O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Nazariy va amaliy ilmiy izlanish
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2.4. Nazariy va amaliy ilmiy izlanish
Fandagi turli xil faktlarga asoslangan gipotezalarni asoslash va isbotlash uchun uni nazariyaga aylantirish lozimdir. Nazariya - bu haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga oid ma’lum g’oyalar, qarashlar, gipotezalar, qonunlar va prinsiplarning muayyan tizimidir. U biror fan sohasiga oid bo’lib, u ma’lum bilimlarning umumlashtirilishi asosida paydo bo’ladi. Nazariya ilmiy bilishning yuqori shaqli bo’lib, asosan amaliyotdan olingan faktlarni izohlab, o’rganilayotgan obyektning mohiyatini, ro’y beradigan hodisa va voqye’alarni oldindan prognozlash vazifasini bajaradi. Nazariya bu so’ngi bilim, absolyut emasligi bilan doimo o’zgarib, rivojlanib borishi bilan bashariyat taraqqiyotida, fanlar rivojida muhim o’rin - 102 egallaydi. Nazariyaning mazmunida doimo absolyut va nisbiy haqiqat birligi bo’ladi. Nazariyaning asosiy manbai bo’lib - nazariy izlanish xizmat qiladi. Nazariy izlanishning asosiy maqsadi izlanuvchi obyekt bilan tashqi muhitning bilimlar sintezi jarayonida o’zaro bog’liqligini ajratish, emperik izlanish natijalarini umumiylashtirish va formallashtirishdan iborat. Ilmiy izlanishning nazariy izlanishi albatta biror - bir nazariya bilan tugallanadi. Nazariy izlanishning vazifasiga: izlanish natijalarini umumiylashtirish; tajriba natijalariga qayta ishlov berish, umumiy qonuniyatlarini topish, izlashni davom ettirmay turib, ya’ni takrorlamay, shunga o’xshash obyektlarga qo’llash, tajribada qo’llash mumkin bo’lmagan obyektni o’rganish, eksperimental izlanishning aniqligini oshirish kiradi. Biz bilamizki, bilish jarayonida, emperik va nazariy bilim darajalari mavjud. Bilimning emperik darajasi asosan tajriba bilan bog’langan bilim bo’lib, u asosan asbob orqali ko’zatish, eksperiment asosida olingan ma’lumotlar natijasida vujudga keladi. Bilimning nazariy darajasi esa emperik darajadan farq qilib, asosan nazariy tafakkur orqali rivojlanadi. Nazariy daraja emperik daraja bilan bevosita yoki bilvosita bog’lanadi. Ko’p holda nazariy bilimlar tajriba ma’lumotiga nisbatan o’zib ketadi. Masalan: A.Eynshteynning nisbiylik nazariyasida, yorug’lik no’rining tarqalishi trayektoriyasi juda katta jismlar (yuldo’zlar) oldida qaytish effektini keyinchalik astrofiziklar tajribada aniqladilar. D.K.Maksvelning elektrodinamikasida elektromagnit to’lqinlari borligini ko’rsatganidan so’ng, uni G.Gers eksperiment yo’li bilan aniqladi. D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasida, hali aniqlanmagan elementlar borligi aytildiki, keyinchalik ular eksperimental yo’l bilan topildi; nazariy fizikada antizarralar haqidagi bilim tajriba yo’li bilan emas, balki nazariy hisoblashlar orqali topilgan. - 103 Umuman olganda, bilimning nazariy darajasi obyektning yaxlit, ichki va tashqi mohiyatini, qonuniy bog’lanishlarini ochib berishga intiladi. Har qanday fandagi nazariya o’zining kelib chiqish tarixiga ega. Chunki ularning kelib chiqishida muammo-gipoteza-nazariya sxemasi bajariladi. Ilmiy tadqiqot muammolari qo’yilishidan, paydo bo’lishi va uning to’g’ri qo’yilganligidan, muammoni yechish uchun faktlarning bo’lishidan, faktlarning jamg’arilishi va faktlik bilimga aylanishi, muammo va olingan faktlik bilimni tasvirlovchi va izohlovchi faraz va gipoteza qilinishi, ularning asoslanib, isbotlanib so’ngra nazariya bilan tugallanishi yo’lini bosib o’tadi. Nazariya absolyut bir bilim emas, u nisbatan tugallangan bo’lib, o’z rivoji jarayonida o’zgarib turadi. Unda o’zgarish