O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

 
ОАЖларнинг молиявий хисоботлари асосида тузилди.
 
59
№ 
Ko‗rsatkichlar 
OAJ 
«Uzneftegazmash» AK 
OAJ «Golden wing» StK 
mln. so‗m 
% da 
mln. so‗m 
% da 
1 
Sof foyda 
70,4 
100% 
185 
100% 
2 
Dividend to‗lash uchun 
ajratilgan mablag‗lar 
62,8 
89% 
111 
60% 
3 
Kompaniya ixtiyoriga 
koldirilgan mablag‗lar 
7,6 
11% 
74 
40% 

---

140 
olgan banklar va investorlar kiradi. Shuningdek, ―tort‖ning bir qismiga talabgor 
sifatida korporatsiya foydasiga soliq soluvchi shaklida davlat ham chiqadi. 
Ushbu barcha talabgorlar bir-biri bilan chigal tarmok shartnomalari orqali 
boglangan. Masalan, banklar firmaga rasmiy shartnoma bo‗yicha qarz beradi hamda 
ushbu qarzini to‗liq va uz vaqtida qaytarib olish uchun dividendlar yoki boshqa 
qarzlar to‗loviga cheklovlar qo‗yadi. Ammo hech kim kelajakdagi xodisalarning 
qonuniyatini to‗liq bilolmaydi. Shuning uchun ham standart yozma shartnomalar ikki 
tomonning qiziqishlarini aks ettiradigan qo‗shimcha kelishishlar, shartlar bilan 
to‗ldiriladi. 
Moliyaviy menejerlar investorlarni kelajakda hech qanday muammolar 
kutmayotganligiga ishontira bilishlari kerak. 
Shuningdek menejerlar kompaniyani boshqaruvga olayotganlarida ―menga 
ishoning‖, ―chin dildan ishlayman‖ kabi iboralardan ko‗ra aniq asoslangan 
loyihalarni taklif etishlari hamda shu kompaniyaning bir qism aksiyalarini sotib 
olishlari yanada ishonchliroq bo‗ladi. Ya‘ni, investorlar ushbu menejerning ham 
kompaniyada ulushi borligini, kompaniya foydasidan menejerning ham manfaatdor 
ekanligini bilsalar yanada ishonchlari ortadi. 
Demak, xulosa qiladigan bo‗lsak, buyuk korporatsiyalarda katta miqdordagi 
kapitalning yeg‗ilishi, katta investitsiyalarni amalga oshirish imkoniyatining 
mavjudligi kabi ijobiy tomonlar bilan bir katorda, boshqaruv masalalarida xususiy 
firmaga nisbatan bir kancha muammolarga duch kelishlari mumkin hisoblanadi. 
Ushbu muammolarni ijobiy xal qila olgan korporatsiyalargina rivojlanish sari qadam 
tashlaydi. 
Dividend- aksionerlarning pul daromadlarini o‗zida aks ettirib , investorlar 
uchun 
xissadorlik 
jamiyatlariga 
qo‗yilma 
qilingan 
mablag‗lari samarali 
bo‗layotganligini anglatadi. 
Hisobot davridagi foydani taqsimlashning oddiy chizmasini quyidagicha aks 
ettirishimiz mumkin: taqsimlanmagan foydaning bir qismi dividend ko‗rinishida 
to‗lanadi, qolgan qismi esa xissadorlik jamiyatlari aktivlariga reinvestitsiya qilinadi. 
Reinvestitsiyalangan foyda xissadorlik jamiyati faoliyatini moliyalashtirishning ichki 

---

141 
manbai hisobalandi. Shuning uchun dividend siyosati xissadorlik jamiyatlari 
tomonidan jalb qilinadigan moliyalashtirishning tashqi manbalariga sezilarli ta‘sir 
qiladi. 
Foydani reinvestitsiyalash, korxonalarning moliyalashtirishning nisbatan qulay 
va arzon shakli hisoblanadi. Shuning uchn ham mazkur moliyalashtirish usuli keng 
tarqalgan usullardan biri hisoblanadi. Masalan, Britaniya tadqiqotchilari tomonidan 
o‗tkazilgan tadqiqotlar bo‗yicha urushdan so‗ng qayddan o‗tkazilgan 402 ta ko‗rilish 
va transport sohasidagi kompaniyalarning ko‗rsatishicha ulardagi investitsion 
loyihalarning 91%i asosan foydani reinvestitsiyalash hisobiga moliyalashtirilgan. 
Foydani reinvestitsiyalash aksiya chiqarish kabi qo‗shimcha. xarajatlarni 
iqtisod qilish imkoniyatiga egadir. Boshqa sezilarli afzallik tomoni xissadorlik 
hamiyati faoliyatini uning mulkdorlari tomonidan amaldagi nazoratini saqlanishi 
hisoblanadi. Chunki. Bunda xissadorlar soni o‗zgarmaydi. 
Nazariy jixatidan dividend siyosatini tanlash 2 ta asosiy masalani xal qilishni 
ko‗zda tutadi: 
-dividend miqdorining o‗zgarishi xissadorlarning yalpi boyligiga ta‘sir 
qiladimi? 
-Agar ta‘sir qilsa uning mukammal miqdori qancha bo‗lishi kerak. 
Birinchi savolga tasdiqlovchi javob: dividend siyosati kompaniyalarning 
kapitallari strukturasini boshqarish sifatida uning mulkdorlarini moliyaviy holatini 
sezilarli o‗zgarishiga olib keladi. 
Ma‘lumki kanchalik ko‗p dividend miqdori hisoblansa aksiyalarnig bozor kursi 
ya‘ni real kursi ham shunchalik yuqori bo‗ladi. Shuningdek dividendni ko‗payishi 
maqsadga muvofiqligi ta‘kidlanadi. Birok, bunday muloxaza xaddan ziyod sodda 
xulosadir va uni boshqacha yondashga holda ham ko‗rib chiqish mumkin. 
Birinchidan, klassik mazmunda dividend to‗lash shuni tasdiqlaydiki 
kompaniya bu vaqtda o‗zining ixtiyorida yirik miqdordagi naqd pl mablag‗lariga 
egaligini ko‗zda tutadi; shubxasizki, bunday muloxaza yuritish har doim ham to‗gri 
emas. Chunki kompaniyaning naqd pul mablag‗lariga ehtiyoj tez-tez bo‗lib turadi va 
bu hamisha ham qoniqarsiz moliyaviy holat bilan bog‗liq bo‗lmasligi ham mumkin. 

