O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov

 
3.2. Ilmiy izlanish metodologiyasidagi asosiy metodlar 
3.2.1. Ilmiy bilishning emperik va umumiy metodlari
 
 
Ilmiy izlanishda, har bir izlanuvchi bilimlar turiga qarab, turli xil 
metodlarni qo’llaydi. 
Biz bilamizki, bilim - bu nazariya, fikr, tasavvur ko’rinishidagi 
haqiqatning in’ikosi bo’lib, bilish jarayoni natijasi sifatida mantiqiy va jamiyat - 
amaliy tekshirishdan o’tgan bo’ladi. 
O’zining kelib chiqishidan, u emperik (tajriba va eksperiment natijasida 
olingan), aqliy xulosaga kelish (abstrakt mantiqiy pog’onadagi bilish), nazariy 
(aqliy xulosa natijasidagi bilim, lekin tajriba, amaliyot tekshirishidan o’tgan, 
ya’ni obyektiv aniq bilim) bo’ladi. 
Bilim o’zining sifati bo’yicha:

---

- 
59 
a) yangi (yangi ham izlanmagan obyekt ochish natijasidagi olingan yoki 
yangi metod va metodlar qo’llaganda olingan);
b) “o’stirilgan” (qo’shimcha yangi bilim, tekshirilgan ma’lum metod va 
metodikalarni qo’llashdan olingan); 
v) funksiyalanayotgan (ish kunining talabiga asosan xizmat qilayotgan va 
yig’ilgan bilim) bo’linadi. 
O’zining qanday vazifani yechishiga qarab: 
a) o’quv (o’qiyotganlar darajasiga qarab, mantiqiy bog’liqlikdagi bilim); 
b) amaliy (amaliyotda qo’llaniladigan, ilmiy-texnika rivojida ahamiyati 
juda katta); 
v) dunyoviy qarash bilimiga bo’linadi. 
Yangi bilimni o’stirish yo’llari va rasional ilmiy faoliyat vositalari 
haqidagi fan - metodologiya hisoblanadi. 
Izlanish yo’lini haqiqatga olib boradigan, ilmiy bilimni tartibga soluvchi 
va bilishning asosiy nazariy instrumenti bu metod deb ataladi. 
Metod, albatta nimagadir yo’naltirilgan bo’ladi. Metoddan farqli, tajriba, 
eksperimentni, optimal natijalar olish uchun tashkillashtiriladigan qat’iylik 
bilan bajariadigan metod – metodika deb yuritiladi. 
Fanning metodologiyasi (epistemologiyasi) bu ilmiy bilish maxsus 
metodlari va umumiy sistemasi-ki, bu bilan ilmiy bilim olish usullari va 
tuzilishi prinsiplari falsafiy tahlili hisoblanadi. 
Fanning epistemologiyasi va metodologiyasi, ilmiy bilish va ilmiy ijodni, 
ya’ni maxsus ilmiy - izlanish faoliyatini o’rganadi. 
Subyektning obyekt haqidagi har qanday bilishi (uning tomonlari, sifati 
va xususiyatlari) ikki emperik va nazariy darajada bo’lishi mumkin. 
Aniqrog’i, ilmiy izlanish ham, manu shu ikki etapda bo’ladi. Emperik 
darajada izlanish bevosita obyektga yo’naltirilib, asosan ko’zatish, tajriba va 
eksperiment natijalariga tayanadi. Ikkinchi etapda nazariy darajada izlanish 

---

- 
60 
bo’lib, bunda mantiqiy fikrlash emperik bilimni chuqur analizi, barcha ikkinchi 
darajali va asosiy bo’lmagan hodisalardan abstraktlash, bilishda uning 
mohiyatiga yetishdir.
Ilmiy izlanish bosqichi, insoniyat ilmiy bilish tarixidan kelib chiqqan va 
ko’p hollarda o’zini tasdiqini topgan, ilmiy bilishi va ijodning asosiy quyidagi 
bosqichlari: ilmiy g’oya tug’ilishi, muammoning qo’yilishi, gipoteza qilinishi, 
nazariyaning yaratilishi va ilmiy oldindan ko’rish tashkil qiladi. 
G’oya - bu tadqiqot maqsadini, uning yo’nalishi va mohiyatini ifodalasa, 
muammo, bu arabcha “masala” “vazifa” ma’nolarini ifodalab, ilmiy bilishning 
hali bilib olinmagan va hal qilinmagan, lekin yechilishi lozim bo’lgan bilish 
shaqli bosqichidir. 
Ilmiy izlanish va ijod jarayonida muammolarni hal qilishda ko’plab 
gipotezalar paydo bo’lishi mumkin. 
Gipoteza - izlanayotgan predmet yoki hodisa to’g’risida ilgari surilgan 
ilmiy jihatdan asoslangan, ilmiy fakt va ma’lumotlarga zid bo’lgan, lekin 
haqiqatligi hali isbotlanmagan ilmiy bilish shaqlidir. 
Gipotezaning rad etilishi uchun ilmiy fakt kifoya bo’lsa, isbotlanishi 
uchun gipoteza nazariyaga aylanishi kerak. Nazariya, esa ilmiy bilishning eng 
yuqori shaqli, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning 
biror sohasiga oid ma’lumot g’oyalar, qarashlar, qonunlar va prinsiplarning 
muayyan tizimi tushuniladi. 
Nazariya, cheksiz gipotezalar natijasi hisoblanib, doimo rivojlanib, uning 
mazmuni absolyut va nisbiy haqiqatlarning birligidan iborat bo’ladi.
Shundan so’ng, ilmiy bashorat qilish, ya’ni kelgusida yuz beradigan 
hodisa, voqyea yoki jarayonni oldindan aytilishi mumkin. 
Bilimning emperik darajasiga xos bo’lgan bilish usullari turli ko’rinishda 
bo’ladi. Bilim darajasini tarixan o’z o’rnini topgan empirik va mavhum 
tafakkur yoki nazariy darajalarga bo’lish mumkin. 