yangi faktlarni va ularni ifodalovchi tushunchalarni kiritish, prinsiplarni aniqlash yo’li bilan sodir bo’ladi. Ma’lum vaqtda, unda ziddiyat ham paydo bo’lishi mumkinki, uning yechilishi natijasida yangi, takomillashgan nazariya kelib chiqadi. Yangi va eski nazariyalar orasida murakkab munosabatlar mavjud bo’lib, ulardan biri muvofiqlik prinsipida ifodalangan bo’ladi. Bu prinsipga ko’ra, yangicha nazariya yashaydi, eskisi, ilgarigisi esa so’ngi momentlar bo’lib qoladi. Bunda ham vorislik, ham rivojlanish ifodalanadi. Hyech bir nazariya yo’qolmaydi, faqat tadbiq etish chegarasi qisqaradi, yangi paydo bo’lgan nazariyaga o’rin beradi. Nazariy izlanishning asosiy maqsadi izlanuvchi obyekt bilan tashqi muhitning bilimlar sintezi jarayonida o’zaro bog’liqligini ajratish, emperik izlanish natijalarini umumiylashtirish va tushuntirish, hamda umumiy qonunlarini topish va formallashtirishdir. Ilmiy izlanishning nazariy izlanishi albatta biror-bir nazariya bilan tugallanadi. Nazariy izlanishning: izlanish natijalarini umumiylashtirish, tajriba natijalariga qayta ishlov berib, umumiy qonuniyatlarini topish, izlanishni - 104 davom ettirmay turib, ya’ni takrorlamay, shunga o’xshash obyektlarga qo’llash, tajribada qo’llash mumkin bo’lmagan obyektni o’rganish, eksperimental izlanishning aniqligini oshirish hisoblanadi. Nazariy izlanishda quyidagi uslublar keng qo’llaniladi: bo’llash (muallifi Fransiya olimi R.Dekart), ya’ni barcha ortiqcha tasavvurlardan obyektni holi etib, oddiy element holiga keltirish kerak; birlashtirish uslubi, ya’ni har bir masalani kompleksda, sistemada ko’rish tavsiya etiladi. Fanlarning izlanish tarixida, ayniqsa, elementlarga bo’llash, obyektning yangi elementini topish ancha vaqt davom etdi. Masalan, fizika fanida jismlar avval molekulalarga, so’ng atomlarga, keyin yana elementar zarrachalarga va oxirgi vaqtlarda esa eng kichik zarraga “kvark”larga bo’linadi. Xuddi shunday boshqa sohalarda ham shunday bir davr o’tdi. Hozirga qadar ilmiy izlanishlarda ko’proq umumiylashtirish o’rin olayapti. Shu asosda sistemaning umumiy nazariyasi ishlanib chiqildi (buni L.Bertalanari birinchi bo’lib biologik obyektlarni o’rganishda qo’lladi). Bu teoremaning asosida sistemalilik, sistemali yondashish, sistemali tahlil va h.k. yo’nalishlar ham keng rivoj topdi. Umuman olganda, nazariy izlanish qo’yidagilarni o’z ichiga oladi: jarayon hodisalarning tahlili, izlanish gipotezasini yaratish, fizikaviy modelini ishlab chiqish, matematik izlanishni olib borish, nazariy yechimlarni tahlili, xulosalarni formallashtirish. Qo’yilgan vazifani, topshiriqni yechimini rasm 3.1.da keltirilgan umumiy strukturaviy sxemadan ko’rish mumkin. - 105 Rasm - 3.1. Ilmiy topshiriq yechimining strukturaviy sxemasi. Nazariy izlanishlar o’zining harakteriga bog’liq ravishda bir necha bosqichda olib boriladi. Bunga: operativ, sintetik, vazifani (topshiriqni) qo’yish va analitik bosqichlar kiradi. Albatta, nazariy izlanish ham, bu ijodiy harakterga ega bo’lganligi uchun yuqorida keltirilgan qoidalar ketma-ketligi hamma vaqt ham to’g’ri kelmasligi mumkin, u izlanuvchining sa’natiga, bilimiga ko’proq bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, fandagi nazariya shu fan tarkibidagi yakka faktlarni, xususiy prinsiplarni umumiylikka, ya’ni ular o’rtasidagi aloqa munosabatlarni o’xshashligini tushuntirib, uning mohiyatini ochib beradi. Topshiriq Topshiriq sharti Qarama-qarshilik yoki maqullamaslik bilan Topshiriq talabi Munosa batlarni o’zgartir ish Boshlang’ic ma’lumot Izlanishi kerak bo’lgan ma’lumot Boshlang’ic h talab Hal etilishi kerak bo’lgan Olingan ma’lumot