O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari:
1. O’zbekistonda ilmiy izlanish ishlarining umumiy tashkillashtiruvchi Davlat strukturasi. 2. Vazirlar Mahkamasi qoshidagi fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo’mitasi vazifalari. 3. O’zbekistonda eng yuqori ilmiy tashkilot nima? 4. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida ilmiy-pedagogik xodimlar tayyorlash tizimi nimadan iborat? 5. Aspirantura, doktorantura ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash. 6. Ilmiy darajalar va ilmiy unvonlar tushinchasi va turlari. 7. Prezident I.A.Karimovning “Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida” farmonining mohiyatini tushuntiring. 8. Metod, ilmiy metod deganda nima tushuniladi? 9. “Ilmiy izlanishning asosiy vazifalariga nimalar taalluqli 10. Oliy o’quv yurtlarida ilmiy-tadqiqot ishlarining olib borilishi. - 19 2. ILMIY IZLANISH, TADQIQOT VA IJODDA FALSAFANING FUNKSIYASI 2.1. Falsafa fanlarning fani ekanligining mohiyati Falsafani greklar – donolik fani yoki donishmandlik deb ataganlari (“faleo” - sevaman va “sofiya” – donolik, grekcha so’z), ilmiy izlanishda ham yaqqol ko’rish mumkin. Chunki, har qanday sohada ham, u go’yoki ruslarning “matryoshkasi”dek, ma’lum tartibda (iyerarxik) bilimlarni o’z ichiga olib boradi. Ilmiy izlanish, tadqiqot va ijodda ham falsafaning funksiyasi xuddi shunday. Falsafaning funksiyasi xilma-xil bo’lib, uning eng muhim xususiyati, kishilarda olam haqida bir butun dunyoqarashni shaqllantirishdir. Shu bilan barcha falsafa metodologik harakterga, u aniq fan vakillarini bilishning va voqye’ylikni o’zgartirishning eng umumiy izlanish metodologiyasi bilan qurollantiradi. Falsafiy bilim turli harakterga ega. Falsafa fan sifatida o’ziga kata, ko’p qirrali tabiat, jamiyat, odamzot va uning tafakkuri bilimlaridan, umumiysini, jarayonlar haqida chidamli haqiqatni, obyektiv reallikni bog’lanishlarni va qonuniyatlarni izlanishni maqsad qilib qo’ygan. Uning asosiy maqsadi - dunyoning tuzilishini bilish, shuning uchun u haqida umumiylikda gapiriladi. Falsafiy bilimda real hodisalar, jarayon va munosobatlar keng ko’lamda umumiylashtiriladi. Mana shu asnoda, falsafa barcha narsalarni o’rganadi. Masalan, o’zining tarkibida u narsalar sifati, miqdori va o’lchami haqidagi ta’limotga ega. Lekin, bu real narsalarning aniq va maxsus sifat, miqdor va o’lchov ko’rsatkichlari emas, balki ular haqidagi kategoriyalar, ya’ni obyektiv haqiqatni umumiy qirralari, ularning tushunchalari, bilish qonunlaridir. - 20 Falsafaning markaziy bilimida, kategoriyalar, umumiy qonunlar ta’limoti turadi, shu bilan birga bilish nazariyasi, mantig’i va metodologiyasi umumiy prinsiplari yotadi. Kategorial tushunarli stil bu falsafiy bilish asosiy strategiyasidir. Shu bilan falsafa hammaga tushunarli haqiqatning modeli va uni bilishni yaratadi, uning metodlarini ishlab chiqadi. Bular esa, o’z o’rnida obyektiv reallikni umumiy shaqlini aks etadiki, bunda u universal ko’rinishda masalan: dialektik, tarixiy, strukturaviy va h.k.o. metodlarda bo’ladi. Real jarayonlarni ilmiy bilishda, narsalarni tabiatini bilim bilan, yana bilimni o’zining tabiatini bilish bilan ham shug’ullanadi. Agar, birinchisida, obyektiv dunyo konkret hodisalari va predmeti o’rganilsa, ikkinchisida - bilimni bilishda ma’lum jarayon determinalarini va haqiqatni o’rganish muammosiga, obyektivlik va subyektivlik analiziga, bilimni metodologiya bilan qurollantirishga, uning nazariy - bilishlik texnologiyasiga va bilimni maxsusligini bilishga qaratilgan. Ilmiy izlanish falsafiy ta’limotning tarkibiga antologik, gneseologik va epistemologik bilimlar turibdiki, quyida ular haqida aytishimiz maqsadga muvofiqdir. Agar, biz bizni qurshab turgan borliqning umumiy asoslari, prinsiplari, strukturasi va qonuniyatlari haqidagi ta’limotni - antologiya (yunoncha - borliq haqida) desak, unda borliqni bilish, inson bilimlarining kelib chiqishi va metodlari haqidagi falsafiy ta’limot - gnoseologiya bo’ladi. Gnoseologiya (grekcha – bilim-ta’limot) bilan bir qatorda epistemalogiya ham ishlatiladi (grekcha bilim - fikrdan farq qilingan) odatda, ilmiy bilish nazariyasi epistemologiya ham deb yuritiladi. Fanning rivojlanishi klassik bosqichida uning bilish obyektiga yo’naltirilgan edi. Unda agar fanning o’z-o’zini anglash “fan - obyekt” bog’liqligi atrofida harakat qilsa, ya’ni bilish subyekti (faqat u analizga qatnashishini hisobga olgan holda) faqat obyekt va bilim orasidagi vositachi sifatida ko’rilsa-bu falsafaning antologiya qismi hisoblanadi. Antologiyaning - 21 harakterli tomoni: har bir ma’lum obyektga to’liq, ma’lum bilim, bilimni olish jarayoni bu, obyektiv haqiqat yo’lidagi harakat hisoblanadi. Keyinchalik bilimni o’z-o’zini anglashi “subyekt-obyekt” bog’liqligi atrofida yig’ilganda, gneseologik bog’liqlikni keltirib chiqaradi. Agar antologiya asosiy savol obyekt haqida haqiqiy bilimni qanday bilish, qanaqa dastlabki shart-sharoiti haqida bo’lgan bo’lsa, gnoseologiya mana shu dastlabki shart-sharoit muammolari, bilish konstruktiv kuchini ko’taradi. Boshqacha aytganda, uni shu topshiriqni bilish formasining adekvatligi qiziqtiradi, ya’ni oxirgi hisobda obyektni egallashdir. XX asrdagi gnoseologiyaning rivojlanishi, modifikasiyalanishi bilan u bilish vositalariga yo’naltirildi, ya’ni o’rganiladigan obyektga yondashish prinsiplari, fundamental kategoriyalar va ilmiy bilish tushunchasi, izlanish metodlari va proseduralari, tushuntirish sxemalari, ilmiy nazariyalarni tuzish usuli va h.k., ya’ni metodologiyani keltirib chiqardi. Shunday qilib, falsafa ilmiy izlanish, tadqiqot ijod jarayonida ma’lum reallik haqida modellarni ishlab chiqishi (antologik aspekt) fanni haqiqatni bilish uchun zamonaviy usullar, yo’llar va metodlar bilan qurollantirishi (gnoseologik aspekt) va rivojlanayotgan dunyo jarayon va hodisalarining o’zaro bog’liqligi va o’zaro munosabati umumiy prinsiplarini ishlab chiqishi (metodologik aspekt) funksiyalari mavjud. Bularning hammasi ilmiy izlanish falsafiy asoslarini hosil qiladiki, bularning hosil bo’lishida ming yillar davrdagi ilg’or ilmiy izlanish natijalari hosil qilib keliyapti. |