---

142 
Ikkinchidan, dividend to‗lash kompaniya uchun foydani reinvestitsiyalash 
imkoniyatini qisqartiradi va uzoq muddatli istiqbolda kompaniya foydasiga salbiy 
ta‘sir qiladi. Bunday yondashuvda esa «yuqori dividendlar foydali emas»degan 
xulosaga kelishimiz mumkin. Moliya nazariyasida mukammal dividend siyosatini 
asoslashga 3 yondashuv mavjud bo‗lib, ular: dividendlarning irrelevantligi 
nazariyasi, dividend siyosatini amal qilish nazariyasi, soliq tabakalashuvi nazariyasi. 
Dividntlarning irrelevantligi nazariyasi F. Modilyani va M. Miller tomonidan 
ishlab chiqilgan. Ular uzlarining 1961-yildagi maqolalarida asoslashdilarki 
dividendlarning miqdorlari kompaniyani foydani jamlash qobiliyati bilan 
aniqlanuvchi xissadorlarning umumiy boyliklariga ta‘sir qilmaydi va foydani 
dividend sifatida taqsimlash hamda reinvestitsiya qilish nisbatlari qanday bo‗lishidan 
qat‘iy nazar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatinig qanchalik to‗g‗riligiga 
bog‗liqdir. 
Boshqacha so‗z bilan aytganda kompaniya qiymatini o‗sishining omili 
hisoblanuvchi mukammal dividend siyosati amal qilmaydi. 
Quyidagi 9-jadvalda «Samarkand dori-darmon» OAJda Ustav kapitalini 
shakllantirishda ta‘sischilar ulushi va ularga 2012-yil bo‗yicha to‗g‗ri keluvchi 
dividendlar miqdori holati keltirilgan. Ushbu jadval ma‘lumotlariga ko‗ra 
«Samarkand dori-darmon» OAJda Ustav kapitali 2012-yilda 1225,4 mln. so‗mni 
tashkil etgan. Ustav kapitalini shakllantirishda ―Dori-darmon‖ aksiyadorlik 
kompaniyasi 25% li ulush, ya‘ni 20400 so‗mlik 15017 ta aksiya bilan 306,3 mln. 
so‗m kushgan. Va bu kompaniya uchun yil yakunidan 72,5 mln. so‗m dividend 
hisoblangan. Ustav kapitalida mexnat jamoasi 10%lik ulush, ya‘ni 6007 ta 20400 
so‗mlik aksiya bilan 122,5 mln so‗m kushgan. Mexnat jamoasi yil yakunida 29 mln 
so‗m dividend olishi hisoblangan. Ustav kapitalida erkin savdo ishtirokchilari 
33,6%lik ulush, ya‘ni 20177 ta 20400 so‗mlik aksiya bilan 411,6 mln so‗m qo‗shgan. 
Erkin savdo ishtirokchilari yil yakunida 97,5 mln so‗m dividend olishi hisoblangan. 
Ustav kapitalida chet el investorlari 31,4%lik ulush, ya‘ni 18867 ta 20400 so‗mlik 
aksiya bilan 384,9 mln so‗m kushgan. Chet el investorlari yil yakunida mln so‗m 
dividend olishi hisoblangan. 

---

143 
Tanlangan dividend siyosatiga muvofiq AJ foydasini taqsimlash mexanizmi 
quyidagi harakat ketma-ketligini nazarda tutadi: 
1.
Sof foyda miqdoridan jamiyat ustavida ko‗zda tutilgan zaxira va boshqa 
maxsus jamg‗armalarga ajratmalar chegirib tashlanadi. 
2.
Foydaning kolgan qismi kapitallashtirish va iste‘molga taqsimlanadi. 
3.
Foyda hisobiga shakllantirilgan iste‘mol jamg‗armasi dividendlar to‗lash va AJ 
xodimlarining 
iste‘mol 
jamg‗armalariga (xodimlarni qo‗shimcha moddiy 
rag‗batlantirish va ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun) taqsimlanadi.