---

- 
61 
Emperik darajasidagi izlanish to’g’ridan-to’g’ri izlanish obyektiga 
yo’nalib, faqat ko’zatish, o’lchash, taqqoslash, eksperimentga va ulardan 
olingan natijalar tavsifi, turlanishi va tushuntirilishiga tayanadi. 
Mavhum tafakkur yoki nazariy darajasiga hozirgi vaqtda ilmiy bilishning 
hamma fanlarga tegishli bo’lgan umumiy usullarga asoslanadi. 
Izlanuvchi subyekt izlanish obyektiga aralashmay, ta’sir ko’rsatmay 
o’rgansa, bu ko’zatish usuli hisoblanadi. Ko’zatishning qay darajada bo’lishi 
qo’yilgan maqsadning aniqligiga, ko’zatilayotgan narsa hodisalar haqida 
oldindan bilishga ega bo’lishiga bog’liqdir. Ko’zatish asbob yoki asbobsiz olib 
borilishi mumkin. Chunki, asbob ko’zatish doirasini kengaytiradi, idrok qilish 
qobiliyatini kuchaytiradi. 
Ko’zatish vaqtida olimning faoliyati ikki xil: aktiv va passiv bo’ladi, ya’ni 
obyektga nisbatan passiv bo’lsa, ko’zatish jarayonini ijodiy tashkillashtirilishida 
aktivdir. Odatda o’rganilayotgan obyektni aniq qayd etilgan xossa va belgilarga 
ega bo’lgan, boshqa biron-bir obyekt bilan isbotlash yo’li bilan amalga 
oshirilishi - o’lchash usuli hisoblanadi. 
Bu usul bilan predmetlar xossalarini, masalan mustahkamligini, 
murakkabligini va boshqa tomonlarini aniqlash mumkin. 
Izlanuvchi avvalgi ma’lum bilimlariga asoslangan holda izlanayotgan 
obyektga xos bo’lgan o’xshash va farqli tomonlarini taqqoslash orqali 
aniqlaydi. 
Taqqoslash - bir narsa yoki hodisaning ikkinchi bir narsa yoki hodisadan 
farqli va o’xshash tomonlarini, hamda ularning munosabatlarini o’rganish usuli 
hisoblanadi. 
Yuqorida keltirilgan usullardan, yuqori darajadagi aktivroq va 
umumiyroq bilish usuli - eksperiment hisoblanadi. 
Eksperiment
 
- tajribada sinab ko’rish orqali fanda hodisalarni bilish 
faoliyatida tadqiq qilish, o’rganishdir. Bunda subyekt obyektga maqsadli faol 

---

- 
62 
ta’sir ko’rsatadi, o’zgartirishlar, sun’iy sharoitlar yaratadi, o’zini qiziqtirgan 
tomonlarni o’rganadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda ko’zatish orqali 
hosil qilish mumkin bo’lmagan bilimlarni olish imkoniyatini beradi. Ko’zatish, 
taqqoslash, o’lchash eksperiment bilan o’zviy bog’liqdir. 
Ilmiy izlanishda, ayniqsa, ijodda keltirilgan usullardan olingan natijalarni 
tavsiflash (ta’riflash) emperik bilish darajasida o’ta muhim hisoblanadi. Bunda 
ijodkorning aktivligi, o’ylov usuli, yuqori ilmiy professionalligi, olimning 
umumiy madaniyati, uning obyektivligi yuqori o’rin egallaydi. 
Har bir fanning o’zining maxsus tavsiflash uslubi mavjud. Ko’p holda 
tartibsiz va maqsadga yo’naltirilgan; to’liq va to’liq bo’lmagan; sifatli va 
miqdorli, strukturali, funksional, genetik va boshqa turlari bo’lishi mumkin. 
Fanlar tarixidagi tavsiflash vaqtidagi sistemalash va turlash bilishda 
yanada chuqurroq darajani egallashga yo’l ochadi. Masalan: botanikada 
o’simliklar xususiyatlarini tartibga keltirilgani, kimyodagi kimyoviy elementlar 
xususiyatini davriy sistemaga keltirilishi va h.k.
Ilmiy bilish bosqichidagi tavsiflashdan ham muhimrog’i bu tushuntirish 
hisoblanadi. Bunda qanaqa obyekt, u qanday to’zilgan, mavjudligi haqidagi 
savollarga javob oladi. 
Har bir ilmiy izlanishda olingan natijalarni tushuntirish, bu izlanuvchining 
ijodiy yondashuvidir. Eksperiment natijasida olingan natijalarni tushuntirish 
haqiqiy bo’ladi, agarda u faktlar bilan tasdiqlansa. Ammo, eksperiment 
(K.Popper 
bo’yicha) 
nazariyani 
tasdiqlaydi, 
mustahkamlaydi 
yoki 
falsifikasiyalab, 
uning 
tushuntirolmasligini 
bilishlarimizning 
xatoligini 
ko’rsatadi. 
Ushbu bilish usulidan yana biri, bu tushunishdir. 
Ilmiy bilishda tushunish ilmiy izlanish metodologiyasida ko’zatish, 
o’lchash, taqqoslash, tajriba, eksperimentdan yuqori bo’lgan fanning nazariy 
darajasiga olib keladi. 

---

- 
63 
Nazariy bilishning maqsadi, bu qonun ochish, bilish obyektining 
qonuniyatini ochish hisoblanadi. 
Nazariy bilish, ilmiy bilishning hamma fanlariga mansub bo’lgan 
usullarga bog’liqdir. 
 
