O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari: 1. Ijod tushunchasini tushuntirib bering. 2. Ijodning qanaqa turlari mavjud? 3. Fan va ijodning qanday bog’liqligi mavjud? 4. Fanning adaptasiya, aktivlashtirish, variativ, monitoring va axborotlash funksiyalarini tushuntiring. 5. Ijodda falsafaning antologik gnoseologik va metodologik funksiyalari nimalardan iborat? 6. Qadimgi Gresiyaning milliy maktabi deganda nimani tushunasiz? 7. O’yg’onish davridagi olimlarning falsafiy qarashlari. 8. Yevropa olimlarining falasafiy fikrlari. - 44 9. Fan va ijod deaganda nimani tushunasiz? 10. Sharq mutafakkirlarining falsafiy fikrlari. 11. Izlanishda ssiyentiz, postpozitivizm va germenevtika yo’nalishlarining mohiyati nimadan iborat? 3. ILMIY JARAYONLARNING FORMASI, METODI VA METODOLOGIYASI 3 . 1 . Ilmiy izlanish asosi, tadqiqot va ijod tushunchalari Ilmiy bilish, ilmiy tadqiqotning usuli yunoncha “metodos” so’zidan olingan bo’lib, metod deb yuritiladi. I.Kant fikricha “agar biz nimanidir metod deb aytsak, unda u asosiy qonuniyatlar bo’yicha harakat usuli bo’lish kerak” ya’ni, boshqa so’zlar bilan aytganda, metod - bu ko’r-ko’rona harakat bo’lmay, balkim yo’llantiruvchi, oydinlashtiruvchi, ma’lum nazariyaga asoslangan bo’ladi. Ulug’ nemis faylasufi Gegel fikricha, metod-bu subyektiv tomonda bo’lgan qurol hisoblanib, uning harakat usuli hamdir. Umuman olganda, metod-bu ilmiy bilimni tartiblashtiruvchi va bilishning asosiy nazariy instrumenti bo’lib, haqiqatga olib boruvchi izlanish yo’li hisoblanadi. Metod, deb, yana shunday prinsiplar sistemasini ham tushunish mumkinki, qaysiki bu prinsiplar qoida, ma’lum topshiriqlar yechish faoliyati regulyativi bo’lsa. Metoddan ham keng fikrni, uning ta’limoti bo’lgan metodologiya bildiradi. Metodologiyaning izlanish obyekti, metod bo’lsa, uning maqsadi yangi bilim olish prinsiplarini va asosini ishlab chiqishdir. - 45 Ko’p holda metodologiya deganda, eng avval ilmiy bilish metodologiyasi tushuniladi, ya’ni ilmiy bilishlik faoliyati, uslubi va tuzilishi prinsiplari ta’limotidir. Fanning metodologiyasi uning ilmiy izlanish tarkibining tavsifini, ya’ni izlanish obyekti, predmetining analizi, izlanish topshirig’i (yoki muammosi) shu tipdagi topshiriqni yechish izlanish vositalari shu bilan birga topshiriqni yechish jarayonida izlanuvchi harakatning ketma-ketligini formallashtiradi. Hozirgi vaqtda metodologiya izlanishlari ham chuqurlashib, ham kengayib borayaptiki, uning sababi, ilmiy bilishlikda tobora murakkab tabiiy va sosial masalalar ko’rilayapti, shuningdek fan bilan sho’g’ullanish ham ommaviy harakterga ega bo’lyapti. Hozirgi zamon ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining jadal sur’atlarda rivojlanishi vaqtida metodologik bilim ham differensiyalashib bormoqda, chunki uni ishlab chiqishda falsafa bilan yonma-yon barcha konkret fanlar qatnashiyapti. Bugungi kunda, bilishlik jarayonida turli izlanish darajasidagi tahlil metodlari va vositalari mavjudki, ularning hammasi ham falsafa razryadiga qo’shish mumkin emas. Shuning uchun, metodologiyani uch darajaga bo’lish, ya’ni eng yuqori daraja – falsafiy, ikkinchisi umum ilmiy va oxirgisi konkret-ilmiy yoki maxsus ilmiy metodologiya hisoblanadi. Falsafiy