131
Tildagi belgilar tizimi nutqimizda to‗rt xil aspektdagi munosabatni
ifodalashda qatnashadi. 1. Sigmatik aspekt. 2. Sintaktik aspekt. 3.
Semantik aspekt.
4. Pragmatik aspekt.
Sigmatik aspektda belgi predmet bilan aloqada bo‗ladi.
Sintaktik
aspektda belgining boshqa belgi bilan aloqasidan qat‘iy nazar
predmetning ma‘no va funksiyasi bilan aloqada bo‗ladi. Semantik
aspektda belgi interpretatsiyasi (o‗tkazuvchi) va uning fikr ifodalash
vositalari birga qo‗shib olib boriladi. Pragmatik aspektda inson va
ishoraning o‗zaro munosabatidan foydalaniladi.
Belgi tizimi haqida fikr yuritganda
uning lisoniy va nolisoniy
belgilarini farqlash lozim.
Til belgisida tilning predmetga bo‗lgan munosabati haqida fikr
yuritiladi. Til belgisi - kommunikativ va informativ belgilar tildagi
so‗zlar va gap tipidagi birliklar sanaladi.
Lingvist tilni shakl va mazmun birligida amal qiluvchi o‗ziga xos
belgilar tizimi sifatida tekshiradi. Tilning asosiy belgisi so‗zdir. Ayni
vaqtda so‗z ikkinchi signal sistemasining birligidir. Ayrim tilshunoslar
so‗zni tildagi axborot belgisi deb qaraydilar. Boshqalar bunga e‘tiroz
bildirib, absolyut atamalardagina bu holatni kuzatish mumkin deb
hisoblaydilar.
Nolisoniy
belgida esa, yordamchi vositalar haqida fikr yuritiladi.
Yordamchi vositalarga signal va simvollar kiritiladi.
Axborot beruvchi ovozli, ko‗rinishli yoki boshqa shartli belgili
signal hisoblanadi: yo‗l belgilari (svetafor, semafor); qo‗ng‗iroq, gudok
kabilar. Signal belgilar tilda ham mavjud. Fonemalar tilning namunali
tovushlaridir. Fonemalar tilning axborot belgisi emas,
ular belgining
belgisi, ya‘ni til belgisi haqida signal beruvchidir. Boshqacha aytganda,
u umumiy belgi emas, balki xususiy belgilardir. Mazmuni ko‗rgazmali,
obrazli ravishda asoslangan belgi simvol sanaladi. Simvol vaziyat bilan
shartlanishdan ma‘lum darajada ozod. Simvollar o‗z xarakteriga ko‗ra
132
murakkab (gerb, bayroq) va oddiy (nishonlar, orden, medallar) simvol
belgilarga bo‗linadi.
Signal va simvollarning asosiy qismi tilda taqlidiy so‗zlar
xarakteriga egadir. Lekin tilda taqlidiy so‗zlar sanoqli darajadadir.
Til belgisi haqiqiy bo‗lib, u birlamchidir. Nolisoniy belgi
yordamchi va sun‘iy til belgisi esa ikkilamchi hisoblanadi. Ikkilamchi
belgi
substitut nomli atama bilan yuritiladi. Substitutlar birlamchi
belgilarni ko‗rsatishga xizmat qiladi. Masalan, fonema belgi bo‗lsa, harf
uning substitutidir. Gap kommunikativ belgi bo‗lsa,
uning matematik
modeli substitut sanaladi.
Substitut belgilar axborot tizimida keng tarqalgan. Uning ko‗p
qo‗llaniladigani matematik belgilardir. Substitutlar metatilni ifodalovchi
vositadir.
Xullas, til kishilarning bir-birlariga turli axborotlarni xabar qiluvchi,
yetkazuvchi
belgilar
tizimidir.
Tilning
belgilik
xususiyatini
tilshunoslikning lingvosemiotika bo‗limi o‗rganadi. Lingvosemiotika
tilshunoslik bilan semiotika hamkorligida yuzaga kelgandir.
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1.Belgi turlariga misollar keltiring.
2. Shartli belgilarga misollar keltiring.
3. Sanam belgilarga misollar keltiring.
5. Indeks belgilarga misollar keltiring.
6.Lingvistik belgilarning boshqa belgilardan farqli jihatlariga misol
keltiring.
7. Lingvistik belgilarning boshqa belgilarga o‗xshash jihatlariga misol
keltiring.
8. Lingvistik belgilarning muhim jihatlariga misol keltiring.
9. Imo-ishoralarni belgiga kiritish mumkinmi?
10. Ushbu mavzu bo‗yicha qilingan tadqiqotlar haqida ma‘lumot
bering.
Dostları ilə paylaş: