O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov

 
2. 
Anaksimandr 
Er.av. 
610-546 
dunyo 
apeyron
materiyasidan 
tashkil 
topgan. 
 
3. 
Anaksimen 
Er.av. 
588-525
hamma narsa havodan 
hosil bo’lgan va havoga
aylanadi. 
 
4. 
Geraqliy
Er.av. 
barcha 
narsa 
va 
 

---

- 
30 
530-470 
hodisaning asosi olovdan 
iborat. Tabiat doim 
o’zgarib, 
rivojlanib turuvchi abadiy 
jarayondir. 
5, 
Pifagor 
Er.av. 
580-500 
butun olam raqamlarning
uyg’unligidan va o’zaro 
munosabatlardan iborat. 
 
6. 
Parmenid 
Er.av. 
VI-
Vasr. 
ko’zg’almaydigan 
umumiy yagona borliq 
haqiqiy mavjudlikdir. Bu 
fikr bilan ayniydir. 
 
 
7. 
Zenon 
Er.av.V 
asr o’rt. 
haqiqiy borliq harakatsiz 
uni 
aql 
bilan 
bilish 
mumkin. 
 
8. 
Anaksagor
Er.av. 
500-428 
dunyo 
asosini 
kichik 
zarrachalar 
- 
gomeomeriylar 
tashkil 
qiladi. 
Ular 
doimiy 
haraktda.
 
9. 
Empedokl 
Er.av. 
490-430 
barcha narsalar asosini 4 
ta unsur: tuproq, suv, 
havo, olov tashkil qiladi. 
 
10. Levkipp 
Er.av. 
500-440 
dunyoning asosini mutloq 
bo’shliq, 
atom 
va 
sababiyat tashkil etadi, 
barchasi 
bir-biriga 
bog’liq.
 
11. Demokrit 
Er.av. 
460-370 
dunyo moddiy bo’lib, 
ruh, 
ong 
materiya 
mahsulidir. Levkip fikrini 
maqullaydi, rivojlantiradi.
 
12. Platon 
Er.av. 
427-347 
olamda 
“g’oyalar 
dunyosi” 
birlamchi 
bo’lib, moddiy dunyo esa 
ikkilamchi 
“g’oya 
dunyosi”ning 
mahsuli, 
soyasi deb hisoblaydi. 
 
13. Arastu
Er. av. 
384-322 
moddiy 
olam 
“g’oya”larga 
muhtoj 
emas, 
tabiat 
moddiy 
 

---

- 
31 
asosga ega bo’lgan narsa 
va hodisalar yig’indisidan 
iborat, u har doim harakat 
va 
o’zgarishdadir. 
Hamma 
narsa 
asosi 
materiyadir. 
14. Epikur 
Er.av. 
341-270 
Demokrit 
atomistik 
nazariyasini rivojlantirib, 
atomlar doim bo’shliqda 
harakat qiladi, harakat esa 
mangudir… 
olam 
cheksiz, xudo – kuch.
 
15 Lukresiy Kar 
Er.av. 
99-55 
Demokrit 
va 
Epikur 
atomistik 
nazariyasini 
rivojlantiradi, 
hamma 
narsa materiyadan iborat, 
u 
bo’shliqda 
harakat 
qiluvchi 
atomdir. 
Saqlanish qonuni haqida 
faraz qilgan. 
 
16 Platin
Er.av. 
270-204 
Butun borliq asosi va 
manbai 
deb 
yagona 
axloqiy kuchni – xudoni 
xisoblaydi 
qolgan 
narsalar shu kuchning 
oqibatining natijasi. 
 
17 Ger Gulian 
Avgustin 
150-222 
354-430 
Tabiatni o’rganish ,hur 
fikrlash 
gunoh 
hisoblangan. 
(stomastiklar) 
 
18 Ioani Rosiyelin 
Ion Dune Skatt 
1265-
1308, 
1265-
1308 
Alohida predmetlarni real 
mavjuddir, 
umumiy 
tushunchalar 
esa 
nomlarni ifodalaydi va 
ular 
ikkilamchidir. 
(nominalistlar 
xisoblangan.) 
 
 
 
19. Uilyam Okkam
Anselm 
Kenterberiyskiy 
1300-
1350 
1033-
1109 
Umumiy 
tushunchalar 
obyektiv mavjud bo’lib, 
aniq narsalar ularning 
ifodalash 
natijasidir. 
(reamestkor hisoblangan.) 
 
 
 
 
 

---

- 
32 
20 Foma- 
akviyskiy
1225-
1274 
Xudo birlamchi, ruxning 
o’lmasligi 
kabi 
g’oyalarni 
targ’ib 
qiladi.(tomizm falsafasi). 
Shaql 
birlamchi, 
boshlag’ich va faol ijodiy 
kuch, moddiy predmetlar 
esa shaql mahsuli va 
passiv kuchdir. 
 