metodologiya – metodologik tahlilning yuqori darajasi bo’lib, o’ziga fandagi natijalarni dunyoviy qarash integrasiyasini, umumiy shaqlining tahlili va ilmiy tafakkur metodini, u yoki bu dunyoning ilmiy ko’rinishining kategorial tuzilishini oladi. Umum-ilmiy metodologiya esa, izlanishning umum ilmiy prinsiplarini izlanish formasi va borishini aks etadi. - 46 Bunga misol bo’lib, nazariy kibernetika metodi, sistemali tahlil, ideallashtirish metodi, formallashtirish, algoritmlash, modellashtirish va boshqalarni olish mumkin. Konkret-ilmiy yoki maxsus ilmiy metodologiya-bu, biror-bir fan tarmog’iga qo’llaniladigan izlanish prinsiplari va prosedurasi, metodlar majmuasi hisoblanadi. Albatta, umum-ilmiy metodologiyanni ham, maxsus ilmiy metodologiyani ham, falsafiy qarashlarda alohida-alohida ko’rib bo’lmaydi. O’zining sifati va maxsusligi bilan farqlanuvchi, rivojlanish darajasi turlicha bo’lgan fanlar, shuni ko’rsatyaptiki, zamonaviy metodologiya oblastida, yuqorida ko’rilgan uch darajadagi metodologiyalar integrasiya tendensiyasining kuchayib borishi ko’zatilyapti. Ko’p hollarda, hozirgi vaqtda ilmiy izlanishlarda, ayniqsa fanlar “stikida” qo’shimcha fanlar metodi qo’llanilishi samarali bo’liyapti. Shunday qilib, ilmiy izlanish, tadqiqot va ijod metodologiyasi, uning predmeti, bu falsafiy, umum-ilmiy va maxsus ilmiy metodlar asosidagi yangi ilmiy bilim olish uslubi va tuzilish prinsipi haqidagi zamonaviy, falsafiy ta’limot bo’lib, izlanuvchi ijodiyot faoliyatini doimo aqliy nazorat etuvchi va yo’llantiruvchisidir. Ilmiy metod esa, bu shunday ilmiy bilimki, u o’zida inson tafakkuridagi obyektiv jarayonlar qonun va tendesiyalarni tasvirlaydi va doimo uning ilmiy bilimini o’sishiga yo’naltirilgan bo’ladi. Umuman olganda, o’zining mazmuni jihatidan ilmiy metodning o’zi ijodiyot metodi hisoblanadi. Falsafiy va umum ilmiy metodlar turlariga: analiz va sintez, induksiya va deduksiya, abstraksiya, analogiya, modellashtirish, sistemali yondoshish va boshqalar kiradi, ular haqida kelgusi mavzularda batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Har qanday metoda ilmiy izlanish olib borilsada, ammo barcha ilmiy izlanishlar ma’lum bosqichlarni o’tishi lozim bo’ladi. - 47 Agar biz, bilim - bu obyektiv dunyoning umumiy bog’liqlik qonunlarini til formasida ideallashtirib anglamoq deb bilsak, unda bilimning vazifasiga tasavvurimizdagi tarmoq xotirada saqlash va kerak bo’lganda amaliy hayotga qo’llash keraqligini tushunamiz. Bilmaslikdan bilishlikka intilishda insonning aqli faol bo’lishi kerak, u bilishning asosiy quroli hisoblanadi. Shu bilan birga, inson dunyoni va o’zini bilishi uchun, ma’naviy kamolotga erishmog’i lozim, lekin bu kamolotga erishish faqat intilish bilan emas, balki o’qish, o’rganish, bilimlarni va hunarlarni egallashi, jamiyatda boshqa kishilar bilan muloqotda va munosabatda bo’lishi kerak. Insonning bilishi, uning sezgilaridan boshlanadi, bilishning manbai esa bu tajribadir. To’g’ri bilish va xulosa chiqarish asositafakkur ekanligini tushunmog’imiz kerak. Shu bilan birga, tafakkur bu bilishning eng yuqori bosqichidir. Tafakkurning asosiy vazifasi esa, sezgi a’zolari orqali yig’ilgan ma’lumotlarni to’plash, solishtirish, tahlil