roʻyxati keltirilgan.

---

16 
1.1-jadval 
Mashinaning texnik holatini aniqlash asosiy texnik vositalari 
Hazorat-
diagnostikalash 
vositalari 
Nazorat 
ko‘rsatkichlari 
Vositalar 
shifri 
O‘lchanayotgan 
ko‘rsatkichlar 
1 
2 
3 
4 
Gaz sarfini aniqlash 
Indikatori 
Silindr-porshen 
gruhidan gszni 
karterga siljib o‘tishi
КИ-13671М, 
КИ-17999М, 
КИ-28126 
Bosimning o‘zgarishi 
o‘lchash 
shaybasigacha 
Dvigatel berkligini 
tekshirish qurilmasi 
Forsunka va ot 
oldirish shami teshigi 
orqali silindrdan gazni 
yoqolishi 
КИ-5973, 
КИ-5315М 
Bosimni kamayishi 
Pnevmometr 
Porshen yuqori 
bo‘shlig‘i berkligi 
К-272 
Havo bosimining 
kamayishi 
Yonilg‘i sarfini 
aniqlash electron 
qurilmasi 
Yonilg‘ining hajmiy 
sarfi 
КИ-28094 
Trubina aylanish 
chastotasi 
Unversal electron 
avtotetaskop 
Mexanizm va 
agregatlardan 
tarqalayotgan 
taqillash va shovqin 
КИ-28154 
Tovush chastotasi 
diapazonida akustik 
bosim 
Bosim o‘lchash 
qurilmasi 
Asosiy moy 
magistralidagi bosim 
КИ-13936, 
КИ-28156 
Moyning bosimi 
Momentaskop 
Dastlabki yonilg‘ini 
uzatishni boshlanishi 
КИ-4941 
Yonilg‘ining sathi 
Dizel apparatini 
tekshirish 
mexanotestori 
Purkash (forsunkani 
yechmasdan) bosimi 
va sifatini tekshirish 
КИ-5918 
Bosimni o‘lchash va 
sifatni baholash 
Trubokompressorni 
diagnostikalash 
qurilmasi 
Trubokompressorni 
perkash bosimi 
КИ-28204 
Bosim 
Dvigatel quvvatini 
o‘lchash 
Tezlanish jarayonida 
dvigatelning quvvati 
ИМД-ЦМ 
Tezlashish tezligi 
Kontaktsiz haroratni 
aniqlash lazer 
qurilmasi 
Korpus detallarining 
yuza harorati 
КИ-28153 
- 
Gidravlik tizimni 
tekshirish qurilmasi 
Gidravlik tizimning 
moy nasosining ish 
unimdorligi, 
taqsimlash avtomat 
zalatniklarini va 
saqlash klapanlarining 
ishlab chiqarish 
bosimi 
ДР-90М, 
ДР-350 
(КИ-28159) 
Moyning bosmi va 
sarfi 
Rul boshqarish 
tizimini tekshirish 
qurilmasi 
Rul boshqarish 
tizimining erkin yo‘li 
va rul chambaragiga 
ta’sir kuchi 
К-402 
Rul chambaragining 
burchagi va ta’sir 
kuchi 

