Adaptatsiya-ta'sirot ta'sir qilib turgan paytda analizatorlar turli zvenolari
(retseptor, o’tkazuvchi, va po’stloq qismlari) qo’zg’aluvchanlik darajasining
o’zgarishi, analizatorning shu ta'sirotga moslasha borishidir. Boshqacha aytganda,
adaptatsiya ta'siri uzoq davom etadigan ta'sirotga nisbatan sezgirlikning kamayishi
yoki kuchayishi bilan ifodalanadi. Masalan, odam birdan qorongi joyga kirganda,
avval hech narsani ko’rmaydi, bir ozdan keyin narsalarni gira-shira ko’ra
boshlaydi. Ko’rish analizatorining qo’zg’aluvchanligi qorongulikda oshib, ravshan
yorug’likda pasayadi. Turli analizatorlarning adaptatsiya qobiliyati turlichadir.
Taktil analizatori ancha tez, harakat (proprio) analizatori undan sustroq, visceral
(ichki) analizator undan ham sustroq adaptatsiyalanadi. Adaptatsiya tufayli
analizatorlar belgili ta'sirotlarga o’rganib, ularga moslashib qoladi. Masalan,
minishga o’rgatilayotgan ot dastavval egarlanganda, egarlashga ancha qarshilik
ko’rsatadi. Ammo, bora-bora teridagi retseptorlar va umuman taktil analizator
egar-afzal ta'siriga o’rganib, adaptatsiyalanib qoladi. Natijada ot keyinchalik
egarlashga qarshilik qilmay qo’yadi, kunikadi.
Sensibilizatsiya. Ta'sirot ta'sirida analizator qo’zg’aluvchanligining oshishiga
sensibilizatsiya deyiladi. Odatda qo’zg’alish endi boshlanib kelayotgan davrda
qo’zg’aluvchanlik oshib, pirovardiga kelganda pasayadi.
Kontrastlik (akslik) hodisasi. Biror ta'sirning yolg’iz o’zi uzoq ta'sir etganida
yoxud unga tabiatan qarama-qarshi bo’lgan ta'sirot ham qushilib, ta'sir etganda
analizator qo’zg’aluvchanligining oshishiga kontrastlik, ya'ni akslik hodisasi
deyiladi. Masalan, sovuqdan so’ng, issiq ta'sir yaxshi seziladi, qoradan so’ng, oq
rang ravshanroq ko’rinadi. Analizatorlardagi akslik hodisasi po’stloqdagi
induksiyalar tufayli yuzaga chiqadi.
