O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston davlat jahon tillari universiteti yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanidan
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ko’zning tuzilishi.Odam va hayvonlarning ko’zi o’ziga xos tuzilish va
funksional xususiyatlarga ega bo’lib, bir necha qismlardan tashkil topgan, nihoyatda murakkab organdir. Ko’z kalla suyagining ko’z kosasi ichida joylashgan, u ko’z soqqasi (olmasi) , ko’ruv nervi va yordamchi himoya apparat (ko’zning muskullari, fasciyalar, tomirlar va nervlardan) tashkil topgan. Ko’z kosasi ko’zni turli-tuman ta'sirlardan himoya qiladi. Ko’z soqqasining kapsulasi va yadrosi bor. Yadrosi - suyuqlik, gavhar, va shishasimon tanaga bo’linadi. Kapsulasi tashqi (oqsil parda), o’rta (tomirli) va ichki (to’r) pardalardan iborat. Ko’zning tashqi oqsil pardasi zich biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, orqa tomonida ko’ruv nervi o’tadigan teshik bor; oldingi qismi kichikroq, tiniq, ammo juda egilgan bo’lib, shox parda deyiladi. Ko’zning o’rtadagi tomirli pardasi tomirlar bilan yaxshi ta'minlangan, unda pigmentlar bor. Tomirli pardaning eng oldingi bo’limi, ya'ni bevosita shox pardaning orqasida yotgan qismi pigmentga boy bo’lib, rangdor parda yoki kamalak parda deyiladi. Kamalak pardaning o’rtasida teshik bor, qorachiq deb shunga aytiladi. Kamalak pardaning orqasida ikki tomonlama qavariq linzaga uxshaydigan yasmiqsimon shakldagi ko’z gavhari, uning orqasida esa shishasimon tana joylashgan. Shox parda bilan kamalak parda o’rtasida kichkinagina bo’shliqi bor - bu – ko’zning oldingi kamerasidir; kamalak parda bilan ko’z gavhari o’rtasida ham bo’shliqi bor, ko’zning keyingi kamerasi deb shunga aytiladi. Bu kameralar suvsimon suyuqlik bilan to’la bo’ladi. Ko’z gavharida tomirlar bo’lmaganligi sababli u ana shu kameralardagi suyuqlik orqali oziqlanadi. Gavharda tomirlar yuqligining katta ahamiyati bor. Gavharda tomirlar bo’lganida edi, uning tiniqligi bo’zilib, ko’rishga halaqit berar, oqibatda ko’z xira tortib qolgan bulardi. 1-rasm. Odamko’ziningtuzilishi. 1-ko’ruvasabi; 2-ko’ruvasabiningso’rg’ichi; 3-ko’zolmasiningtomirlipardasi; 4-sklera (fibrozqavatningorqaqismi) 5-to’rparda; 6-optiko’qi; 7-kipriklio’simtalar; 8-kipriklitana; 9- ko’zolmasiningkamerasi (bo’limi) 10-ko’zolmasiningoldingikamerasi (bo’limi); 11-gavhar; 12- randorparda; 13-shoxparda; 14-kon’yuktiva; 15-kipriklitanamushaki; 16-sinovalboylami; 17- ko’risho’qi; 18-shishasimontana; 19-markaziychuqurcha; 20-sariqdog’. 2-rasm. Ko’ruv analizatorining markazlari. 1-to’r parda; 2-ko’ruv asabi; 3-bosh miya yarim sharlar po’stlog’ining ko’ruv mintaqasi; 4-to’r pardada obyektlarning teskari tasviri. Ko’zning tuzilishi. Ko’zning ichki uchinchi pardasi – to’r parda hamma pardalaridan ham muhimroq bo’lib, ko’zning butun ichki tomonini qoplagandir. Uning asosini tayanch hujayralar tashkil qiladi, bu hujayralar behad ko’p sinaps boglari hosil qilib, o’zaro tutashgan va ko’z soqqasining bu pardasiga guyo to’rni eslatadigan tuzilish bergan, uning to’r parda deb atalishiga ham sabab shu. To’r parda bir necha qavatlarga bo’linadi. Tashqi qavatida qora rangli fussin pigmenti bor epiteliy hujayralaridan tashkil topgan. Fussin nurlarni yutib, narsalarni aniqroq ko’rishga yordam beradi. To’r pardaning navbatdagi qavatida yorug’likni sezuvchi hujayralar (fotoretseptorlar) - tayoqchalar va kolbachalar joylashgan. Bu pardaning ko’rish jarayonida muhim o’rin egallashi ham unda ana shu hujayralarning borligiga bog’liq. Fotoretseptorlar (shaklan tayoqcha va kolbachaga o’xshash hujayralar) o’ziga xos tuzilishga ega bo’lib, ichki va tashqi bug’inchalardan tashkil topgan. Tashqi bug’inchalarida yorug’likni sezadigan pigment bo’ladi. Tayoqchalarning har qaysi bug’inchasi maxsus diskalardan - plastinkalardan tuzilgan. Alohida olingan har bir plastinka uch qatlamdan: ikkita lipid qatlami va ularning oraligidan joy olgan bitta oqsil qatlamidan iborat. Oqsil qatlamida ko’rish purpuri - rodopsin pigmentining tarkibiga kiradigan retinen moddasi mavjud. Fotoretseptorlarning ichki bug’inchalari tashqi bug’inchalariga qaraganda kaltaroq bo’ladi. Ichki bug’inchalarida yadro va mitoxondriyalar bor, yorug’likni sezuvchi hujayralarda kechadigan energetik jarayonlar shularda yuzaga chiqadi. To’r pardadan ko’ruv nervi boshlanadi. To’r pardada fotoretseptorlar borligi va ko’ruv nervining shu pardadan boshlanishi, to’r parda bilan ko’ruv nervining irsiy jihatdan birligidan dalolat beradi. Ko’ruv nervi to’r pardadan chiqqanidan so’ng, miyaga qarab yo’l olar ekan, o’zaro kesishadi. Oqibatda o’ng ko’zdan chiqqan ko’ruv nervi chap yarim sharga, chap ko’zdan chiqqan ko’ruv nervi esa, o’ng yarim sharga boradi (61-rasm). To’r pardadan ko’ruv nervi chiqadigan joyda fotoretseptorlar yo’q. Shu sababli bu yer ko’r nuqta - ko’r dog deyiladi. To’r parda markaziy maydonining o’rtasida markaziy chuqurcha bor, u yerda faqat kolbacha hujayralar joylashgan bo’lib, ularning soni 34000 gacha yetadi. Markaziy chuqurchaning atrofida sariq zona bor, sariq dog’ deb shunga aytiladi. Sariq dog’ ko’zning eng yaxshi ko’radigan joyidir. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|