qilish, izohlash, umumlashtirish, shular asosida ularning ichki mazmunini ochish va ulardan xulosalar chiqarishdir. Inson tajribasi va tafakkuri bilan izlanadi, tadqiq etadi va ijod qiladi. Bilishning falsafiy nazariyasiga ko’ra, inson bilishining subyekti (sohibi)ni, insonni qurshab turgan borliq esa, bilishning obyektini tashkil qiladi. Bilish oddiy (kundalik) bilish va ilmiy bilishlikga bo’linadi. Oddiy bilishda kishilar odatdagi o’z kundalik hayotlarida borliqdagi predmet va hodisalarni bevosita o’z sezgi a’zolari va tafakkurlari orqali bilishidir. Ilmiy bilish esa, oddiy (kundalik) bilishdan farqlanib, u borliqdagi predmet va hodisalarning qonuniyatlarini, ularning mohiyatini bilishdir. Shuning uchun, bunda ilmiy izlanishlar va ilmiy tadqiqotlar olib borish asosida amalga oshadi. - 48 Inson bilishda, uning qanday paydo bo’lishi jihatidan hissiy bilish, mantiqiy bilish, intuitiv bilish, g’oyibona bilish va shu kabi ko’rinishlari bilan ham farq qiladi. Hissiy bilish deganda, odatda insonning his qilishi, sezgi a’zolari orqali predmet va hodisalarni, ularning tashqi tomonlarini, tashqi belgi va xususiyatlarini bevosita bilishi tushiniladi. Mantiqiy bilish esa insonning predmet va hodisalarni tafakkur orqali umumlashtirib, mavxumlashtirib va konkretlashtirib, ularni fikrida bilishidir. Intuitiv bilish (intuisiya - so’zidan olingan bo’lib bevosita bilish, payqash degani) o’z tabiatiga ko’ra, hyech bir bevosita hissiy, idroksiz va mantiqiy muhokamasiz biror bir yangi tasavvur yoki yangi fikrning birdaniga, kutilmaganda tug’ilishidir. G’oyibona bilish - inson bilishining shunday turiki, bunda kishi o’zoq masofadan turib, sodir bo’ladigan hodisa va voqyeani bilishi, his qilishi, bu hodisa va voqyeani qanday sodir bo’lishi unga ayon bo’ladi. Inson bilishini yana uning ijtimoiy hodisalar bilan bog’lanishiga ko’ra, uni mifiologik bilish, diniy bilish, falsafiy bilish, estetik bilishlarga ajratish ham mumkin. Bular esa inson bilish sohalarining turli tomonlarini tashkil qiladi. Insonning bilish jarayoni alohidalikdan xususiyatlikka, undan esa umumiylikka va nihoyat umumiylikdan eng umumiylik tomon, hodisalardan mohiyatlarga tomon boradi. Bilish jarayonida, hissiy va mantiqiy bilish birlikda bo’ladi. Chunki hissiy bilish, bilishning dastlabki birinchi bosqichi bo’lib, bilish shu bilan boshlanadi. Bunda, his qilish, sezgi, idrok va tasavvur kabi shaqllarda sodir bo’ladi. Mantiqiy bilish - xukum, tushuncha va xulosa - bilishning dastlabki shaqli hisoblanadi. - 49 Umuman olganda insonning borliqni bilishdan asosiy maqsadlaridan biri bu haqiqatni bilishdir. Shulardan kelib chiqqan holda, shunday fikr qilishimiz mumkinki, ilmiy izlanish, tadqiqotning so’ngisi hisoblangan jarayon – ijod - ijodiyot - bu barkamol insonning barcha turdagi bilishi, tajriba va tafakkuri, aqli va idroki, tasavvuri va o’ylovining yukori darajasi bo’lib, shu vaqtgacha ma’lum bo’lganlar chegarasidan chiqishi va harakati bilan sifat jihatidan qandaydir yangilik yaratishdir. Ana shunga asoslanib kundalik ishda faqat takrorlanib, eskicha ish tutishi, yangilik yaratmaslik, bu insonning oddiy faoliyati hisoblanadi, bundan farqli, inschon hayotida yangilikka intilib, faoliyatida oldingiga