O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati: 
1. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.: 
O‗zbekiston, 2008. – 260 b. 
2. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni 
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y. 
3. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and 
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp. 
4. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd 
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp. 
5.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi 
9.DIVIDENDLAR SIYOSATI VA ISHLAB CHIQARISHNI 
RIVOJLANTIRISH SIYOSATI. 
1. Dividend siyosati va ishlab chiqarishni rivojlantirish siyosati. 
Bozor iqtisodiyotida moliyaviy tahlil va rejalashtirishning eng muhim 
ko‗rsatkichlaridan biri savdo tashkilotning ruxsat etilgan va iqtisodiy jihatdan qulay 
rivojlanish stavkalarini hisoblashdir. Ba‘zi G‗arb ekspertlarining fikricha, noto‗g‗ri 
siyosatni tanlagan va eng qisqa davrda juda yuqori o‗sish sur‘atlariga erishmoqchi 
bo‗lgan kompaniyalar tez-tez bankrot bo‗ladi. Biroq, juda sekin rivojlanishga yo‗l 
qo‗yilmaydi, biz baxtli muhitga muhtojmiz. Rasmiy usullar bilan aniqlik bilan topib 
olish deyarli mumkin emas, faqat siz ko‗rsatma berasiz. Kg nisbati bu kabi qo‗llanma 
bo‗lib xizmat qiladi, kelajakda qanday qilib moliyalashtirishning turli manbalari, 
sarmoyadorlar uchun mahsuldorlik, ishlab chiqarish rentabelligi, dividend siyosati va 
boshqalar o‗rtasidagi aloqalarni o‗zgartirmasdan o‗rtacha tijorat tashkiloti qanday 
rivojlanishi mumkinligini ko‗rsatib beradi. 
Kompaniyaning mablag‗‗ etishmovchiligi odatda biznes foydali emasligi belgisi 
sifatida qaraladi. Biroq, moliyaviy inqiroz sharoitida o‗zaro to‗lovlar muammosi 
kuchaygan taqdirda, foyda va moliyaviy barqarorlik bir-biri bilan juda yaqin aloqada 
bo‗lmagan holatlar ko‗p hollarda paydo bo‗ladi. Korxona buxgalteriya hisobi 

---

152 
ma‘lumotlariga ko‗ra foydali bo‗lishi mumkin va ayni paytda aylanma mablag‗larda, 
birinchi navbatda, naqd pulga bo‗lgan qiyinchiliklarni boshdan kechirishi mumkin va 
bu bankrotlik bilan tahdid soladi. Shu bilan birga, zarar keltiradigan mahsulotlarni 
ishlab chiqarish mumkin, lekin ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish, ma‘lum pul 
tushumlarini olish va o‗z vaqtida muntazam ravishda o‗z majburiyatlarini to‗lash, shu 
bilan bankrotligini kechiktirish mumkin. 
Birinchi holda, mumkin bo‗lgan bankrotlik sababi bo‗lishi mumkin: 
-
korxona faoliyatining asossiz siyosati; 
-
nomutanosib soliq yuki; 
-
kredit tashkilotlarining nomutanosib yuklari. 
Ikkinchi holatda to‗lov qobiliyatini saqlab turish mahsulot sotilgan mahsulot 
uchun pul tushgan paytidagi barcha to‗lovlarni amalga oshirish paytigacha, 
shuningdek, ba‘zi to‗lovlarni e‘tiborsiz qoldirish imkoniyati o‗rtasidagi vaqt 
oralig‗ida belgilanadi. 
Shunday qilib, joriy qisqa muddatli vazifalarni hal qilishda korxonada naqd pul 
oqimini boshqarish uchun moliyaviy boshqaruvchi ikkita omilni tanlash kerak: 
rentabellik va moliyaviy barqarorlik. Bu omillar orasida dialektik ziddiyat mavjud. 
Inqirozli moliyaviy vaziyatda, moliyaviy barqarorlikni yaxshilashga qaratilgan 
moliyaviy menejer dasturi zararga olib kelishi mumkin. Ammo bunday dastur 
korxonaning mol-mulkini sotishdan tasfiya qiymatida saqlab qolishi mumkin. 
Natijada, moliyaviy boshqaruvchilar bankrotlik xavfini kamaytirishga intiladi. 
korxonada pul oqimlarini boshqarish orqali to‗lov qobiliyatini oshirish. Barqarorlik 
va xavf bilan bu erda moliyaviy boshqaruvning umumiy qarama-qarshiligi bu 
pullarni muayyan miqdordagi mablag‗ni zahiraga qo‗yish zarurligi o‗rtasidagi 
ziddiyatning o‗ziga xos xususiyatiga ega bo‗lib, bu mablag‗larni iqtisodiy 
ayirboshlashdan 
chiqarishda 
eng 
suyuq 
mablag‗‗lar va yo‗qotishlardir. 
Bankrotlikning uchta sababi bo‗lishi mumkin: korxonada to‗lov vositalarining 
dastlabki muvozanati yetarli emas;yuborilgan paytidagi va to‗lov vaqtidagi ortiqcha 
bo‗shlik;nomutanosib ishlab chiqarish hajmi.To‗lovlarni to‗lamaslikning asosiy 
sabablari birinchi bo‗lib ikkitadir. Inqirozga qarshi tashkilotning moliyaviy 