---

17 
1 
2 
3 
4 
Avtotraktor 
elektrojixozlarini 
tekshirish olib 
yuriladigan qurilmasi 
O‘zgaruvchan va 
o‘zgarmas 
generatorlarni, sozlash 
relelarini, startyor va 
akkumulyatorlarni 
tekshirish
Ц-4324 yoki 
КИ-1140 
Elektra jihozlar 
tarmog‘idagi tok va 
kuchlanish 
Burchako‘lchagich 
Yonilg‘i uzatishni 
boshlanishi va gaz 
taqsimlash fazalari
КИ-13926 
Ampulada havo 
puffaklarining 
harakatlanish 
burchagi 
Past bosimli yonilg‘i 
tizimini tekshirish
Past bosimli yonilg‘i 
nasosi, saqlash 
klapani va mayin 
filtrni ko‘rsatkichlari 
aniqlash
КИ-13943 
Manometrik 
ko‘rsatkichlar 
Chiziqlik ko‘rsatkich–
larni o‘lchash 
Oldingi g‘ildiraklar 
o‘qdoshligi
КИ-650 
(КИ-13927) 
Chiziqli ko‘rsatkichlar 
Suyuqlikning 
zichligini o‘lchagich 
Elektrolitning zichligi 
КИ-13951 
Zichlik 
Suyuqlikning 
ifloslanish indikatori 
Yonilg‘i va moyning 
ifloslanganligi 
ИЗЖ 
Mexanik chiqindi–
larning miqdori 
Soatsimon indicator 
turlari 
Harakatlanish 
ИЧ-10 1 klass 
Chiziqli ko‘rsatkichlar 
Taxometr 
Aylanish chastotasi 
ТЧ-10Р 
Aylanish chastotasi 
Manometrli uchlik 
Bosim 
НИИАТ-458М 
G‘ildiraklardagi havo 
bosimi 
Sekundomer 
Vaqt 
COC pr-26-2-010 
Vaqt, sekundlarda 
Faralarni tekshirish va 
sozlash qurilmasi 
Yoriqlik oqimining 
yo‘nalishi 
К-310, ОПК 
Ekranda yoriqlik 
dog‘ining joylashishi 
Gazoanalizator 
Uglerod oksidi va 
uglevodorotlar 
konsentranti 
ГИАМ-27-01, 
“СО-СН avtotesti”
Infraqizil spektor 
muxitida energiya 
bilan to‘qnashib 
Tutino‘lchagich 
Yonilg‘ining yonish 
darazasi 
«МЕТА» 
КИД-2М 
Optik zichlik 
Transport 
vositalarining tormoz 
tizimlarining 
unumdorligini 
tekshirish qurilmalari 
Tormoz pedaliga 
ta’sir kuchini 
kuchaytirish, 
sekinlashtirish, 
tormoz yo‘li, tormoz 
tizimining ishlash 
vaqti 
«Эффект» «МЕТА» 
firmasi 
Turli 
АТЭ va КИП 
rusumidagi olib 
yuriluvchi TXK 
vositasi
Elektrajixozlarning 
ko‘rsatkichlari va 
nazorat-o‘lchash 
priborlarining 
ko‘rsatkichlari 
КИ-5929М 
Turli 
Diagnostikalash vositalarining turkumlanishi 1.2 rasmda keltirilgan. 
1.1 jadvalda nazorat qiluvchi diagnostikalash vositalari keltirilgan. 

---

18 
1.3. Diagnostikalash asosiy tushunchalari 
 
Sifat ko‘rsatkichlar
– son ko‘rsatkichlarini hisobga olmagan holda 
ob’ektning texnik holatini aniqlovchi ko‘rsatkichlar: moyni, yonilg‘ini, 
siljib yo‘qolishi, taqillashlarning mavjudligi va boshqalarni hisobga oladi. 
Bu ko‘rsatkichlar insonning sezish organlari yordamida aniqlanadi.
Texnik holatining ko‘rsatkichlari
– turli fizik kattalaklar bo‘lib, 
ob’ektni ishga yaroqliligini yoki sozligini belgilovchi turli fizik 
kattaliklar.
Diagnostikalash ko‘rsatkichlari
– mashinaning texnik holatini 
aniqlash uchun qo‘llaniladigan (xarorat, shovqin, tebranish, bosim, 
kuchlanish, tok kuchi va boshqalar) ko‘rsatkichlar. 
Bu ko‘rsatkichlar nominal, ruxsat etilgan va chegaraviy qiymatlarga 
bo‘linadi. 
Ko‘rsatkichlarning nominal qiymatlari
П
н
– yangi ishlab chiqarilgan 
yoki tubdan ta’mirlangan (TT) mashinalar uchun texnik xujjatlarda 
belgilangan dastlabki qiymatlar.
Ruxsat etilgan qiymatlar
П
д
– nazorat qilinib bu qiymatlar 
aniqlanganidag so‘ng mashina ishlatish uchun ruxsat beriladi, chunki 
mashina bu ko‘rsatkichlar bilan navbatdagi TXK yoki ta’mirlashlargacha 
ishonchli ishlashi mumkin. 
Ko‘rsatkichlarning chegaraviy qoymatlari
П
п
– diagnostikala–
nayotgan ob’ektda bunday qiymatlarni anqlanishi, uning buzilish 
bo‘sag‘asida turganligi yoki buzilganligidan dalolat beradi. 
Texnik diagnostikalash – ob’ektning texnik holati bo‘yicha ma’lum 
aniqlik bilan diagnostikalanayotgan jarayon. Texnik holatini aniqlanishi 
zarur bo‘lgan ob’ekt sifatida maxsulot, uning tashkil topuvchilari, 
elementlari diagnostikalash ob’ekti bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
Diagnostika – ob’ektni qismlarga ajratmasdan yoki qisman ajratib 
texnik holatini aniqlash nazariyasi, usullari va vositalarini o‘rganuvchi
ilmiy fan hisoblanadi. 
Ma’lum vaqt t davomida buzilmasdan ishlash extimoli
– bu qiymat, 
ob’ektlar 
m
sonini statistic qiymatini, 
t
vaqtgacha buzilmasdan 
ishlaganligi, 
n
sonli ob’ektlarga nisbatan, dastlabki ishchi holatiga nisbati 
(n → ∞), p=m/n. 
Qoldiq resurs
– bashorat qilinayotgan vaqtdan chegaraviy holatga 
o‘tguncha, buzilmasdan ishlash extimoliy muddati.

---

19