O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston davlat jahon tillari universiteti yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanidan

Astigmatizm. Kipriksimon tanadagi muskullarning bir hilda qisqarmasligi 
natijasida ko’z soqqasi nur sindiruvchi qismlarining nurlarni har xil darajada 
sindirishi tufayli paydo bo’ladi. Bu vaqtda to’r pardaga buyumlarning noaniq 
tasviri tushadi, oqibatda narsalar xira ko’rinadi.
Sferik aberratsiya. Bu anomaliya paytida ko’zning markaziga tushgan nurlar 
chetrogiga tushgan nurlarga qaraganda kamroq sinadi. Oqibatda nurlar to’r 
pardaning muayyan nuqtasida fokusga yigilmaydi. Shu tufayli narsalar xira 
ko’rinadi. 
Xromatik aberratsiya. To’r pardaning tegishli nuqtalarida to’lqin uzunligi 
turlicha bo’lgan nurlarning bir vaqtda fokusga to’planishi bilan xarakterlanadi. 
Bunda ham to’r pardaga buyumlarning noaniq tasviri tushadi. 
3-rasm. Yaqindan va uzoqdan ko’rish refraksiyasi. 
 

---

Rang ko’rish.Tabiatdagi deyarli hamma narsalarning o’ziga xos rangi bor. 
Ko’zning o’sha narsalar rangini o’z holicha ko’rishiga, ajrata olishiga rang ko’rish 
deyiladi. Rang ko’rish tufayli hayvonlar narsa va buyumlarni yaxshiroq ko’radi. 
Bu esa hayvon hayotiga katta ahamiyatga ega. Chunki rang ko’rish natijasida 
hayvonlar ozuqalarni taniydi, g’animlarini ajratadi. Rang ko’rish layoqati 
hayvonlarning evolyutsion taraqqiyotida paydo bo’lib, rivojlangan va 
takomillashgan. Zoologik silsilasining qo’yi bosqichlarida turadigan ko’pchilik 
hayvonlar (hasharotlar, baliqlar, baqalar va boshqalar) ham rang ko’rishga qodir 
ekanligi tekshirishlar tufayli isbotlangan. Jumladan, asalarilarning to’rt, 
toshbaqalarning uch xil rangni ajrata olishi isbotlangan. Ammo past taraqqiy etgan 
hayvonlarda rang ko’rish uncha takomiliga yetmagan. Shu sababli ular rangni 
ajratishda tez adashadi. Sut emizuvchilardan rang ko’rish qoramolda, ayniqsa, 
otlarda yaxshi rivojlangan, boshqa qishloq xo’jalik hayvonlari ham rangni yaxshi 
ajratadi, deb taxmin qilinadi. Otlar mavjud ranglarning hammasini, qoramollar esa 
to’rtasini - qizil, yashil, kuk va sariq ranglarni payqay oladi. Rang ko’rish ma'lum 
uzunlikdagi elektromagnit to’lqinlar, ya'ni har xil nurlar ko’zga, to’r pardaga 
tushganda yuzaga chiqadi. Masalan, ko’zga to’shayotgan elektromagnit to’lqinlari 
620-760 mlmk (milli mikron uzunlikda bo’lsa narsa qizil, 510-550 mlmk 
uzunlikda bo’lsa yashil, 480-510 mlmk uzunlikda bo’lganda esa kuk bo’lib 
ko’rinadi. Rang ko’rishda to’r pardadagi kolbachalar ishtirok etadi. Rang ko’rishni 
tushuntiradigan bir qancha nazariyalar bor. 1791 yili M. V. Lomonosov tomonidan 
maydonga qo’yilgan, keyinchalik T. Jung va G.Gelmgoltslar asoslagan uch 
komponentli rang ko’rish nazariyasi hozir ham qisman tan olinadi. Bu nazariyaga 
ko’ra, to’r pardaga uch xil kolbachalar bor. Shu kolbachalarning har bir xilida 
ma'lum uzunlikdagi yorug’lik nurlari ta'sirida parchalanadigan moddalar bor, 
jumladan, birinchi xil kolbachalarda qizil rangli, ikkinchi xil kolbachalarda yashil 
rangli, uchinchi xilida esa binafsha rangli nurlar ta'sirida parchalanadigan moddalar 
bo’ladi. Istalgan rangdagi narsalardan kelayotgan nurlar birdaniga barcha 
kolbachalardagi moddalarga ta'sir ko’rsatadi. Biroq bu vaqtda hamma 
kolbachalardagi moddalar bir xilda parchalanmaydi. Shu reaksiyalar tufayli hosil 
bo’lgan qo’zg’alish kolbachalardan ko’rish nervi orqali po’stloqqa uzatiladi, 
po’stloqda analiz va sintez qilinganidan so’ng belgili rangni ko’rish hissi paydo 
bo’ladi. Hozirgi vaqtda zamonaviy asboblar yordamida o’tkazilayotgan 
tekshirishlar uch komponentli nazariyaning ozmi-ko’pmi to’g’riligidan darak 
bermoqda. Bu nazariyadan tashqari rang ko’rishni tushuntirishga harakat qilib, 
boshqa nazariyalar ham yaratilganki, Bularni R. Granit, E. Gering, G. Xartrij va 
boshqalar ishlab chiqqan. Uch komponentli nazariya va hozirgacha ma'lum bo’lgan 
boshqa hamma nazariyalar rang ko’rish jarayonining u yoki bu tomonlarini ozmi-
ko’pmi ochib bersa-da, ammo uning mohiyatini to’la tushuntirib bera olmaydi. 
Ikki ko’z bilan (binokulyar) ko’rish. Odatda buyum bir vaqtda ikki ko’z bilan 
ko’rilganda uning tasviri har ikkala ko’z to’r pardalarining simmetrik, bir-biriga 
mos nuqtalariga tushadi. Shu sababli u bitta bo’lib ko’rinadi. Agarda buyum tasviri 
har ikkala ko’z to’r pardasining bir-biriga nosimmetrik nuqtalarida tushganida edi, 
bu vaqtda u ikki ko’zga alohida-alohida, ya'ni ikkita bo’lib ko’ringan bulardi. 
Binokulyar ko’rish katta ahamiyatga ega. Ikki ko’z bilan ko’rilganda ko’z o’tkirligi 