---

153 
boshqaruvining eng muhim jihati to‗lovlar balansini yillik, choraklik, oylik, o‗n 
kunlik va kundalik asosda tayyorlashdir. To‗lovlar balansi rejani rejalashtirish yo‗li 
bilan to‗ziladi. Rejalashtirishni rejalashtirishning asosiy prinsipi - rejalashtirilgan 
davr doimiy ravishda oldinga siljiydi va unga nisbatan to‗lov balansining yanada 
batafsil rivojlanishi amalga oshiriladi. To‗lovlar balansi o‗tgan davrning haqiqiy 
natijalarini tahlil qilish va kelgusi davrning kutilayotgan natijalarini to‗g‗rilash 
asosida aniqlanadi. 
Pul oqimlarini kompilyatsiya qilish jarayonining asosiy texnologik bosqichlari 
quyidagilar: 
-
Mavjudligi va pul oqimini prognozlashtirish; 
-
Korxonaning faoliyati va rivojlanish rejasining moliyaviy maqsadga 
muvofiqligini tekshirish; 
-
Yer yuzidagi zarur mablag‗larning muddatini va miqdorini aniqlash; 
-
Yer resurslarini jalb qilishning maqsadga muvofiqligini tahlil qilish; 
-
Minimal foyda yo‗qotilishi bilan mumkin bo‗lgan moliyaviy rejani 
shakllantirish; 
-
Xarajatlarni qoplash muddatini aniqlash va loyihani amalga oshirish muddati 
uchun mumkin bo‗lgan daromadlarni baholash; 
-
Moliyaviy rejani amalga oshirishni hisobga olgan holda monitoring va tuzatish; 
-
Bankrotlik ehtimolini prognozlashtirish; 
-
O‗z vaqtida bankrotlikning oldini olish. 
Inqirozga uchragan korxona, qoida tariqasida, bepul pul mablag‗lari mavjud 
emas, lekin tushumlarda qo‗shimcha to‗lovlar bo‗lishi mumkin. Ushbu holat, ayniqsa, 
tashqi boshqaruv tashkil etilgan va sobiq qarzlarga bo‗lgan talabga moratoriy 
o‗rnatilgan korxonalarga xosdir. Bunday holatda, to‗lovga layoqatsiz korxona odatiy 
moliyaviy barqarorlikka ega bo‗lgan kompaniyalar kabi, naqd pulni minimal, 
o‗rtacha va maksimal darajada aniqlashi kerak. 
Didident aksiyadorlarning pul daromadlarini anglatadi. Dividendlarni to‗lash 
manbalari quyidagilar bo‗lishi mumkin: hisobot davrining sof foydasi, oldingi 
davrlarning taqsimlanmagan daromadi va shu maqsadda yaratilgan maxsus fondlar 

---

154 
(imtiyozli aksiyalar bo‗yicha dividendlar to‗lash uchun foydalaniladi). Demak, 
nazariy jihatdan kompaniyaning joriy dividendlarning umumiy so‗mmasi hisobot 
davri foydaidan yuqori miqdorda to‗lanishi mumkin. Biroq, asosiy holat joriy 
davrning sof foydasini taqsimlash hisoblanadi. Soddalashtirilgan hisobot davrida 
daromadni taqsimlash sxemasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: daromadning bir 
qismi dividendlar ko‗rinishida to‗lanadi, qolgan qismi esa kompaniya aktivlariga 
qayta investitsiyalanadi. Foydaning qayta moliyalangan qismi korxona uchun ichki 
moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Foydani qayta moliyalash - bu o‗z faoliyatini 
kengaytiradigan korxonani moliyalashtirishning yanada maqbul va nisbatan arzon 
shakli. Foydani qayta moliyalash sizga yangi aksiyalar chiqarishda yuzaga keladigan 
qo‗shimcha xarajatlardan qochish imkonini beradi. Dividendlar siyosati korxonaning 
jalb etayotgan tashqi moliyalashtirish manbalari miqdorini aniqlaydi va ayni paytda 
qayta investitsiyadan tushgan mablag‗larning ulushini dividendlar to‗lash uchun 
belgilaydi. Boshqa narsalar teng bo‗lganda, dividendlar to‗lashga ko‗proq daromad 
sarflanadi, shuncha pulni kompaniyaga qayta investitsiyalash mumkin, uning o‗sish 
sur‘ati sekinroq va uning aksiyalarining bozor qiymatining o‗sishi sekinroq va 
ko‗proq muammoli. 
Investorlar odatda dividend siyosati ularning investitsiya maqsadlariga mos 
keladigan kompaniya tanlashadi. Shuning uchun dividendlar siyosatidagi o‗zgarish, 
sheriklarning kam daromad darajasi bilan ko‗proq noroziligiga olib kelishi mumkin. 
Shunday qilib, dividend siyosatining barqarorligi investorlarning kompaniyaga 
bo‗lgan munosabatiga ta‘sir ko‗rsatadigan eng muhim omillardan biridir. 
Dividendlar siyosatini shakllantirishning asosiy bosqichlari quyidagilardan 
iborat: 
Dividendlar siyosatini shakllantirishni belgilovchi asosiy omillarni ko‗rib 
chiqish; 
Kompaniyaning moliyaviy strategiyasiga muvofiq dividendlar siyosatini tanlash; 
Dividend siyosatining tanlangan turiga muvofiq daromad taqsimoti mexanizmini 
ishlab chiqish; 
Bir aksiyadorlik jamiyatiga dividendlarni to‗lash darajasini aniqlash; 

---

155 
Dividend to‗lovlari shakllarining tavsifi; 
Dividendlar siyosatining samaradorligini baholash hisoblanadi.