O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov

t/r Nomayandal
ar nomi 
O’tgan 
davr 
 
Asosiy bildirilgan fikrlar 
Manbai 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1. 
Zardusht 
(Zardo’st) 
Er. avv. 
570 yil 
Ko’p xudolilik tasavvurlari tabiat 
hodisalariga 
sig’inishga 
qarshi 
chiqib, yakka xudolik g’oyasini 
targ’ib qilgan. Insonlarni mehnat 
qilishga, moddiy boyliklar yaratib 
farovon hayotga da’vat etadi.
Avesto 
2. 
Moniy 
216-217 
yillar 
O’rta 
asr 
qadimgi 
falsafasi 
Borliqning ikkita substansiya asosini 
yorug’lik, yaxshilik, ruh olami va 
zulmat, yovuzlik, materiya olamni 
tashkil etadi.
3. 
Mozdak
470-529 
yillar 
Olamda bo’ladigan jarayonlar ongli 
va biror maqsadni ko’zlab harakat 
qiluvchi ezgulik, yorug’lik manbai 
bilan ko’r-ko’rona va tasodifiy 
harakatlanuvchi qorong’ulik manbai 
o’rtasidagi kurashdan iborat.
4. 
Muhammad 
ibn 
Muso 
Xorazmiy, 
Ahmad 
Farg’oniy, 
Ahmad 
ibn 
Abdulloh, 
783-850 
yillar 
O’yg’on
ish davri 
Yer 
meridiani 
bir 
gradusining 
uzunligini o’lchashgan. Algoritm va 
algebra atamalari Xorazmiy nomiga 
bog’liq. Materiya tinimsiz o’sish, 
o’zgarish 
va 
rivojlanishdadir. 
Eskining 
o’rnini 
yangi 
olishi 
qonuniydir, cheksizdir.
Al-jabr 
val 
muqobala 
(algebra)

---

- 
39 
Marvoziy 
Inson bilish subyekti, tabiat, jamiyat, 
moddiy olam uning obyekti deb 
biladi. 
Haqiqat-
lar tuhfasi 
5. 
Ahmad 
Yugnakiy 
870-950 
yillar 
Bilim bilan saodat yo’li ochiladi. Bu 
dunyo 
qo’nib, yana ketadigan 
rabotdir. 
Bu 
rabotga 
tushib 
o’tuvchilar qo’nib keta beradi. 
160 dan 
ortiq asar 
yozgan 
6. 
Abu 
Nasr 
Farobiy 
870-950 
yillar 
Arastu 
asarlarini 
chuqur 
va 
mukammal bilib targ’ibot etgan. 
Ilmlarni tasnif qildi, ya’ni turlarga 
bo’ldi. 
Materiya, 
uning 
abadiyligi 
va 
cheksizligi 
haqidagi 
ta’minotni
ishlab chiqdi. 
Materiya olamdagi narsa va 
hodisalar asosidir.
Harakat 
materiyaning 
obyektiv 
xususiyati.
Inson bilish subyekti, tabiat esa 
uning 
obyekti, 
bilish 
cheksiz, 
bilmaslikdan bilishga, sababiyatni 
bilishdan oqibatni bilishga qarab 
boradi.
Ilm 
va 
san’atni-
ng 
fazi-
latlari
Fozil 
odamlar 
shaxri 
400 dan 
ortiq asar 
yaratdi 
Donishno
-ma 
7. 
Abu Ali ibn 
Sino 
980-
1037 
yillar 
O’yg’on
ish davri 
Fasafa borliq haqidagi fandir, borliq 
abadiydir, jismlar to’rt unsur – havo, 
suv, olov, tuproqdan tashkil topgan. 
Materiya harakat, fazo zamon bilan 
bog’liqdir. Inson bilimlari obyektiv 
voqyeilikni 
bilish 
bilan 
paydo 
bo’ladi. Hissiy bilish bilishning 
daslabki bosqichi keyingisi fikr 
yuritish bilan erishiladi. 
160 
ta 
asar 
yaratgan 
Qadimgi 
halqlar-
dan 
qolgan 
yodgorlik
-lar 
8. 
Abu Rayxon 
Beruniy 
973-
1048 
yillar 
Olam 
azaliy… 
falak 
cheksiz 
bo’shliqda 
joylashgan. 
Yerdagi 
iqlimning, 
mavsumlarning 
o’zgarishi Quyoshning harakatiga 
bog’liq, yer aylanadi.
Bizning sayoramizdan tashqari yana 
boshqa dunyolar mavjud. Birinchi 
bo’lib 
yerning 
dumaloqligini, 
Quyosh atrofida aylanishini aytdi.
Bilishning eksperimental metodlari 
ilmiy-amaliy 
ahamiyatga 
ega. 
Bilishda – hissiy bilish sezgi, idrok, 
xotira ahamiyatini ko’rsatdi.
Saodatga 
yo’llovch
i bilim 
Turkiy 
so’zlar 
to’plami 
Ziji 
jadidiy 
ko’ragoni
y 
9. 
Yusuf 
Xos 
Xojib 
XI asr 
Birlashgan, markazlashgan kuchli 
davlat barpo etishni, adolatni yuksak 
darajada e’zozlashni tarqib etadi. 
Bilim nur taratuvchi yoruqlikdir.
10. Muhammad
Qoshg’ariy 
XI asr 
Olam – osmon, sayyoralar, tabiat, 
jumladan insoniyat dunyosi o’zaro 