Ilmiy bilishning hamma fanlar uchun umumiy bo’lgan usullariga: 
induksiya va deduksiya, analiz va sintez, abstraktlash, analogiya, 
modellashtirish va sistemali yondashuv usullari kiradi. 
Ma’lumdan noma’lumga tomon fikr harakatini aqliy xulosaning shaqli 
hisoblangan induksiya va deduksiya ifodalaydi. 
Induksiya - ayrim fikriy bilishdan, umumiy xulosalar chiqarishga 
qo’llanilsa, deduksiya esa, umumiylikdan xususiylikga mantiqiy olib boradi. 
Induksiya usulida narsa va hodisalarning sababiy bog’lanishlarini 
tekshiradi, qonuniyatlar ochiladi, tushunchalarni paydo qiladi. 
Fandagi nazariyalar deduktiv usul natijasida yuzaga keladi, bu usul 
asosan doimiy materiallar to’plash natijasida ularni chuqur o’rganish, sistemaga 
solishda qo’llaniladi. 
Induktiv va deduktiv usullar bir-biri bilan dialektik bog’langandir, ular 
bir-birini to’ldiradi. Shuning uchun, ularni bir-biriga qarama-qarshi yoki ajratib 
qarash mumkin emas. 
Maqsadga muvofiq, shuni ta’kidlash kerakki, bu ikki usul ham fanda 
samarali keng qo’llanilishini, undagi yetarli darajada haqiqiy bilim gipoteza 
formasida, nazariya, ilmiy qonunlar va sistemalar, ta’riflar, turlanishlar bilan 
belgilanadi. 
Umuman, induksiya o’zining ilmiy axborotlarni jamlashi bilan, deduksiya 
ularni bo’llashi bilan ajralib tursada, bu ikki mantiqiy usul avvalam bor analiz 
va sintez usullariga bog’liq va unga suyanadi. 

---

- 
64 
Analiz va sintez, induksiya va deduksiyaga nisbatan ancha konkret 
o’rganilayotgan narsa va hodisalarga, fikrga bo’lgan fandagi munosabat 
hisoblanadi. 
Analizda narsa va hodisa, fikr, mayda bo’laqlarga, ya’ni elementlarga 
bo’linadi va ular o’rtasidagi bog’lanishlar, o’zaro munosabat va ta’sirlar 
o’rganiladi. Bu ajratilgan qismlarni keyinchalik sintez qilish uchun ham analiz 
qilinadi. Analiz usuli, ayniqsa, bizni o’rab turgan dunyoning murakkab narsa va 
hodisalarini o’rganish va bilishga qo’l keladi. 
Ilmiy bilishda analiz turli formalarda, ya’ni nima va qanday maqsadda 
bo’lishligi bilan farqlanadi va quyidagi formalarda bo’lishi mumkin: predmetni 
bir butunligidan qismlarga bo’laqlash; uning tuzilishi, funksiyasi va shu 
qismlarning bir-butunlikdagi bog’liqligini o’rganish; predmetning xususiyati, 
tamoyillarini ajratib, ular orasidagi munosobatni o’rganish; ko’p predmetlarni 
ko’p mayda predmetlar va guruxlarga bo’lishi va har bir elementning 
ko’plikdagi o’rnini aniqlash, shular orasidagi munosobatni o’rganish. 
Har qanday analiz o’zining sintezi bilan to’liq bo’ladi va ular bir-biridan 
ajralmas hisoblanadi. 
Sintez analizning natijalariga suyanib, narsa va hodisalarning bir butun 
sifatini o’rganadi. Sintez-analiz natijasida fikran bo’lingan elementlarni 
qaytadan tiklash, ularni birlashtirish, ilgarigi yaxlitligini fikran vujudga keltirish 
usulidir. 
Agar analiz izlanishda tayyorgalik ko’rish bosqichi hisoblansa, sintez uni 
yakunlaydi. Ular natijasida umumiy tushuncha, muhokamalar tarkib topadi, ular 
yordamida muayyan qonuniyatlar aniqlanadi, shaqllanadi. 
Olimning haqiqiy ustaburonligi shundaki, analiz olingan axborotlardan, 
oqilona yangilikni aniqlab undan bu yangilikni sintez qilib o’z ijodiy 
faoliyatini boyitishdir. 

---

- 
65 
Albatta, bunday ijodiy jarayonda, izlanuvchining mavhum-tasavvur 
abstraksiya qobiliyatini kuchli bo’lishi talab etiladi. 
Izlanish kerak bo’lgan obyektning muayyan munosabatdagi muhim 
xossalarini bilish usuli-abstraksiya (mavhum tasavvur) deb ataladi. 
Abstraksiyalash hodisa, narsaning xossalarini, munosabatlarini taraqqiyot 
bosqichlarini fikran bilish usuli bo’lib, doimo fikrdan, e’tibordan biror-bir 
xususiyatini chiqarib, tadqiqot uchun zarur bo’lgan birorta belgi yoki 
xususiyatni mavhum holatga keltiriladi. Maqsadga muvofiq talab qilinsa, 
oldingi soqit qilingan butun belgi va xususiyatlarni, yana fikran predmet yoki 
hodisalar bilan bog’lab, shu predmet yoki hodisa haqida aniq bir fikr hosil 
qilinadi. Bunda ideallashtirish ham abstraksiyaning muhim bir turi hisobida 
bo’linishi mumkin. 
Abstraksiyalash usulining qo’llanilishi natijasida iqtisodiy nazariyada, 
tovar, bozor, baho, ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqarish kuchlari, ishlab 
chiqarish munosabatlari, konkurensiya, foyda va shunga o’xshash ko’pgina 
tushunchalar yaratilgan. Xuddi shunday abstraksiya tabiiy fanlarda, texnikaviy 
va gumanitar, ijtimoiy fanlarda ham juda keng qo’lamda qo’llaniladi. 
Umuman olganda, abstraksiyada ham, ideallashtirish ham, bilish 
jarayonida obyekt qulaylashtiriladi. 
Ilmiy ijod faoliyatida, yana bir usul bu analogiya, ya’ni ikki predmetning 
o’xshash xususiyatlarini o’rganishda uning bir-biriga mosligi, aynanligi, 
o’xshashligi qo’llaniladi. 
Tabiiy fanlardagi keng tarqalgan massaning, issiqlikning va mexanik 
energiyaning o’zaro analogik o’tkazuvchanligini misol qilib ko’rsatish mumkin. 
Xuddi shuningdek atom tuzilishining quyosh sistemasi tuzilishiga o’xshashligi 
va h.k. 

