KIRISH
Organizmning tashqi va ichki muhitidan tinmay kelib turadigan ta'sirotlarni
idrok etib, analiz (tahlil) qiladigan murakkab nerv mexanizmlaridan iborat
anatomik-fiziologik tizimlariga analizatorlar deyiladi. Analizatorlar markazga
intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimi va uning oliy qismi bo’lmish
bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’i bilan aloqador maxsus sezuvchi
hujayralar to’plangan sezgi organlarini o’z ichiga oladi. Sezgi organlarga - ko’rish,
eshitish, muvozanatni saqlash, hid bilish, ta'm bilish, muskul-bug’im yoki harakat,
teri sezgisi va vitseral sezgi organlari kiradi. Muskul-bug’im, ya'ni
harakat va
vitseral sezgilardan tashqari boshqa barcha sezgi organlarning retseptorlari-
ta'sirotni qabul qiluvchi hujayralarining sezuvchi uchlari organizmning sirtqi-
tashqi tomonida (ko’z, quloq, til, burun, teri yuzasida) joylashgan. Shu sababli bu
sezgi organlarining retseptorlari eksteroretseptorlar deyiladi va tashqi muhitdan
kelayotgan ta'sirlarnigina idrok etadi.
Muskul-bug’im (harakat) va vitseral sezgi apparatlarining
retseptorlari
organizmning ichkarisida – muskullar va paylarda, barcha ichki organlarda
joylashgan bo’ladi va
interoretseptorlar deyiladi. Sezgi organlari organizm uchun
benihoya katta ahamiyatga ega. Ular yordamida organizm uzluksiz o’zgarib
turadigan tashqi muhit bilan muntazam ravishda aloqa bog’laydi, natijada ob'ektiv
dunyodagi turli-tuman hodisa va predmetlarni sezadi, ulardan xabardor bo’ladi.
Shunga ko’ra organizm tashqi
muhitga nisbatan doimo muayyan, o’zi uchun
foydali, eng qo’lay vaziyatni egallab muhit o’zgarishlariga yaxshiroq
moslashadigan va o’z ichki muhitini ancha barqaror saqlay oladigan, gomeostazni
ta'minlay oladigan bo’lib qoladi. Tegishli sezgi hissiyotining ro’yobga chiqishi
uchun tashqi muhitdan yoxud organizmning
ichki muhitidan kelayotgan
ta'sirotlarning u yoki bu sezgi organ retseptorlariga ta'sir qilishining o’zi kifoya
qilmaydi. Sezgi hissiyotining paydo bo’lishi uchun retseptorlarga ta'sir qilayotgan
ta'sirot, shu retseptorlar tomonidan qabul qilinishi, hosil bo’lgan qo’zg’alishning
tegishli markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimiga va uning
oliy qismi bo’lmish bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’iga uzatilmogi va
uning belgili qismlarida analiz va sintez qilmogi lozim. Ta'sirot
dastavval
retseptorlarda, so’ngra esa qo’zg’alish o’tayotgan neyronlarda, qolaversa, markaziy
asab tizimining tegishli qismlarida, u yoki bu darajada analiz va sintez qilinadi.
Biroq, oliy darajadagi nozik analiz va sintez faqatgina miya po’stlog’ida yuzaga
chiqishi mumkin, jumladan, ko’rish sezgisi miya po’stlog’ining
ensa sohasida,
eshitish sezgisi chakka sohasida, muskul-bug’im sezgisi esa tepa sohasida analiz va
sintez qilinadi. Demak, har qanday sezgining ro’yobga chiqishi uchun uchta qism,
uchta element, ya'ni ta'sirotni qabul qiluvchi - retseptor apparat (ko’z, quloq, teri,
burun va boshqalar), qabul qilingan ta'sirotni markaziy asab tizimiga o’tkazuvchi,
uzatuvchi apparat - markazga intiluvchi neyronlar tizimi va nihoyat, o’sha
markaziy qism, ya'ni miya po’stlog’i ishtirok etishi shart. Analizatorning po’stloq
qismi deyilganda miya po’stlog’i va markaziy asab tizimining
boshqa qismlarida
joylashgan, muayyan ta'sirotlarni analiz va sintez qilishda ishtirok etadigan nerv
hujayralarining guruhi tushuniladi. Shunday qilib, tegishli sezgi hissiyotining
(ko’rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, og’riq sezish va boshqalarning) paydo
bo’lishi uchun belgili sezgi organlaridagi (ko’z, quloq, teri, burun, muskul, paylar
va boshqalardagi) retseptorlar qabul qilayotgan ta'sirotlarning markaziy asab
tizimiga, uning oliy qismi - po’stloqqa uzatilishi
va u yerda analiz va sintez
qilinishi shartligini hisobga olib, avval I.M.Sechenov keyinchalik esa I.P.Pavlov
fandagi "sezgi organlari" degan tushunchalarni "analizatorlar" deb yuritish
maqsadga muvofiq ekanligini ta'kidladilar va shu iborani fanga kiritdilar