---

- 
40 
bog’liq va aloqadorlikda bo’lib, 
ularning asosini to’rt unsur tashkil 
etadi. 
11. Umar 
Hayyom 
1048-
1123 
yillar 
Moddiy dunyo bordan yo’q, yo’qdan 
bor 
bo’lmaydi, 
o’zining 
qonuniyatiga 
asosan 
o’zgarib 
rivojlanib, tuslanib turadi.
12. Mirzo 
Ulug’bek 
1394-
1449 
yillar 
Uyg’oni
sh davri 
1018 yulduzlarning o’rni va holati 
aniqlanib, 
ularning 
astronomik 
jadvallarini tuzdi. Ilmi tafakkur 
markazini 
yaratdi. 
Eksperimntal 
tadqiqotlarga katta e’tibor berdi.
13. Alisher 
Navoiy 
1441-
1501 
yillar 
Uyg’oni
sh davri 
Butun olam, borliq, koinotni xudo 
tomonidan yaratilganini e’tirof etadi. 
Jon va ruhni, tan va jismdan ajratib 
bo’lmaydi.
Inson o’zining besh sezgi a’zolari 
orqali tashqi dunyo bilan bog’laydi.
Ishonarli 
to’plam 
Fu tuvat-
nomai 
sultoniy 
14. Muhammad 
Bobur 
1480-
1530 
yillar 
Til ahamiyatiga katta e’tibor beradi.
Tillardagi har bir kichik farqni 
aniqladi, 
ahloqiy-falsafiy 
mazmundagi she’rlarda hayotning 
abadiy emasligini aytib o’tdi. Tildan 
faqat yaxshi so’zlar chiqarishga 
da’vat etadi.
Boburno
ma
15. Rudakiy, 
Firdavsiy,
Sa’diy, Bedil 
Dunyo 
doimiy 
o’zgarish 
va 
harakatda, bizilish va yangilanishda, 
hayotdagi har bir narsa va hodisa 
o’zaro qarama-qarshilikda, bir-birini 
rad etishdadir. Olam – sifat jihatdan 
ham, son jihatdan ham, bir lahzada 
ham, bir holatda turmaydi.
16. Muhammad 
ibn Ismoil al-
Buxoriy 
810-870 
yillar 
Tasavvur – insonning kamolatga 
yetish, 
ilohiy 
hislatlarga 
yaqinlashish 
yo’lidir. 
Uning 
boshlanishi – ilm, o’rtasi – ish, oxiri 
– Ollohning berganidir.
17. Muhammad 
G’azzoliy 
1058-
1112 
yillar 
Tasavvur – xoli bo’lmoq, qalbni 
bo’shatmoq va yaxshi, maqtalgan 
ahloq, ruhiy begonadan tozalash, 
odob-ahloq yig’indisidir. 
18. Yusuf 
Hamadoniy, 
Xusain Voiz 
Koshifiy 
XII asr 
Olloh 
rahmatiga 
yetishni 
to’rt 
bosqichi: shariat, tariqat, ma’rifat va 
haqiqatdir. 
19. Xoja Ahmad
Yassaviy 
1040-
1167 
yillar 
O’yg’on
ish davri 
Yassaviy tariqatining birinchi va 
asosiy fazilati – uning xalqchiligidir. 
20. Muhammad 
Sharif 
Gulxaniy, 
XIX asr 
boshi 
1733-
Dunyo abadiy bo’lib, bordan yo’q, 
yo’qdan bor bo’lmasligini, u doimiy 
rivojlanib, o’zgarib tursada, ammo 