nisbatan zamonaviy bilimlarni qo’llab, biror-bir yangilik kiritishi – bu ilmiy-ijodiy faoliyat hisoblanadi. Masalan, olimning biror-bir qonun yoki texnikaviy ishlanma, prinsipni ishlab chiqishi, muxandisning rasionalizatorlik ishi, yangi texnologik sxemasi, yangi yaratilgan kundalik hayotdagi narsalar, shifokorlarning yangi uslubda davolashi, haykaltaroshning yangi haykalni yaratishi, yozuvchining romani, badiiy asarlari, shoirning she’rlari, qishloq xo’jaligi xodimlarining yangi urug’, nav, hosildor zotli mollarning yaratilishi, sa’natkorning yangi roli, rassomning yangi sur’atlari, iqtisodchining yangi iqtisodiy modeli va h.k. Barcha sohada ilmiy izlanish, ijodning asosiy manbai - ilmiy bilish, shu soha fani turadiki, fanning sohibkori bo’lgan - olimlari, aslida ijodkorlar hisoblanadi. Chunki, haqiqiy olim ijod sohibkori tariqasida, obyektiv haqiqatni, aniq, ishonarli, to’la va chuqur bilishga intiladi. Umuman aytganda, odamning ijodiy faoliyatiga, uning barcha ruhiy kuchlari: ongi, aqli, fahmi, anglashi, fantaziyasi, xotirasi, intuisiyasi, sog’lom fikri va hayotiy tajribasi, ya’ni intellekti qatnashadi. Ijodkor olimda iloji bo’lsa, barcha mana shu hislatlar yoki shulardan biror-biri kuchli rivojlangan bo’lishi kerak, ya’ni intellektual salohiyatga ega bo’lishi kerak. - 50 Albatta, bularni rivojlantirish tagida kunlik mehnat, maqsadli o’rganish va boshqalar turadi. Ilmiy ijodiyotda, har bir izlanuvchi bilimlar turiga qarab, turli xil metodlarni qo’llaydi. Biz bilamizki, bilim - bu nazariya, fikr, tasavvur ko’rinishidagi haqiqatning in’ikosi bo’lib, bilish jarayoni natijasi sifatida mantiqiy va jamiyat - amaliy tekshirishdan o’tgan bo’ladi. O’zining kelib chiqishidan, u empirik (tajriba va eksperiment natijasida olingan), aqliy xulosaga kelish (abstrakt mantiqiy pog’onadagi bilish), nazariy (aqliy xulosa natijasidagi bilim, lekin tajriba, amaliyot tekshirishidan o’tgan, ya’ni obyektiv aniq bilim) bo’ladi. Har qanday bilim ilmiy izlanish, tadqiqot jarayonida yuzaga keladi, rivojlanadi. Ilmga qarata harakat bilim olish natijasi bilan olib boriladi. Bilim olish, ilmga ilmiy izlanish ishlari va ularning bajarilishi asosiy hisoblanadi. Chunki, ilmiy izlanishning maqsadi – bu obyektning, jarayon va hodislarni ularni bog’liqlik strukturasini, bir-biriga munosabatini, fandagi ishlab chiqilgan prinsip va bilish usullari bilan, har tomonlama haqiqiy o’rganish, shu bilan birga insoniyatga foydali bo’lgan, amaliyotga qo’llaniladigan natijalarni olishdir. Shuning uchun ham quyida ilmiy izlanish, tadqiqot ishlarining turlanishi va uning strukturasini ko’rib chiqishimiz mag’sadga muvofiq bo’ladi. Har qanday ilmiy izlanishda, izlanish obyekti va predmeti bo’ladi. Izlanish obyektiga material yoki ideal sistema kiradi. Predmetiga esa, shu sistema strukturasi, ichki va tashqi qonuniy bog’liqligi, rivojlanish qonuniyatlari, har-xil xususiyatlari, sifati va h.k. kiradi. Ilmiy izlanish umumiy ishlab chiqarish turiga va xalq xo’jaligiga qanchalik muhimligiga, maqsadli bo’lishi bilan mablag’ manbaiga va izlanish muddatiga qarab turlanadi. - 51 Umumiy ishlab chiqarish bo’yicha: yangi texnologik jarayonlarni, mashina va konstruksiyalarni yaratishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, mehnat sharoitini yaxshilash va inson shaxsini rivojlantirishga va h.k. bo’linadi. Maqsadli bo’lishi bilan, ilmiy izlanish fundamental, amaliy va ishlab chiqarishga qo’llaniladiganlarga bo’linadi. Fundamental izlanish - kashfiyot ochish va yangi hodisalarni va yangi izlanish prinsiplarini yaratish uchun yo’naltirilgan bo’ladi. Bunda noaniqlik darajasi boshqalarga nisbatan bir muncha katta bo’ladi. Amaliy izlanish - insoniyat fa’oliyati uchun tabiat qonunlarini ishlatish usullarini, yangi bo’lgan ishlab chiqarishda qo’llanilayotgan jihozlarni, qurilmalarini yaratishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bu izlanish o’z o’rnida: ilmiy-izlanishli va tajriba-konstruktorlik ishlariga ham bo’linadi. Izlanishli izlanish, fundamental ilmiy izlanish natijalaridan kelib chiqqan holda, obyektga ta’sir qiluvchi, yangi texnologiyani va texnikani axtarishga yo’nalgan bo’ladi. Ilmiy izlanish ishlari natijasida yangi texnologiya, tajriba qurilmasi, asbob-uskunalar va x.k. yaratilinadi. Fundamental va amaliy izlanish natijasida yangi ilmiy axborot paydo bo’ladi. Tajriba - konstruktorlik ishlarida konstruktiv tavsiflar tanlash bajariladi, chunki, bunda jihozlar konstruksiyasini mantiqiy asosini tashkil qilishi kerak. Ishlab chiqarishga bevosita ishlatiladigan natijalar - ishlab chiqilmalar deb ataladi. Ilmiy izlanishlar o’zining muhimligi darajasi bo’yicha: - muhim ishlarga, fan va texnika qo’mitasi buyurtmasi, qarori programmalari bo’yicha bajariladigan; - 52 - tarmoq vazirligi yoki boshqarmalari rejasi bilan bajariladigan ishlarga; - ilmiy izlanish tashkilotlari tashabbusi va rejasi bo’yicha bajariladigan ishlarga bo’linadi. Mablag’ manbai bo’yicha: davlat byudjeti, xo’jalik shartnomasi asosida bajariladigan va to’lovsiz ilmiy izlanish ishlariga bo’linadi. Har qanday ilmiy izlanishni ma’lum bir yo’nalishda ko’rish mumkin. Ilmiy yo’nalish deb, shunday fan yoki kompleks fanlarga aytiladiki, qaysikim shu oblastda izlanish olib borilsa. Shundan kelib chiqqan holda: ilmiy yo’nalishlar quyidagi yo’nalishlarga bo’linishi mumkin: texnikaviy, biologik, ijtimoiy, fizikaviy-texnikaviy, tarixiy. va x.k. Bularni yanada, har biri bo’yicha detallashtirish mumkin. Ilmiy izlanish strukturaviy birligiga, kompleks muammolar, mavzular va ilmiy savollar kiradi. Kompleks muammoga - bir qancha muammolar bir butun maqsadga yo’naltirilgani tushunilsa, muammosida murakkab nazariy va amaliy topshiriqlar tushuniladi, chunki hayotda ularni yechishga to’g’ri keladi. Muammoning tarkibiy qismiga ilmiy ishlar mavzusi kiradi. Izlanish vaqtida shu mavzu bo’yicha bir muncha natijalar javob tariqasida olinadi. Bir qancha mavzular natijasi esa muammoning yechimini berishi mumkin. Ilmiy savollar esa mavzudan kichikroq ilmiy topshiriq hisoblanadi, ularning javoblari mavzular javobi bo’ladi, chunki ular aniq ilmiy topshiriqlar bo’yicha bo’ladi. Talabalar, ya’ni ilmiy izlanishga dastlabki kirib kelayotgan, bo’lg’usi ilmiy xodimlar, albatta o’zlarining tahsil olish davrida, ana shunday ilmiy savollardan boshlaydilar. Bu savollar bo’yicha konspektlar, referatlar, ilmiy anjumanlarda ma’ro’za yozuvi, ilmiy kurs ishlari va nihoyat ilmiy malakaviy ishlar