21 Nikolay 
Kopernik 
1473-
1543 
Olam 
geliosentrik 
sistemasini yaratdi. 
 
22. Iogan Kepler 
1571-
1630 
Geliosentrik nazariyadan 
kelib chiqib, sayyoralar 
holatini ko’zatib ular 
harakatining 
uch 
qonunini yaratdi Quyosh
sistemasi va butun olam 
tortilish 
qonunini 
ochishga imkon berdi.
 
23. Jordano Bruno 
1548-
1600 
Falsafiy 
qoidalarning 
fizik va astronomik 
mazmunini aniqlashtirdi, 
moddiy 
olam 
mangu 
hyech 
qanday 
xudo 
tomonidan 
yaratilgan 
emas, 
bordan 
yo’q 
bo’lmaydi, yo’qdan bor 
bo’lmaydi.
 
24. Galileo Galiley 1564-
1642 
Inson o’z ongida tabiat 
qonuniyatlarini 
bilishga 
qadar ko’zatishi, tajriba 
tabiatni 
bilishning 
boshlang’ich nuktasidir, 
hodisalar 
ichki 
mohiyatini 
bilish 
esa 
bilishning oliy boskichi 
bilish jarayoni bu hissiy
va aqliy bilimdan iborat. 
Ilmiy 
tajribaga
asoslangan 
matematik 
usulning asoschisidir.
Olam 
tug’ilishi 
ning 
ichki 
asosan 
har 
tomonla
ma 
va 
konkret 
sistemasi 
haqida 
dialo
g 
25. Frensis Bekon 
1561-
Xaqiqiy falsafa amaliyot Yangi

---

- 
33 
1626 
bilan mustaxkam alokada 
bo’lish kishilar mehnati 
bilan 
chambarchas
bog’liq bo’lishi lozim 
Bilishning 
birdan 
bir 
to’g’ri 
yo’li 
tajriba 
(eksperiment), taxlilidir. 
Xususiy dalillardan ilmiy 
nazariya 
tomon 
yo’nalishini aytdi.
organon, 
yangi 
Atlantid
a
26 Tomas 
Gobmavjudman 
dedektiыv bs 
1588-
1679 
Faqatgina 
bor 
jismlar 
mavjud kolganlari esa 
to’qib 
chiqarilgan 
tasavuurdir. 
Tafakkurni 
fikr qiluvchi materiyadan 
ajratish mumkin emas 
Barcha 
timsollar 
izchillardan 
chiqadi 
g’oyalar 
taqqoslanib 
rivojlanadi.
Usul 
haqida
27. Rene Dekart 
1596-
1650 
Men fikr qilayapman,
demak men usuli : bilish 
aniq bo’limi, muammo 
mayda qismlarga bo’lishi 
, fikr eng oldin oddiy 
narsadan, 
so’ng 
murakkabga 
o’tish, 
bilishda 
sharx 
to’la 
bo’lishi kerak. 
 
28 Benedikt 
Spinoza
1631-
1677 
Yaratdi: 
tabiat 
o’z-
o’zining sababchisidir 
boshqa kuchga muxtoj 
emas. 
Olam 
abadiy. 
Substansiya tabiat yoki
xudo deb aytadi. 
Inson 
olamni 
faqat 
tafakkur, aql orqali 
bilishi mukin. 
Tabiatda barcha hodisalar 
zaruriyatdan 
kelib 
chiqadi.
 
29. Jon Lokk 
1632-
Bilim 
asosiy 
manbai Inson 

---

- 
34 
1704 
tajribadir 
(ichki 
va 
tashqi) birlamchi va 
ikkilamchi sifat birligi 
Hokimiyatning qonun 
chiqaruvchi, ijro etuvchi
ittifoq 
federativga 
bo’lishini uqtirdi.
aqli 
haqida 
tajriba 
30. Gotfrid 
Valgelim 
Ley 
bыщ 
1646-
1716 
Dunyo 
asosini
monozalar bo’lish mos 
ruhiy substansiya tashkil 
etadi faqat aql tashkil 
etadi 
haqiqat, 
mantiq
qoidalari bilan erishiladi. 
Inson 
aqli 
to’g’risi
da yangi
31 Jorj Berkli
1685-
1753 
Sube’kt 
birlamchi 
narsalar 
ongning 
holatidan, 
sezgilar 
majmuidan iborat. Barcha 
sifatlar 
subyekti
olimning 
vazifasi 
«Hamma 
narsani
faqatgina 
jismoniy 
sabablar bilan izohlashni 
da’vo 
qilmasdan, 
yaratuvchini 
tilini 
o’rganib olishdan iborat».
 