---

- 
41 
Maxmur, 
Maxtum-quli 
1793 
yillar 
taraqqiyot 
hyech 
qachon 
to’xtamaydi. 
21. Ch.Valixano
v 
1835-
1865 
yillar 
Dunyoni bilish inson uchun zarurdir. 
22. I.Altun-sarin 
1841-
1889 
yillar 
Insonning olam haqidagi bilimlari 
tajriba asosida, ilm-fan yordamida 
shakllanadi va rivojlanadi. 
23. Abay 
Qo’nonboye
v 
1845-
1904 
yillar 
Odamzotni xor qiladigan uchta narsa 
bor: 
nodonlik, 
erinchoqlik, 
zolimlikdir. 
24. Ahmad 
Donish 
1827-
1897 
yillar 
Yerning 
dumaloq 
– 
sharligi, 
sayyorlarning harakati, sababsiz yer 
qimirlamasligi, 
Oy 
va 
Quyosh 
tutilishi haqida fikr yuritgan.
25. Furqat,
Muqimiy,
Zavqiy,
Avaz O’tar,
H.H.Niyoziy
1858-
1909, 
1850-
1903, 
1853-
1921, 
1884-
1919, 
1889-
1928 
yillar 
Barcha ijobiy va foydali ilmlarni 
o’qib-o’rganishni tavsiya qiladi, 
chunki ularning har qaysisi o’z 
vaqtida darkor bo’ladi deydi. Inson 
shaqllanishi 
va 
rivojlanishda 
ijtimoiy muhit va ta’lim-tarbiya 
katta o’rin tutadi. 
26. Behbudiy,
Fitrat,
Cho’lpon 
1875-
1919, 
1886-
1938, 
1897-
1937 
yillar 
Bularning ijodlarida sharq falsafasi, 
ijtimoiy-siyosiy faoliyatida hozirgi 
zamon va kelajak haqidagi g’oyalar 
bayon qilingan, ayniqsa, mustaqillik 
g’oyalari, Vatan erkinligi, xalq baxt-
saodati haqida fikrlar ilgari surilgan. 
Xuddi, shu davrda Markaziy Osiyo xalqlari safidan o’zining aql-idroki va 
tafakkuri, qomusiyligi bilan insoniyatni hayratda qoldirgan fan va 
madaniyatning so’nmas yuldo’zlari, jahonda mashhur bo’lgan matematik, 
astronom, kimyogar, minerolog va tibbiyotchilar, shoir, yozuvchi va 
san’atshunoslar, tasviriy san’at va naqqoshlik ilmi arboblari, dunyo tan bergan 
faylasuf va tarixchilar, adabiyotchi va tilshunos, g’azal mulkining sultonlari, 
“Muallimi soniy” va ”Shayxur Rais”lar saf-saf bo’lib yetishdilar. 
Uyg’onish davrining ulug’ mutafakkurlarining, kishini hayratda 
qoldiradigan jihatlaridan biri, bu ularning bir necha tilda bemalol gaplashishlari 