---

kuchayib, ko’rish maydoni kengayadi. Buyumlar to’la, atroflicha ko’riladi, 
ularning shakli, qancha masofada turganligi to’g’risida aniqroq tasavvur hosil 
bo’ladi.  
Ko’z adaptatsiyasi. Ko’zning turli ravshanlikdagi yorug’likka moslashish 
xususiyatiga adaptatsiya deyiladi. Chunonchi, odam ravshan yorug’ joydan 
qorongi joyga kirganida bir oz vaqt davomida dastlab hech narsani ko’ra olmay 
turadi, ko’zning ko’rish qobiliyati bir oz vaqtdan so’ng asta-sekin tiklanadi 
(qorongulik adaptatsiyasi). Shuningdek, qorongu joyda uzoq turilgandan keyin 
birdan yorug’likka chiqilganda ham dastlabki daqiqalar davomida ko’z qamashadi, 
natijada narsalar aniq ko’rilmaydi, ammo bunda ham ko’zning aniq ko’rish 
qobiliyati bir oz vaqtdan so’ng tiklanadi (yorug’lik adaptatsiyasi). Adaptatsiyaning 
kelib chiqishini tushuntirish fiziologiyadagi munozarali masalalardan biridir. 
Yorug’lik adaptatsiyasining zaminida ko’zning to’r pardasidagi fotoretseptorlarida 
yorug’likni sezuvchi moddalarning kamayishi va aksincha, qorongulik 
adaptatsiyasining zaminida yorug’likni sezuvchi moddalarning o’sha retseptorlarda 
ko’payishi yotadi, deb hisoblanadi. Ammo keyingi paytlarda bu fikr ma'lum 
e'tirozlarni tugdirmoqda. Hozir ko’zning adaptatsiyasi retseptorlarda kechadigan 
jarayonlar bilan bir vaqtda markaziy asab tizimiga ham bog’liq deb hisoblanadi. 
Adaptatsiya paydo bo’lishiga shartli reflekslar hosil qilinganligi bu jarayonda 
po’stloq ham ishtirok etishidan darak beradi. Rang-tuslarga nisbatan ham 
adaptatsiya paydo bo’ladi. Rangli nurlarga javoban kelib chiqadigan adaptatsiyaga 
rang adaptatsiyasi deyiladi. Ko’zning rang adaptatsiyasi uning rangli nurlarga 
o’rganib qolib, keyin bu nurlarni yaxshi sezmaydigan holda tushishi bilan 
ifodalanadi.