32 David Yum 
1711-
1776 
Moddiy 
dunyo 
qonunlarini 
bilishni
inkor 
qiladi 
va 
fan
taraqiyotini 
cheklashga 
harakat 
qiladi. 
Bilish 
vazifasi borliqni poylash 
emas, balki Amaliy hayot 
uchun qo’llanma bo’lish 
qobiliyatida 
deb 
hisoblaydi 
Ishonchli 
bilim 
faqat 
tajribadan 
xulosa qilib chiqariladi. 
 
33 Lammetri
Gelvisiy
Didro 
1709-
1751, 
1715-
1771, 
1713-
Moddiy 
jismlar 
o’zgarmas va bo’linmas 
atomlardan (Golbax) yoki
molekulalardan 
(Didro) 
tashkil 
topgan. 
 

---

- 
35 
Golbax 
1784, 
1723-
1784, 
1735-
1820 
Harakatning 
faqat 
mexanik harakatni tan 
olgan. 
Aql 
bizning 
sezgilarimizning 
yig’indisi 
(Golvisiy). 
Sezgisiz 
his 
qilishsiz 
bilish bo’lmaydi Talabda 
hamma 
narsa 
ma’lum 
qoida-qonunga 
amal 
qiladi bu qonun ma’lum 
oqibatning sababiy va 
zaruriy 
bog’lanishidan 
iborat. 
34. Immanuil Kant 
1724-
1804 
Narsa o’zida, predmetlar 
bizning 
ongimizdan 
tashqarida mavjud, biroq 
ular 
nimadan 
iborat 
ekanligini biz bilmaymiz 
va hyech qachon bila 
olmaymiz ham, bilimni 
tajriba 
asosida 
va 
tajribagacha yoki unga 
bog’liq 
bo’lmagan 
bilimga bo’ladi. 
Kishilar idroki tabiatga
qonunlarga ato qiladi.. 
tabiat 
inson 
aqliga 
moslashishi mumkin
 
35 Iogani Goglab 
fakte
1762-
1814 
Absalyut subyekt «Men» 
va tabiat, ong va narsalar 
bir-biri 
bilan 
o’zviy 
bog’langan, 
ularning 
hyech 
birini 
ayrim 
ravishda bilib bo’lmaydi. 
Boshlag’ich 
«Men» 
alohida «Men»ni keltirib 
chiqaradi. 
 
36 Fridrix Vilgelm 
Iozef Shelling
1775-
1854 
Bilim «Men»ning o’z –
o’zini onglash degani, 
bilish 
obyektini 
ong
tashkil etadi va uning
yordamida 
«Men» 
 

---

- 
36 
o’zligini onglaydi. Fazo 
va vaqt bir-biri bilan 
bog’langan.
37 Gegel
1770-
1831 
Mutloq 
g’oya 
taraqiyotida 
uch 
bosqichni: 
Tezis, 
antitezis, sintezni bosib
o’tadi. Logika (mantiq) 
tizimda markaziy o’rin 
egallaydi 
Qarama–
qarshiliklar 
birligi 
va 
kurashi, 
miqdor 
o’zgarishning 
sifat 
o’zgarishiga 
o’tish, 
inkorni 
inkor 
etish 
qonunlarini asosladi.
 
38 Lyudvig 
Feyerbau 
1804-
1872 
«Narsa o’zida» ya’ni 
bizdan 
tashqarida
bo’lgan dunyoni to’la 
bilish mukin deydi. Inson 
ularni 
fan 
va
amaliyotning taraqiyoti 
davomida bilim olishga 
qodir, 
bilish 
jarayoni 
moddiy dunyoning inson 
ongida aks etishni tan 
olishdan iborat. 
Xudo odamlarni emas, 
balki 
odamlar 
xudoni 
yaratgan. 
Yer 
qatlamla
ri
39 M.V. 
Lomonosov
1711-
1765 
Materiya va harakatning
saqlanish qonunini kashf 
etdi. 
Fazchilarimizni manbai 
tashqi olam hosil qiladi. 
Predmet va hodisalarning 
ichki 
sababini 
bilish 
uchun 
tajriba 
bilan 
tafakkur birligi zarur va 
nazariy xulosalar orqali
tekshirilishi lozim.
Insoning 
o’lishi 
va 
ulmaslig
i haqida
40. A.N.Radishchev 1749-
Kishi hamma bilimlarini 
 

---

- 
37 
1802 
sezgilar 
yordamida 
olamdan oladi 
41. V.G.Belinskiy. 
A.N.Gersen 
I.G.Chernishevs
kiy 
N.R.Dobrolyub
ov 
N.P.Ogarov 
1811-
1848, 
1828-
1889, 
1820-
1880, 
1836-
1861, 
1813-
1877 
Dunyoni bilish mumkin, 
bilish jarayoni xissiy va 
mantiqiy 
tajribalardan 
tashkil 
topgan. 
Rivojlanishning manbai 
ichki qarama-qarshiliklar 
kurashidir