---

- 
42 
asarlardan bekamu-ko’st foydalana olganliklari, o’ylaymanki hozirgi vaqtda 
yosh olimu fo’zalolarga o’rnak hisoblanadi. Chunki, hozirgi vaqtda ham biror-
bir chet tillarni bilmay turib, yangilik yaratish ijod etish mumkin emas. 
Bular tafakkur allomalari tomonidan ilmiy asoslangan g’oya va 
ta’limotlar faqat ular yashagan davrdagina emas, balki kelajakni oldindan 
bashorat qilish, tabiiy ijtimoiy voqyea va jarayonlarni oldindan aytib berish 
nuqtai nazaridan ham bebahodir. 
Markaziy Osiyo jahonga mashhur olimlari shu davrlarda bir guruh bo’lib, 
fandagi munozara va mushohada, tahlil va tanqid, bilishning turli usullarini 
qo’llashlari, yuksak muvofaqqiyatlarga yo’lladi. 
Shulardan biri Xorazmdagi tashkil etilgan Sharqning Fanlar akademiyasi 
hisoblangan - “Baytul-hikma” (Donishmandlar uyi) edi. Uning rahbarligini
ulug’ olim Muhammad ibn Muso Xorazmiy olib bordi, faqatgina uning nomi 
bilan bog’liq bo’lgan “Algoritm”, “Algebra” degan atamalarning o’zi, 
hozirgacha uning sistemasining fanda saqlab kelmoqda. Uning yosh bo’lg’usi 
olimlarga qarata aytgan fikrlarida: insoning bitmas tuganmas imkoniyatining 
borligi, inson o’zining tirishqoqligi, mehnati va amaliy faoliyati, Olloh ato 
etgan aql-idroki, qobiliyati va iste’dodi bilan dunyoni asta-sekin bila boradi - 
deb da’vat etadi. 
Albatta, Uyg’onish davridan bilish metodologiyasi bo’yicha yana 
ko’pgina misollarni biz keltirishimiz mumkin, lekin shuni aytib o’tish kerakki, 
bu davr namoyondalari o’zlaridan oldingi faylasuf, olimlar ta’limotini juda 
yaxshi bilishgan, ularning ilg’orlarini qabul qilishgan, rivojlantirib borishgan. 
Ulug’ mutafakkirlardagi yana bir oliy fazilat, bu ularning turli sohalardagi 
yozgan asarlari hisoblanadi, ya’ni fan haqida kelgusi avlodlar uchun, uni o’qib 
o’rganish uchun yaratdilar. Masalan, buyuk alloma Abu Ali ibn Sino o’zining 
qisqa 57 yillik umrida to’rt yuzdan ko’p asar yaratdi, shundan 242 tasi bizgacha 
yetib kelgan. Abu Rayhon Beruniyning qalamiga mansub 160 ga yaqin yirik 

---

- 
43 
asarlarning, Abu Nasr Farobiyning 160 tadan ortiq asari va boshqalar kishini lol 
qoldiradi. 
Ulug’ avlod-ajdodlarimiz nazariy va amaliy izlanishda ham katta 
muvofaqqiyatlarga erishdilar. Masalan, amaliy izlanish bilan Mirzo 
Ulug’bekning 1018 qo’zg’almas yuldo’zlarning o’rni va holatini aniqlash, 
ularning astronomik jadvallarini tuzishi, uning uchun maxsus rasadxonaning 
bunyod etilishi va uning yaratgan ilmiy faktlari 200 yildan ortiq davr ichida 
aniqligi va ilmiyligi bilan tengi yo’q hisoblanishi misol bo’la oladi.
Markaziy Osiyo ilm-fan namoyondalarining umumbashariy qadriyatlarga 
qo’shgan hissasi beqiyos bo’lib, hozirgi vaqtda ham hayotimizda ulkan 
ahamiyat kasb etmoqda va O’zbekistonning xalqaro obro’sini oshirish yo’lida 
katta xizmat qilmoqda. 
Uyg’onish davridan so’ng ham, sharq falsafasi rivojlanib bordi, (uning 
namoyondalari va ular bildirgan fikrlar jadval-2.2 da keltirilgan) va mustaqillik 
tufayli ulug’ mo’tabar insonlarning nomlari tiklanayapti, ularning hayotini 
o’rganish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borilib, tavvalud topgan kunlari 
tantanali nishonlanayapti, asarlari qayta-qayta chop etilib saqlanib kelmoqda.