---

- 
66 
Fanlar tarixida analogiyaning eng samarali butun bir fanlarning ilmiy 
bilish jarayonining yana bir karra yuqori darajada ko’targan mahsuli bu-
modellashtirish usuli hisoblanadi. 
Modellashtirish – o’rganilayotgan obyektga tuzilishi yoki funksiyasiga 
ko’ra unga o’xshash, lekin uning o’zi emas, uning nusxasini yaratib, shu nusxa 
orqali haqiqiy obyektning tegishli xossa va xususiyatlarini o’rganishdir. 
Model - (lotincha nusxa namuna degani)-shartli obraz sxema ma’nolarini 
bildirsada, ilmiy bilishda qaysikim predmet yoki hodisani bevosita, asl nusxasi - 
originalida o’rganish iloji bo’lmagan paytda uning originalida o’xshash, unga 
mos moddiy yoki fikriy nusxasini yasab, shu nusxa (model) asosida originalni 
o’rganish usulini anglatadi. 
Masalan, hozirgi zamon iqtisodiy nazariyasida Amerika, Shved, Yapon 
modellari yoki «Sharq yo’lbarslar» modeli (Gonkong, Singapur, Tayvan 
Shimoliy Koreya) qo’llanilib kelinyapti. Xuddi shuningdek, mustaqillikga 
erishganimizdan so’ng, biz prezidentimiz boshchiligida ishlab chiqilgan va 
hozirda hayotda o’z tadbiqini topayotgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning 
“O’zbekcha iqtisodiy modeli” hisoblanadi. Buning asosida ijtimoiy 
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti, davlatning bosh islohotchiligi, bozor 
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich evolyusiya yo’li bilan o’tish, bunda birinchi 
o’rinda O’zbekiston halqining sosial muammolarini birinchi o’rinda qo’yishdir. 
XX - asr ikkinchi yarmidan ilmiy bilishda keng qo’lamda sistemali 
yondashuv usuli qo’llanildiki, bu usul har qanday izlanish obyektini bir butun 
sistema hisoblab unda sistemali analiz uslubida o’rganiladi. 
Sistema deganda, bir butun elementlardan va ular orasidagi munosabat - 
strukturadan iborat murakkab obyektga aytiladi. Umumiy sistemalar 
nazariyasiga tayangan holda sistemali yondashuv, funksiyalar va sxemalar 
analizi, kompozisiya va dekompozisiya uslublarini o’z ichiga oladi. Sistemali 

---

- 
67 
obyekt deganda biz - kirish, jarayon, chiqish, maqsad, qayta bog’lanish va 
chegaralanishni bilamiz. 
Hozirgi vaqtda, bu usulning asosiy vazifalariga: bilish obyektini bir butun 
murakkab tashkil topgan sistema sifatida qabul qilish; sistemaning umumiy 
modeli va uni tashkil etgan qismlarini ham, tomonlarini ham, modelini tuzish; 
uning strukturasini izlanishi, turli sistemali nazariyalarni ishlab chiqish turadi. 
Umuman olganda, ilmiy izlanish, tadqiqot va ijod metodologiyasida 
qo’llaniladigan empirik va nazariy formalar, metodlar va usullarning turliligi, 
ularning rivojlanib borayotganligi, umumiy bilish metodologiyasini kuchaytirib, 
boyitib bormoqdaki hozirgi zamon fani bularsiz rivojlana olmaydi. 
Xuddi shuningdek, ilmiy bilish, ilmiy tadqiqotning usuli yoki bilishning 
yo’li, yunoncha “metodos” so’zidan olingan bo’lib, metod deb yuritilsa, 
uslubiyatni - metodlar haqidagi ta’limot - metodologiya deb tushunamiz. Agar 
qat’iy bajarish tartibida berilsa unda metod – metodika deb yuritiladi.
Ilmiy bilish metodlarini falsafada uch turga bo’lib o’rganiladi:
1. Ilmiy bilishning eng umumiy metodi. 
2. Ilmiy bilishning emperik darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar. 
3. Ilmiy bilishning nazariy darajasiga oid umumiy ilmiy metodlar. 
Ilmiy bilishning eng umumiy metodi, tadqiqotchilarning har qanday ongli 
amaliy va nazariy faoliyatida, hamma va har qanday ilmiy tadqiqot sohasida 
qo’llanilsa, ilmiy bilishning emperik darajasida esa ko’pchilik yoki bir gurux 
fan sohalarida qo’llaniladi va oxirgisi asosan ilmiy bilishning nazariy 
bosqichida qo’llaniladi. 
Hozirga vaqtda yuqorida ko’rib chiqqan umumiy metodlardan, ayniqsa 
o’zining tarixiy haqiqatligini ilmiy izlanishda samaraliligi bilan ajralib turgan: 
ko’zatish va eksperiment, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, 
umumlashtirish, abstraktlashtirish va konkretlashtirish, tarixiylik va 
mantiqiylik, ideallashtirish, modellashtirish va shu kabilar mavjud. 

---

- 
68 
Ko’zatish va eksperiment metodlarida ko’zatishda harakat o’zgarish va 
rivojlanishdagi ma’lum obyektni tabiiy sharoitda u qanday bo’lsa, shu holicha 
diqqat bilan belgilangan vaqt ichida ma’lum maqsad asosida ko’zdan kechirib
borilsa, eksperiment sharoit sun’iy yaratiladi. 
Eksperimentda, tadqiqotchi o’zi o’rganish obyekti aktiv ta’sir qilishi, 
ko’zatishining borishida aralashishi, ya’ni o’zgartirishi mumkin.
Ko’zatish va eksperiment asosida hosil qilingan fakt va ma’lumotlar esa
o’z navbatida tadqiqotchidan ularni analiz va sintez qilishni taqozo qiladi.
Analiz va sintez usullaridan, analiz - bir butuni qismlar, bo’laqlar,
tomonlar va elementlarga ajratib o’rganilsa, sintezda - analiz tufayli 
ajratilganlar bir butun holiga keltiriladi. Ular bilish jarayonining moddiy yoki 
tanqidiy amalning ikki tomonidir, ularni ajratib qo’llab bo’lmaydi.
Tadqiqotchi o’rganayotgan predmet yoki hodisalar olib borilayotgan
ko’zatish va eksperimentlari, analiz va sintezlar asosida hosil bo’lgan emperik 
faktlar va ma’lumotlarni o’z tafakkurida umumlashtiradi, abstraktlashtiradi va 
konkretlashtiradi.
Bu metodlar faqat tafakkur jarayoniga oid bo’lib, ular ilmiy bilishning
nazariy darajasiga xosdir.
Umumlashtirishda - tadqiqot olib borayotgan bir qancha predmet yoki 
hodisalar yoki bir butun holatga keltirilib fikrlansa abstraktlashda - shu predmet 
yoki hodisalarga xos bo’lgan tomonlari, xususiyatlarini va xossalarini fikrida 
e’tibordan soqit qilib, tadqiqot uchun zarur bo’lgan bilish yoki xususiyatini mif 
holatiga keltiradi.
Konkretlashtirishda esa, umumlashtirish va abstraktlashtirishdagi sak 
qilingan oldingi butun belgi va xususiyatlarni yana predmet yoki hodisalar bilan 
bog’lab, shu predmet yoki hodisa haqida aniq bir fikr hosil qilishdir.

---

- 
69 
Umumlashtirishidan abstraktlikka va undan konkrentlikka hamda 
konkrentlikdan umumlashtirish orqali yana abstraktlikka tomon borish 
bilishning umumiy usulidir.
Bu usullar nazariy bilishning induktiv va deduktiv metodlari bilan 
chambarchas bog’liqdir.
Induktiv 
va 
deduktiv 
metodlarda 
tadqiqotchi 
o’z tafakkurida 
tekshirayotgan predmet yoki hodisalar to’g’risidagi bir qancha fikrlardan, ular 
haqidagi ayrim bilimlardan umumiyroq bilimlarni hosil qiladi.
Ilmiy bilishda induktiv metod bilan hosil qilingan bilimlar doimo 
deduktiv usul yordamida tekshiriladi.
Deduktiv metod, usul yoki deduksiya - bu bilish jarayonida fikrida
umumiy bilishlardan to’ziy, qisman bilimga kelish tushuniladi.
Tarixiylik va mantiqiylik usullarida agar, tarixiylik - bu o’rganilayotgan 
hodisaning paydo bo’lishi, rivojlanishi va yemirilishi jarayonlaridan va uning 
tarixiy jarayonlarga boshqa voqyealarni ham aloqadorligi ko’zda tutilsa,
mantiqiylikda esa ana shu tarixiylikning umumlashganligi, abstraqlashganligi,
konkretlashganligining ifodasidir. 
Umuman olganda, tarixiylik - birlamchi, mantiqiylik ikkilamchidir. Bilish 
va ilmiy izlanishning yana bir usuli bu - formatlashtirish va modellashtirish 
hisoblanadi. 
Formatlashtirish - bu izlanayotgan obyekt yoki hodisalarning ma’lum
konkret tomonlari, xossa va xususiyatlarining mazmuni mavxumlashtirib,
uni ma’lum abstrakt ifoda, formula yoki sxemalar bilan ifodalashdir. 
Bundan oraliq munosabat, bog’liqlik ma’lum ifodada belgilanadi. 
Formallashtirish usuli o’z navbatida modellashtirish bilan chambarchas 
bog’liqdir. 
Modellashtirish usuli eng avval matematika fanlarida yuzaga kelgan 
bo’lsa, keyinchalik barcha fanlarning asosiy tadqiqot quroli bo’lib qoladi. 