bajaradilar. Albatta, bunday ishlarga avvalombor zo’r qiziqish, - 53 javobgarlik hissi bilan yondashgan talabalar muvoffaqiyatga erishishlari va turli ilmiy sovrinlar egalari bo’lishlari mumkin. Eng muhimi, individual ilmiy harakterga, yo’lga, uslubga ega bo’lishdan mutaxassis bo’lib yetishishlari lozim. Lekin, har qanday ilmiy ishning samarasi uning hozirgi vaqtga qanchalik javob berishiga, jamiyat hayotiga, xalq farovonligiga ijobiy ta’siriga va hayot darajasini o’zgartirishi bilan ajralib turishiga bog’liq. Bunga esa, ilmiy yo’nalishning qanchalik to’g’ri tanlanganligi katta ahamiyatga egadir. Ilmiy izlanish yo’nalishini, muammoni yoki ilmiy mavzuning tanlanishi va ilmiy savollarning to’g’ri qo’yilishi o’ta muhim vazifa hisoblanadi. Dolzarb yo’nalish va kompleks mavzular avvalombor davlat dasturlarida aniqlanib hukumat tomonidan tasdiqlanadi. O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tasdiqlagan (22.06.2005 y.) 2006- 2008 yillarga mo’ljallangan amaliy tadqiqotlar Davlat ilmiy-texnika dasturlarining nomlari va ular orasida amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqotlarning ustivor yo’nalishlariga: DITD-1 – demokratik huquqiy davlat qurish, fuqarolik jamiyatini shaqllantirish, bozor munosabatlarini takomillashtirish, jarayonlarni iqtisodiy va huquqiy asoslarini tadqiq etish (jumladan yana 19 yo’nalish nomlari keltirilgan); DITD-2 – jamiyatni erkinlashtirish va modernizasiyalash jarayonida milliy istiqlol g’oyasini, milliy ma’naviy qadriyatlarni, ilmiy- falsafiy, adabiy merosi va o’zbek xalqi hamda davlatchilik tarixini tadqiq etish (yana 13 yo’nalish); DITD-3 – yosh avlodni tarixiy, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida munosib tarbiyalash, ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, o’zluksiz ta’lim tizimida yuqori malakali, shuningdek, boshqaruv kadrlarni tayyorlash muammolarini tadqiq etish (19 ta); - 54 DITD-4 – mineral xom-ashyo resurslarini izlash, qidirish, qazib olish, baholash va kompleks qayta ishlashning samarali usullarini ishlab chiqish (8 ta); DITD-5 – aholi yashash joylarining samarali me’moriy-loyihaviy yechimlari hamda zilzilabardosh bino va inshootlar qurilishi texnologiyalarini ishlab chiqish, mahalliy xom- ashyo asosida yangi sanoat, qurilish, kompozision va boshqa materiallar yaratish (10 ta); DITD-6 – respublikaning mineral xom-ashyo resurslarini, kimyo, oziq-ovqat yengil sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlari hamda chiqindilarini ishlab chiqarish, saqlash va ulardan foydalanishning resurs-tejamkor, ekologik xavfsiz texnologiyalarini ishlab chiqish (11 ta); DITD-7 – yer va suv resurslaridan oqilona foydalanish va saqlash tizimini takomillashtirish, respublikaning barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan atrof-muhit muhofazasi, tabiatdan foydalanish va ekologik xavfsizlik muammolarini hal etish (12 ta); DITD-8 – texnik, moyli, don, sabzavot-poliz mevali, o’rmon va boshqa ekinlardan mahsulot olishning yuqori samarador va resurs- tejamkor texnologiyalarini yaratish (6 ta); DITD-9 – inson kasalliklarini profilaktikasi, diagnostikasi, davolash va qayta tiklanishini yangi texnologiyalarini ishlab chiqish (9 ta); DITD-10 – mahalliy tabiat