O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
3.2. XX arsda O’zbekistonda geografiya ta’limining 
rivojlanishi 
 
XX asrning 90 yillarigacha O’zbekiston davlati Sobiq Ittifoq tarkibida 
bo’lgan, shuning uchun geografiya ta’limining ushbu davrda rivojlanishi ma’lum 
bir ma’muriy va siyosiy qoliplarda olib borilgan. Mazkur davrda geografiya 
ta’limining rivojlanishi O.Mo’minov (1986 y) tomonidan to’la va har tomonlama 
o’rganilgan va quyidagicha davrlarga ajratilgan: geografiya ta’limini tashkil qilish 
davri; geografiya ta’limining tartibga solish davri; geografiya ta’limini hayot bilan 
bog’lanish davri; geografiya ta’limini takomillashuvi davri.
O’zbekistonda geografiya ta’limini tashkil etish davri (1918-1934 yil)
. 
Ushbu davrning boshlarida geografiya ta’limida yagona o’quv dasturi mavjud 
bo’lmagan, har maktab, tuman va shahar o’zining o’quv dasturini ishlab chiqar edi. 
Masalan, 1920 yili Toshkent eski shahar ma’orif bo’limi tomonidan mahalliy 
sharoitni xisobga olgan xolda birinchi bosqich maktablari uchun geografiya 
fanidan o’quv dasturini nashrdan chiqardi. Dastlabki umumdavlat o’quv dasturi 
geografiya predmeti bo’yicha D.N.Anuchin rahbarligida A.A.Borzov va 

---

23 
S.V.Chefranov ishlab chiqildi. Mazkur o’quv dasturi asosida Turkiston xalq 
ma’orif komissariyati geografiya fanidan o’quv dasturini ishlab chiqdi. 1923-1924 
yillardan boshlab mehnat maktablari uchun kompleks dasturlar ishlab chiqildi. 
1925-1930 yillarda “O’zbekiston sho’rolar jumhuriyatining birlik asosidagi mehnat 
maktablari uchun dastur”, “Birinchi va ikkinchi bosqich maktablari uchun dastur”, 
“Ikkinchi bosqich maktablari uchun jug’rofiya dasturi” va “O’zbekiston birinchi 
bosqich maktablarining dasturlari” kabi bir necha kompleks dasturlar nashr etildi. 
1934 yil 5 sentyabrda “Boshlang’ich va o’rta maktablar to’g’risida” davlat 
qarori chiqdi. Mazkur qaror maktab geografiyasini rivojlanishida katta ahamiyatga 
ega bo’ldi. Ushbu dasturlarda o’lkashunoslikni o’rganishga katta ahamiyat 
berilgan. Ammo mazkur dasturlarning salbiy tomoni mavjud bo’lib, dasterga 
muvofiq barcha tabiiy geografik kurslar 5-sinfdan, iqtisodiy geografiya kurslari esa 
6-7 sinflarda o’rganilar edi. Bu esa geografiya kurslari mazmunini juda ham 
qisqarishiga olib keldi. 
1935 yil 25 avgustda “Boshlang’ich va o’rta maktablarni dasturlari va o’quv 
rejalari” haqida yangi qaror chiqdi. Ushbu qarorda mavjud dasturlar juda 
murakkab bo’lib ketganligi qattiq tanqid ostiga olindi. Natijada dasturlardan 
ortiqcha materialllar olib tashlandi. Shundan so’ng geografiya dasturlari qaytadan 
ishlab chiqildi. Geografiya predmetlarini soatlari ko’paydi. Iqtisodiy geografiya 
kurslari 1,5 yil o’tiladigan bo’ldi. 
Maktablarda o’quv ishlarini tashkil qilish 
bo’yicha ham ko’rsatmalar berildi: dars o’quv mashg’ulotlarining asosiy va muhim 
sharti sifatida qaytadan tiklandi. Ushbu davrda geografiya ta’limini asosiy 
shartlaridan biri bo’lgan darsliklar va o’quv qo’llanmalari yaratish hamda kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi bo’yicha sezilarli ishlar qilindi. Mazkur davrda nashr 
qilingan darslik va o’quv qo’llanmalarni O.Mo’minov (1986 y) quyidagi qismga 
bo’ladi:
- rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilingan darsliklar. Bunday darsliklarga 
“Boshlanma geografiya” (A.Kruber va boshqalar darsligining tarjimasi), 
“Turkiston”, “Boshlang’ich jug’rofiya saboqligi” (G.I.Ivanov) va boshqalar. 
Mazkur davrda nemis olimi A.Geykining “Tabiiy jug’rofiya” darsligi (1925 y); 
- rus tilidan erkin tarjima qilingan darsliklar: “Boshlang’ich jug’rofiya” 
(G.I.Ivanov); 
- O’zbekistonda nashr qilingan darsliklar: “O’zbekiston va unga qo’shni 
jumhuriyatlar hamda viloyatlar” (N.Balashov, 1925 y), “Jug’rofiya” (N.P.Ar 
xangelskiy, 1933 y), “O’zbekiston sotsalistik sho’rolar jo’g’rofiyasi ”(L.Obizov, 
1934 y) va b.lar. 
Geografiya ta’limi sohasida ishlar juda kam bajarilgan. Faqat 1933 yilda 
nashr qilingan. N.I.Leonovning “Jug’rofiya metodikasi bo’yicha ocherklar”
metodik qo’llanmasi mavjud edi. Bundan tashqari mazkur davrda ma’orif sohasida 
qator ilmiy jurnallar nashr qilina boshlandi, ularda geografiya ta’limi bo’yicha 
ma’lumotlar muntazam berib turilgan: “Maorif” (1918 yildan), “ Maorif va
o’qituvchi” (1925 yil) jurnallari, “Madaniy inqilob”- “O’qituvchilar gazetasi”
1931 yildan nashr qilina boshlandi.