---

- 
70 
Ilmiy bilishda bu usulning vazifasi odatda tekshirilayotgan hodisani
bevosita, orginalda o’rganish, iloji bo’lmagan paytda uning orginaliga
o’xshash, unga mos keladigan moddiy yoki fikriy nusxasini, ya’ni modelini 
(lotincha - nusxa degani) yasab, shu model asosida orginalni o’rganishdan 
iboratdir. Modellar turiga qarab moddiy va fikriy bo’lishi mumkin. 
Umuman, bilish va ilmiy izlanishda yuqorida qayd etilgan usullardan, kelib
chiqqan holda turli xildagi usullar tadbiq qilinayapti.
Bunda, juda keng tarqalgan, insoniyat tarixida muhim kashfiyotlarga
olib kelgani bu sinovii va xato qilishidir. Albatta, bu usulning unumdorligi juda 
past bo’lsa ham juda avvaldan, ko’p tadqiqotchilar qo’llab kelishgan.
Ilmiy izlanishning usulini, yana bir muammosidan bu motivasiya 
(uyg’onish) hisoblanadi. Motivasiya uch xil talabdan: biologik, sosial va 
ideallashganlikdan kelib chiqadi.
Biologikda, masalan - kuchni har tomonlama tejash prinsipi sosial 
motivasiyaga: moddiy rag’batlanishi, hurmatda va obro’ e’tibor olish bo’lish 
talabidan va ideallashgan eng keng ma’nodagi talab motivasiyasi hisoblanadi.
Ilmiy izlanishda, ayniqsa uch xil o’ylov: mantiqiy (kelajakni faqat 
mantiqiy o’zgarishlar bilan aniqlash), tanqidiy - bilishning kamchilikga 
o’zgarishi lozimligini aniqlash va ijodiy (yangiligini topish) ga bo’linadi.
Ilmiy izlanishning aktivligiga o’ylovning psixologik energiyasi juda katta 
ta’sir etadi. Unga ayniqsa, quyidagilar salbiy ta’sir etadi: o’ylovning har 
tomonlama emasligi, odat kuchi, qisqacha tajribaviy yondoshish o’ta maxsus 
mutaxassislik, avtoritetlarning ta’siri, tanqiddan qo’rqish, muvofaqiyatsizlikdan 
qo’rqish, o’ta o’z-o’zini tanqid qilish va dangasalik. 
Ilmiy texnik izlanishda yana quyidagi evrestik usullar mavjud: 
1. Maydalash va birlashtirish. 
2. Keraqlisini qoldirib, qolganini chiqarish.
3. Inversiya usuli (bo’lgan sharoitga, bo’lgan qarama-qarshisini

---

- 
71 
ishlatish). 
4. Boshqa o’lchovga o’tish. 
5. Universallik. 
6. Zararni foydaga aylantirish usuli. 
7. O’z-o’ziga xizmat usuli. 
Bulardan tashqari, evrestik uslublarda, ideallashtirish, analogiya va 
boshqalar hisoblanadi.
Ilmiy tadqiqotda ko’plab ishlatiladigan analogiya usuli, amaliyotda:
1. To’g’ridan-to’g’ri analogiya. 2. Simvollik analogiya. 3. Shaxsiy analogiya. 4. 
Fantastik analogiya hisoblanadi. 
Ilmiy-texnikaviy izlanishda eng ko’p tarqalgani analiz (tahlil) uslubi 
hisoblanadi.
Shu uslub bo’yicha ilmiy izlanish quyidagi etaplarda bo’lishi mumkin: 
1. Jamiyatning texnikaviy talabi va texnikaviy kamchiligini tahlili. 
2. Vazifa sistemasini tahlili va konkret vazifasini tanlash. 
3. Texnikaviy sistemani tahlili va uning modelini ishlab chiqish. 
4. Texnikaviy vazifa shartlarini tahlil qilib qayta ishlab chiqish. 
5. Ixtiro qilish vazifasini sharoitini yana va formulirovkasi. 
6. Yechim g’oyasini izlash. 
7. Yangi texnikaviy yechimning sintezi. 
Intuisiyaning intellektual bilish yuqori tipi ekanligi haqida inson bilishda 
uning qanday paydo bo’lishi jihatidan hissiy bilish, mantiqiy bilish, intuitiv 
bilish, g’oyibona bilish ijtimoiy hodisalar bilan bog’lanishga ko’ra mifologik 
bilish, diniy bilish, falsafiy bilish, badiiy-estetik bilishlarga ajraladi. 
Albatta, ushbu bilish turlari falsafada chuqur o’rganilgan bo’lsada, ammo 
bulardan intuitiv bilish va g’oyibona bilish, hali to’la o’rganilmagan soha 
hisoblanadi. 

---

- 
72 
Turli fanlarning rivojlanishi, yangi yangi sohalarning kelib chiqishi bilan, 
bu bilish turlari ham asta-sekin o’rganilib borilmoqda. 
Intuitiv bilish, intuisiya tushunchasidan kelib- chiqib, bu lotincha so’zdan 
olingan bo’lib, bevosita bilish, bevosita payqash deganini bildiradi va mantiqiy 
muhokama qilinmasdan turib, to’satdan sodir bo’luvchi g’ayri aqliy bilishni 
ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. 
Intuitiv bilish ta’minoti asosan XVII-XIX asrlarda kelib chiqib, hozirgi 
vaqtda uning ijodiy bilishga chambarchas bog’liq ekanligi tasdiqlanyapti. 
Fizik olim va faylasuf M.Bunge ta’biricha: har qanday matematika olimi 
va har qanday tabiatshunos shu fikrga qo’shiladiki, faraz qilmasdan, ixtirochilik 
qilmasdan, gipotezalar va rejalarni o’ylab chiqarish qobilyatiga ega bo’lmasdan 
turib, mexanik operasiyalar qilishdan, ya’ni apparatlar bilan tadbir ko’rish va 
hisoblash algoritmlarni tadbiq etishdan boshqa hyech ishni bajarish mumkin 
emas. Gipotezalar yaratish, texnikada ixtiro qilish va eksperimentlar o’ylab 
chiqarish-ijodiy prosesslarning yoki agar joiz ko’rsangiz, “mexanik” 
operasiyalarga qarama-qarshi qilib qo’yiladigan intuitiv harakatlarning yaqqol 
hodisalaridir. 
Intuisiya obyektni empirik va nazariy bilish oldingi darajasiga tayanib 
siljiydi, harakat qiladi. Bunda muallifning qobiliyati va tajribasi, uning 
tafakko’rining tuzilishi katta o’rin egallaydiki, shuning uchun turli, hodisalar 
uning intuisiyasiga ta’sir ko’rsatadi. Bu tasodifiy olimlarning ta’siri, tezlik bilan 
to’satdan yuz berish holati “ilmi g’oyib” bo’lib ko’rinadi. Tarixda ko’pgina 
“Nyutonning olmasi”, “Mendeleyevning tushi” va shu kabi tasodiflar, ularning 
olamshumul kashfiyotlar etishdagi doxiyona intuisiyalari uchun turtki bo’lgan 
afsonalar bor. 
Lekin, bu xildagi tasodiflarning bo’lishi mumkinligini inkor qilmagan 
holda, intuisiyaning har bir hodisasi zamirida inson fikrining zo’r berib 

