O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston davlat jahon tillari universiteti yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanidan
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eshitish fiziologiyasi Quloq suprasi orqali qabul qilinayotgan tovush to’lqinlari tashqi eshituv yo’li orqali nog’ora pardaga beriladi. Shunda nog’ora parda tovush to’lqinlariga mos ravishda tebrana boshlaydi. Nog’ora pardaning tebranishlari bolg’acha, yasniqsimon suyakcha va sandon orqali uzangiga uzatiladi. Bolg’acha, yasniqsimon suyakcha va sandon nog’ora parda tebranishlarining amplitudasini kamaytirib, ammo kuchini oshirib uzangiga o’tkazadi. Shu bilan birga, nog’ora parda yuzasidan uzangining oval darchadagi membranaga taqalgan yuzasi ancha kichik. Shu sababli nog’ora parda tebranishlari suyakchalar orqali o’tib, oval darchadagi membranaga bir necha marta ortiq kuch bilan ta'sir qiladi. Oqibatda nog’ora pardaga kelgan tovushning kuchsiz to’lqinlari oval darcha membranasining qarshiligini yengib, chiganoqning yuqori va pastki kanallari, ya'ni dahliz narvonchasi bilan nog’ora narvonchasidagi perilimfani tebrantiradi. Perilimfaning tebranishi endolimfaning tebranishiga ham sabab bo’ladi.Perilimfa va endolimfaning tebranishlari yuqori kanalni pastki kanaldan ajratib turadigan asosiy membrananing tebranishi bilan birga davom etadi. Asosiy membrananing tebranishlarini Kortiy organning tukli retseptor hujayralari sezadi. Ana shu hujayralarda tovush tebranishlari nerv impulslariga aylantiriladi. Nerv impulsi eshituv nervi orqali markaziy asab tizimi va uning oliy qismi - bosh miya yarim sharlarining po’stlog’iga uzatiladi . Nervimpulsi po’stloqda tegishlicha analiz va sintez qilinganidan so’ng eshituv hissi paydo bo’ladi – tovush eshitiladi. Eshituv analizatorining po’stloq qismi bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining chakka qismida joylashgan. Po’stloqning har ikkala chakka qismi shikastlansa, organizm tovushlarni mutlaqo eshitmaydigan bo’lib qoladi. 7-rasm. Kortiy organi. 1- turli membrana; 2- eshituv nervining tolachasi; 3- tovushni qabul qiladigan tukli hujayralar; 4- tayanch hujayralar; 5- asosiy parda; 6- qoplovchi parda; 7- nerv tolasi. Po’stloqning har ikkala eshituv zonasidagi hujayralarga ikkala Kortiy organdan ham impuls kelib turadi. Shu sababli po’stloqning bir chakka qismi shikastlansa, eshitish vaqtincha va qisman pasayadi (67-rasm). Po’stloqning eshitish zonasidan qo’yi qismlarga, dastlab tirsaksimon tananing ichki qismi va to’rt tepalikning ikki opga dumbog’iga efferent yo’llar boradi. Tovushga nisbatan vujudga keladigan umumiy harakat reaksiyalari (quloq suprasini dikkaytirish, tovush kelayotgan tomonga boshni yoki quloq suprasini burish va boshqalar) ana shu yo’llar ishtirokida yuzaga chiqadi. Turli balandlikdagi, ya'ni tebranish chastotasi har xil bo’lgan tovushning eshitilishi to’g’risida bir qancha nazariyalar bor. 1863 yilda G. Gelmgols rezonans nazariyasiga asos soldi. Gelmgolsning bu nazariyasiga ko’ra, muayyan balandlikdagi tovushlar chiganoqdagi asosiy membrananing tegishli tolalarini tebrantiradi, ya'ni baland tovushlar kalta tolalarni, pastroq tovushlar uzunroq tolalarni tebrantiradi. Oqibatda tovushning baland- pastligiga qarab asosiy membranadagi tegishli tolalarning tebranishlarini Kortiy organining xuddi shu tolalarga mos keladigan tukli hujayralari sezadi. Binobarin, bu nazariyaga ko’ra, Kortiy organida turli tonlarni sezadigan tukli hujayralar bor. 1880 yili Rezerford telefon nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga ko’ra, eshituv nervidagi potenciallarning tebranish chastotasi quloqqa kirayotgan tovush chastotasiga mos kelishi tufayli tovush balandligi seziladi (xuddi tovushning telefondan uzatilishiga uxshash). Har ikkala nazariya ham tovush balandligining mohiyatini qisman ochib beradi, xolos. Rezerfordning nazariyasi faqat past balandlikdagi tovushlarning eshitilishi xususiga to’g’ri keladi. Haqiqatan ham, past tonli tovushlar quloqqa kirganida eshituv nervidagi impulslar chastotasi eshitilayotgan tovush ta'sirida chiganoqda vujudga keladigan tebranishlarga mos bo’ladi. Baland tonli tovushlar eshitilayotganida esa chiganoqdagi asosiy membranada emas, balki suyuqliklar ustida ma'lum uzunlikda tebranish rezonansi paydo bo’ladi. Tebranish amplitudasining kattaligi tovush balandligiga bog’liq bo’ladi. Boshqacha aytganda, tovush qancha baland bo’lsa, suyuqlikning tebranuvchi ustuni shuncha kalta va aksincha, tovush qancha past bo’lsa, shuncha uzun bo’ladi. Suyuqlikning tebranishi asosiy membranani ham tegishlicha tebrantiradi. Oqibatda Kortiy organining tegishli qismidagi hujayralar qo’zg’alib, ta'sirot markaziy asab tizimiga uzatiladi, natijada tovush eshitiladi. Shunday qilib, baland tonli tovush ta'sir qilganda chiganoqdagi suyuqlik tovush chastotasiga mos ravishda tebranib, tovush masofada kodga solinadi. Eshituv analizatorida ham adaptatsiya hodisasi kuzatiladi. Quloqqa jarangdor tovush uzoq vaqt betuxtov ta'sir qilib turaversa, quloqdagi retseptorlarda adaptatsiya yuzaga kelishi tufayli sezuvchanligi bir oz pasayadi. Ammo adaptatsiyaning muayyan chegarasi bor. Quloq adaptatsiyasining tabiati munozarali muammo bo’lib, qolmoqda. Bola tug’ilishi bilan eshitish analizatorlari ishlay boshlaydi. Eshitish analizatorlarining funksional rivojlanishi 6-7 yoshgacha davom etadi. 14-15 yoshda eshitish sezgirligi juda susayadi keyin ortib boradi. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|