va sintetik xom-ashyo asosida yangi dorivor vositalarni hamda ularni ishlab chiqarishning samarador texnologiyalarini yaratish (3 ta); DITD-11 – genetik resurslaridan keng foydalanish, - 55 biotexnologiyalar, o’simliklar va hayvonlarni kasalliklar va zararkunandalardan himoya qilishning zamonaviy usullari asosida yuqori mahsuldor paxta, bug’doy va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari navlari hayvon va parrandalar nasllarini yaratish (8 ta). Shulardan kelib chiqqan holda ilmiy tashkilotlarning ilmiy yo’nalishlari, mavzulari tarkib topgan. Masalan, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ilmiy yo’nalishi (mavzusi): «Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida, xizmat ko’rsatish tarmoqlari, servis va turizm sohalarini rivojlantirishning nazariy va metodologik muammolari». Shundan “Xizmatlar ko’rsatish, servis va uni tashkil etish” kafedrasining mavzusi: Agar institut ilmiy yo’nalishi DITD-1,6 ga to’g’ri kelsa, shulardan DITD-6 dagiga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham institut, kafedra mavzulari o’ta dolzarb ilmiy yo’nalishga yo’naltirilgan hisoblanadi. Albatta, ilmiy yo’nalishning tanlanishi ixtiyoriy erkin hisoblansada, ko’p holda qaysi tarmoqda ish olib borilayotgan bo’lsa, shu sohada ilmiy yo’nalishdan tanlanadi. Bunda ayniqsa shaqllangan ilmiy maktablar ilmiy yo’nalishi bilan ishlash ancha samarali bo’lishi mumkin. Tanlangan ilmiy yo’nalishlar keyinchalik ilmiy xodimning o’zoq muddatlarga strategiyasini hosil qiladi. Ilmiy muammolarni aniqlashda ko’proq shu muammo haqidagi axborotlarni yig’ish, tahlil qilish va haqiqiy ilmiy muammoning mohiyatini aniqlash zarur bo’ladi. Ilmiy izlanish yo’nalishini tanlashda, avvalambor, mavzuning dolzarbligini aniqlash kerak. Bunda, shu mavzu bo’yicha hozirga qadar nimalar qilingan, qanday muammoda turganligini aniqlansa, keyingi bajariladigan ishlar samarasi oshadi. Ayniqsa, mavzularni tanlashda kollektivning shu vaqtgacha - 56 bajargan ilmiy izlanish ishlaridan ham foydalanish, nazariy va amaliy ishlarning kelgusidagi tadbiqini ko’zlash, shu vaqtgacha yig’ilgan moddiy texnik bazasini ishlata bilish bu ilmiy izlanish yo’nalishini to’g’ri tanlanganligidan xabar beradi. Ilmiy yo’nalishni tanlashda olingan axborotlar tahliliga o’zaro bo’ladigan munozara va fikrlarga keng yo’l berish kerak. Chunki, faqat shunday holda ilmiy yo’nalish to’g’ri tanlanadi va uni keyingi rejalashtirilishi ancha osonlashadi. Amaliy ilmiy izlanishlarni tanlashda, buyurtma beradigan tashkilot bilan munosabatning aniqligiga, olinadigan topshiriqning aniqligiga e’tibor berish kerak. Ish davomida ilmiy yo’nalishda o’zgartirish kiritish, qo’shimchalar bo’lishini ham ko’zda tutish kerak bo’ladi. Ilmiy izlanish yo’nalishini tanlashda oldindan iqtisodiy samaradorligini aniqlash muhim rol o’ynaydi. Bunda albatta, iqtisodiy kriteriyalarda ularning samaradorligini hisoblab chiqish kerak. Iqtisodiy kriteriya ko’rsatgichlariga: iqtisodiy effektivligi, ya’ni qancha iqtisodiy effektivligi ko’p bo’lsa, shuncha xalq xo’jaligidagi samaradorligi ham ko’p bo’ladi, umumiy sarf-harajat, sarf- harajatning qoplanish muddati va x.k. kiradi. Bundan tashqari, tanlangan mavzu ustida ishlashning asosiy