---

- 
73 
ishlaganini, uning o’z oldiga qo’ygan maqsadini yechishiga harakat qilishini 
tushunmoq zarur. 
Intuisiyada insonning oldingi ijtimoiy va individual aqliy rivojlanishi 
tajribasi lo’nda shaqlda jo qilingan. Unda hyech qanday mistik sir yo’q, uning 
bevositaligi nisbiydir, binobarin intuitiv tarzda ilgari surilgan nazariy qoidalar 
keyinchalik mantiqiy tahlildan o’tkaziladi, buning natijasida dastlabki faraz 
yetarli asosga ega emas, deb rad qilinadi yoki ilmiy ravishda asoslangan 
gipoteza shaqliga kiradi. 
Agar intuisiya bilan olingan bilim mantiq yo’liga, huquqiga o’tmas, unda 
u havoda muallaq bo’lib qoladi, yangi faktlarni qidirib topish jarayoni sodir 
bo’ladi. 
Umuman olganda, intuisiya bilish bosqichi emas, balki jonli mushohada 
va mavhum tafakkur bilan o’zviy bog’langan, yordamchi rol o’ynaydigan 
shaqlidir. 
Dunyoni tajriba va tafakkurga tayanmasdan, faqat intuisiya yordamida 
bilish mumkin deb, da’vo qiluvchi falsafiy oqim-intuitivizm bo’lib, uning 
tarafdorlari intuisiyani ongning ijtimoiy amaliyot va tafakkurga aloqasi 
bo’lmagan alohida xususiyati deb tushuntirishga o’rinadilar. 
Ammo, tarixda intuisiya qobiliyati kuchli insonlar barchasi ham kuchli 
bilimga, tafakkurga ega insonlar bo’lishgan. 
Masalan, ulug’ Albert (1193-1264 yil) nomi bilan mashhur nemis 
tabiatshunos, faylasuf, dinshunos alximik va astrolog Albert fon Bolshiyed 
hisoblanadi. Uni sun’iy odam kashfiyoti sifatida, logorifmni fanga bergan, 
hozirgi zamon kibernetikasining asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning ayniqsa 
24 - asrgacha prognoz berishi hayratli hisoblanadi va ko’pgina aytganlari 
hozirgacha o’z tasdiqini topgan. Uning odamzotning oyga va marsga uchishini, 
mashinalar, avtomatlar bilan shug’ullanishini va h.k.o oldindan (qariyb 700-800 

---

- 
74 
yil oldin) aytib beradi. Uning “Orakula” degan asari hozirgacha ham o’z qadr 
qiymatini yo’qotgani yo’q. 
Oldindan aytib beruvchi Rano Nero (XIV asr) fransiyalik astrolog, monax 
ham, xuddi shunday intuisiya, iste’dod egasi edi. 1972 yilda Bolonya 
monastrida uning “Vechnaya kniga” degan kitobi topildi. Unda bir yarim asr 
ulug’ Nostrodamusdan oldin bizning planetamiz haqida 6323 yilgacha prognoz 
berilgan. 
Masalan, uning Stalin haqida aytganlari, Rim Papasiga bo’ladigan 
suiqasdni aytib berishi, Yevropada yetti yillik urushning bo’lishi, SPID ning 
kelib chiqishi va boshqalar haqida oldindan aytib beradi. 
Xuddi shuningdek vrach, tabiatshunos, alximik va astrolog Parasels 
(1493-1541) (Yevropa davlatlarida Respublika va demokratik boshqaruv 
formasi bo’lishligini, Xitoyning rivojlanishini) va ulug’ Mishel Nostrodamus 
(1503-1566) uning Senturli kitobi misolida intuisiya, iste’dodning ahamiyati 
katta ekanligiga ishonmasdan bo’lmaydi. Nostradamus hozirgacha, fanda juda 
katta jumboq fenomen hisoblanadi. 
Uning aytganlarining to’g’rililigini oxirgi qariyb yarim ming yilda o’z 
tasdiqini topib kelyapti. 
Masalan, Gitlerning, Musolinining kelib halqqa ko’rsatgan aziyatlarini 
oldindan aytgani, ayniqsa Samarqand 1941 yil 21 iyul (ikkinchi jahon 
urushidan bir kun oldin) Amir Temur bobomiz go’rining ochilishi va urush 
G’arbdan boshlanishini ko’ra bilishi va h.k. albatta, hayratli ravishda qaraladi. 
Shuning uchun ham dialektika bilish jarayonida, ya’ni bilimlarni vujudga 
kelishda intuisiyaning ahamiyati katta ekanligini haqida ta’lim beradi. 
Shuning uchun ham ko’pgina taniqli olimlar intuisiyani izlanishga o’z 
ilmiy ishlarini bag’ishladilar (Anri Bergean, Edmund Gusseral, Jon-Pol Sartr, 
Karl Popper) ulug’ matematiklar Anri Puankare, Jak Adamar, Leon Brofer, 

---

- 
75 
German Veyl va ko’pgina boshqa matematiklar, intuisiyasiz matematik 
ijodiyotda tasavvur ham qilmasliklarini bildirganlar. 
Ilmiy izlanishda intuisiyaning ijodiyotda ham muhim o’rin egallaydi. 
Chunki, intuisiya va ijod insonning ming yilliklar tarixida vujudga kelgan 
ongining hosilasidir. 
Falsafa ta’limotiga ko’ra, ong yuksak darajada tashkil topgan 
materiyaning, ya’ni inson miyasining mahsuli bo’lib, uning xususiyati 
voqyeilikni aks ettirishdan iboratdir. 
Ong-inson miyasining funksiyasidir, bu funksiyaning mohiyati esa tashqi 
real dunyoni in’ikos ettirishdan iboratdir, deb tushuntiradi. 
Agar Yerning yoshi 4-5 milliard yil ekanligini, hayot chamasi 2-2,5 
milliard yil ilgari paydo bo’lganligini va insonning murakkab biologik mahsuli 
bo’lgan, o’rtacha vazni 1000-1400 gr miyasi va bunda 14 milliardan ortiq 
xujayralari (nerv) bo’lganligini nazarda tutsak, ayniqsa kelib chiqadigan sezgi, 
his, iztiroblanish, ta’sirlanuvchanlik xossasi va h.k. shular sababli intuisiya va 
ijod qilish qobiliyati vujudga kelganligiga ishonamiz. 
Albatta, intuisiya ham, hali ilmiy to’la o’rganilmagan bo’lsada shu 
vaqtgacha yig’ilgan bilimlar uni birmuncha tushunishimizga yordam beradi. 
Inson miyasidagi fiziologik prosesslardan tashqari hyech qanday 
sezgining, fikrning, hyech qanday his va istakning paydo bo’lishi mumkin 
emas. Miya fikr organidir. 
Insonning fikri, ongi real bo’lsada, lekin bu obyektiv reallik emas, balki 
subyektiv, g’oyaviy bir hodisalardir, 
Insonning sezishi, fahmlashi, tasavvurlari, shuningdek intuisiyasi va ijod 
qobiliyati boshqa olimlar qatori psixikaning holatiga ham bog’liqdir 
Insonning psixiasi doirasidagi hamma hodisa ham ongli bo’lavermaydi. 
Psix holat tushunchasi ong tushunchasidan ancha kengdir. Psixika hayvonlarda 
ham bor, lekin ularda ong yo’q. Psixik hayot hozirgina tug’ilgan chaqaloqqa 

---

- 
76 
xosdir, lekin unda ham ong yo’qdir. Inson uxlab yotganida ajoyib-g’aroyib 
manzaralarni ko’radi, bu psixik hodisalardir, ammo ong emasdir. Uyg’oq 
holatda ham hamma psixik jarayonlar ong nuri bilan yoritilavermaydi. 
Odam yurganida nimalarnidir o’ylaydi, lekin shu vaqtda u deyarli yoki 
butunlay anglamasdan, turli-tuman hodisalarni ham ko’ra biladi, deyarli 
«avtomatik» tarzda harakat qilib, odam hamma vaqt har xil to’siqlardan yo’l 
topib boradi. Demak, hayot insondan faqat hatti harakatning anglab olingan 
shaqllarini talab qilmaydi, balki, shu bilan birga unga zarurat bo’lmagan joyda 
uni doimiy ong iztirobidan xoli etib, ongsiz shaqllarini ham talab qiladi. Xatti-
harakatning ongsiz shaqllari narsalarning hossalari va munosabatlari haqidagi 
axborotning pinhoniy hisobga olinishiga asoslanadi. 
Ongsizlik doirasi fahmi ancha katta. U ong fokusidan tashqarida yuz 
beradigan 
sezgilarni, 
fahmlarni, 
tasavvurlarni, 
shuningdek 
istaqlarni, 
malakalarni, intuisiyani, dasturlarni qamrab oladi. 
Ilmiy bilimlar shuni ko’rsatiyaptiki, ongsizlik doirasi bilan hatto onglilik 
doirasida ko’ra bilmaydigan hodisa, voqyeilikni ham bilish mumkin. 
Ong va ongsizlik o’rtasidagi ongli ravishdagi ruhiy holatlar: uyqu ko’rish, 
gipnoz holatida bo’lish, tushunmay bildirilgan istak, hayajonli sezish va h.k. 
kiradi.
Ong, ongsizlik va ongli ravishda tushunchalarni psixologik tahlil qilib 
zigmund Freyd, odam ongining uch doirasi: “U”, “Men”, “Mendan yuqori” 
borligini, ya’ni rohatlanish prinsipi bosh bo’lishini ko’rsatib beradi. 
“Men”-bu shaxs ongining markaziy oblasti bo’lib, bunda reallik prinsipi 
harakat qiladi. 
“Mendan yuqori”-bu ichki ruhiyat, shaxsning vijdoni, umuman shaxsning 
ichki holatidir. 
Insonning bilishlik va ijod aktivligiga uning ongsizlik ruhiy holati katta 
rol o’ynaydi. 

---

- 
77 
Ilmiy bilishda intuisiya ham ongsizlik doirasida bo’ladi. Ongsizlik, 
intuisiya bu ikkalasi ham bir narsa hisoblanib, to’satdan ko’ra biladi. 
Masalan, 1865-yili nemis kimyogari A.Kekure benzin strukturasini, 
do’stinikiga mehmondorchilikda o’z o’zini dumini tishlab turgan salamandrani 
ko’rib topadi, xuddi shunday 1869 yili D.I Mendeleyev kimyoviy elementlar 
davriy jadvalini uyqusida ko’radi. Shunga o’xshash yana ko’pgina misollarni 
ko’rishimiz mumkin. 
Ongsizlik, xotira va ijod bilan chambarchas bog’langandir. Bunda katta 
hayotiy tajriba, keraqli axborotlar to’planadiki, ular ijodiy faoliyatda, avtomatik 
ravishda harakat qilib qo’yilgan masalani hal qiladi. 
Agar ongsizlik bu hayotiy buyurtma, shaxsning xususiy harakati bo’lsa, 
intuisiya miyaning mantiqiy ishdan tashqari, oldindan olingan, xotiradagi 
ma’lumotdan keltirilgan vazifani yechilishiga olib kelgan tushunaolmaslik 
hosilidir.