harakterlaridan biri - bu o’z vaqtida ilmiy izlanish natijalarini amaliyotga tadbiq etib borish kerak. Faqat shundagina ilmiy xodim o’z ishining qanchalik muhim, samarali ekanligini biladi va ishga yanada qiziqish oshib ham ruhiy, ham moddiy tomondan rag’batlanadi. Ilmiy izlanish yo’nalishi bo’yicha ishlarning bajarilishi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Ilmiy izlanish ishlari turlariga qarab bajarilish bosqichi har xil bo’lsada, ular ketma-ketlik xususiyatga ega. Shuning uchun barcha ilmiy izlanish ishlariga qo’yidagi taxminiy ketma-ketlikdagi bajarilish bosqichlarini keltirish mumkin: ilmiy izlanish nomini aniqlash; - 57 texnikaviy-iqtisodiy asoslash; ilmiy izlanish bosqichi, ya’ni nazariy va amaliy axborotlar bilan tanishib maqsad va vazifa yanada aniqlashtiriladi; eksperimental izlanish bajarilinadi va fizikaviy modeli yaratiladi; olingan natijalarning umumiy tahlili qilinadi va modellarning gipotezalari aniqlanadi; ilmiy va ishlab chiqarish hulosalari qilinadi; ilmiy texnikaviy hisobot yoziladi; amaliyotga tadbiq etiladi. Ilmiy izlanish mavzusini nomini aniqlash muammoning mohiyati, tushunchasi va vazifasi aniqlanadi. Buning natijasida texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashni bajarish uchun boshlang’ich yo’llanma beriladi. Texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashda esa ushbu mavzu nima uchun bajarilayotgani, dolzarbligi qisqacha adabiy tahlil tariqasida shungacha olingan natijalar, kutiladigan natijalarning qayerda tadbiq etilishi, iqtisodiy samaradorligini va boshqa ko’rsatgichlar aniqlanadi. Texnikaviy-iqtisodiy tasdiqlashda tanlangan mavzuning bajarilishi maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. Faqatgina shundan so’ng bajariladigan ishlarning maqsad va vazifasi aniqlanadi. Nazariy izlanish etapida - izlanish predmetining fizikaviy tushunchasi va mohiyati aniqlanadi. Shu bilan birga matematik modellari to’zilib, boshlang’ich natijalari tahlil qilinadi. Albatta, nazariy izlanish etapi amaliy eksperimental izlanish bilan chambarchas bog’liklikda olib borilsa, ilmiy izlanish samaradorligi ancha oshadi, sifati yaxshilanadi. Eksperimental izlanishda, eksperiment-tajriba uslubi va dasturi tanlanadi yoki to’ziladi va shu dastur bo’yicha tajribalar o’tkaziladi. - 58 Nazariy va amaliy izlanishdan so’ng olingan natijlarning umumiy tahlili o’tkazilinadi va oldindan qilingan gipotezalar bilan taqqoslanadi. Ilmiy ish xulosalari to’ziladi, ishlab chiqarish xulosalari bilan taqqoslanadi. Kerak bo’lganda yana tajribalar o’tkaziladi va qo’shimcha izlanishlar olib boriladi. Shundan so’ng qilingan ishlar bo’yicha ilmiy texnikaviy hisobot to’ziladi. Ilmiy ishning navbatdagi bajarilish etapida, olingan natijalarning amaliyotda tadbiq qilish va uning haqiqiy iqtisodiy-samaradorligini aniqlash ishlari bajariladi. Bu etapdagi ishlarni bajarishda, tajriba konstruktorlik byurolarning, loyiha tashkilotlarining, tajriba korxonasi va ustaxonalarning ahamiyati katta bo’ladi. Ularning yordamidan samarali foydalanish kerak. Muvaffaqiyatli bajarilgan ishlar davlat nazoratidan o’tgandan so’ng keng ko’lamda xalq xo’jaligida tadbiq qilinadi. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|