Ishlatilgan talablar 1 - ma’lumotl arni qayta formalash 2 - ma’lumotl arni qayta formalash n – ma’lumotl arni qayta formalash 1 - ma’lumotl arni qayta formalash 2 - ma’lumotl arni qayta formalash n – ma’lumotl arni qayta formalash Qarama-qarshiliksiz ma’qullangan munosabat - 106 Biz bilamizki, mohiyat - bu hodisaning ichida yashiringan moddiy olamninng turli-tuman hodisalarida yuz beradigan chuqur nisbiy barqaror aloqalarini ifodalaydigan voqye’likning ichki tomonidir. Agar fanning nazariyasi yakka qonunlar majmuasi bo’lgan, qonuniyatini ochib bersa, unda shu fan voqye’likidagi narsa va hodisalar jarayonlarning umumiy rivojlanishi yo’nalishlarini belgilab beradi. Shuning uchun ham, bunday nazariyalar tabiat va jamiyat taraqqiyot qonuniyatlarini bilishga katta ilmiy va amaliy kasb etadi. Ilmiy nazariyalar o’zining tuzilishi jihatdan o’zining mazmuni, uni tarkib topgan elementi, butunligi yoki bo’laqligi, strukturasi, shaqli bilan bir-biridan ajraladi. Nazariyaning mazmuni muayyan fan predmeti va hodisalarini tavsiflab uning ichki elementlari va o’zgarishlari majmuini tashkil etadi. Epistemologiyada ko’p holda nazariyaning quyidagi to’rt asosiy tiplarini ajratadilar: 1. Tajriba fanlarining mazmunli nazariyasi. 2. Gipotetik-deduktivli yoki yarimaksiomatik nazariyalar. 3. Aksiomatik (matematik yoki matematikalashgan) nazariyalar. 4. Matematika va mantiqning formallashgan nazariyasi. Bunda, uni ifodalash, tashkil etish uchun shaql qo’llaniladi. Masalan, atomistik nazariya: atomning mazmuni - shuni tashkil etgan elementlar zarrachalar va ularning harakatidagi, atomning shaqli esa bu elementlar zarrachalarning joylashishi tartibi va to’zilmasidan iboratdir. Nazariyaning tarkibiy qismi bo’lgan uning elementlari esa, o’zaro aloqada bo’lgan bir butun tizimni tashkil etadi. Bunda tizimning turg’unligi, turli tashqi va ichki jarayonlarga nisbatan bo’zilmasligi bilan ifodalanadi. Qizig’i shundaki, har qanday nazariyaning o’zi bir butun bo’lsada, shu bilan birga u katta butunning ham bo’lagidir. Chunki, butunlik moddiy - 107 olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy xossasidir, barcha nazariyalarda xos hisoblanadi. Yuqorida biz ilmiy nazariyalarning umumiy aloqadorligini va aks ettirish tizimini xususiyatlarini ko’rib o’tgan bo’lsak, shu bilan birga ularning kelib chiqishi sababiyati ham borki, unda kelib chiqish sababi va undan bo’ladigan oqibatlar (natijalar), kelib chiqish zaruriyati yoki tasodifiyligi, uning imkoniyati va voqye’likini ham aks ettiradi. Ilmiy nazariya sababiyati, bu uning ichki tuzilishi umumiy bog’liqligini ifodalaydi, kelgusida uning sababi bilan albatta uning oqibatida turli xildagi yangi ilmiy natijalar olinadi. Ko’p holda ilmiy nazariyalar, yaratilgan muayyan sharoitda yaratilishi zarur bo’lib qolib “tug’iladi”. Ammo, bu “tug’ilish” tasodif ham bo’lishi mumkin. Ilmiy nazariyalar o’zining imkoniyati bilan o’z “umrini” o’zaytirishi, qisqartirishi mumkin. Agar rivojlanish jarayonida nazariyalar vrqyeilikka aylana borsa, unda u rivojlanib boradi Rivojlanish vaqtida yangidan yangi imkoniyatlarni keltiradi boraveradi. Bunday jarayon cheksiz bo’lishi muqarrardir. Ilmiy nazariya, murakkab, ichki differensiyalashgan bilimlar sistemasidirki, bu sistema turli elementlardan to’zilgan. Shularning ichida, eng asosiylaridan biri bu shu nazariyani tashkil etuvchi qonunlardir. Qonun - bu predmetlar va hodisalar aloqadorligi birligi formasidir. Masalan, butun olam tortishish qonunida shunday deyiladi; olamdagi har qanday ikki jism bir-biriga shu jismlar massalar ko’paytmasiga to’g’ri proporsional va ular orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional kuch bilan tortishishini, ya’ni ikki xil jismlar o’zaro bog’liqligini ifodalaydi. Ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari harakteriga munosabati - 108 qonuni ham ishlab chiqarish usulining tomoni bo’lgan, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabati orasidagi bog’liqlikni ifoda etadi. Qonunlarda predmet va hodisalarning turli tomonlari, momentlari va xususiyatlari munosabatlari ham aks topishi mumkin. Masalan, elektromagnit induksiyasi qonuni tufayli elektr toki generatori qurilgan bo’lib, bunda elektr yurituvchi kuch bilan magnit maydonining vaqt birligida o’zgarish bog’liqligini ifodalaydi. Om qonunida elektr tokining elektr kuchlanishi va o’tkazgich qarshiligi orasidagi o’zaro bog’liqlikni ifodalasa, Mendeleyev davriy sistemasida kimyoviy elementlar atom og’irligi va xususiyatlari bog’liqligini ifodalaydi. Umuman, nazariyaning bunday turlanishi, undagi ilmiy prinsiplarining mazmuni nazariyaning empirik bilimlar blazasi bilan qanday bog’langanligi darajasini ko’rsatadi. Agar tajriba fanlarining mazmunli nazariyasida sifat tomoni bilan bog’liqligi tushuntirilsa, gipotetik-deduktiv yoki yarimaksiomatik tipda bunday bog’liqlik ancha yiroq bo’lib, aksiomatik (matematik yoki matematikalashgan) nazariyada miqdoriy va sifatiy tavsiflash, ya’ni bevosita va bilvosita bog’liqlik birligidan to’ziladi. Bunga misol bo’lib, fizikaviy nazariyalar, qaysikim maksimal darajada fizikaviy qonunlarning matematik moddalari empirik bilim bazisi bilan olib borilgan. Shuning uchun ham tabiiy fanlar sistemasida ko’proq miqdoriy metodlar qo’llaniladi. Bu nazariyalarning kelib chiqishida aksiomatik, gipotetik-deduktiv, gipoteza, tarixiylik va mantiqiylik usullari qo’llaniladi. Aksiomatik usulda isbotlanmay, haqiqiy deb qabul qilingan-aksiomalar qo’llanilsa, gipotetik-deduktiv usulda asosan tajriba ma’lumotlari majmui o’z iichiga oladi. Tarixiylik usuli narsa va xodisaning ro’y berish vaqti, davri, aniq vujudga kelishi, rivojlanishini bilish ifodalansa, mantiqiy usul, ya’ni tafakkur yordamida, ko’rko’rona harakat qilmay, balki bilimlarni umumlashtirishdan qonuniyat va xulosalar kelib chiqkan holda keltirib chiqaradi. - 109 Ilmiy nazariya, qanday bo’lmasin, u shu sohada ilmiy ijod fundamenti, bazisi hisoblanadi. U o’zining harakatida ilmiy ijodda yangi-yangi axborotlarni olib beradi, ko’paytiradi. Ilmiy nazariyalar rivojlanish vaqtida, ilmiy revolyusiya bo’lishi mumkinki, bunda mavjud ilmiy nazariyalar o’rnini yangi, yanada mazmunli, chuqur va axborot darajasi yuqori bo’lgan nazariya va g’oyalar keladi. Ilmiy nazariyaning to’laligi, haqiqiyligi uning tushuntirish va oldindan ayta bilishi funksiyasi bilan baholanadi. Ilmiy nazariyalarning asosiy funksiyasiga: ilmiy bilimni sistemali tushuntirish, bo’lgan bilimlarni kengaytirish, chuqurlashishi va aniqlashtirishi, yangi faktlarni oldindan ayta bilishi, ilmiy bilimning mustahkamligini oshirish, fandagi empirik va nazariy bilimlarni sintezi va amaliyotga chiqish kiradi. Sistemalash - bu mantiqiy to’zilma shaqlida bo’lgan faktik bilimlarni tartibga solish demakdir. Bunda ta’riflash, ya’ni tushuntirish material tayyorlashda muhim rol o’ynaydi. Chunki, tushuntirishda oldingi olingan barcha ma’lumotlar, faktlarning o’zaro bog’liqligi qonuniyati umumiyligi, nazariy obyektini ichki va tashqi bog’liqligini ochib beradi. Keyinchalik bular kengaytiriladi, chuqurlashtirib, aniqlashtiriladiki, kelajak haqida ilmiy prognoz olishdek ajoyib funksiyasi bajariladi. Nazariy bilimlar sintetik va kompleks harakterda bo’ladi. Hozirgi vaqtga kelib, barcha sohalar ilmiy izlanishda turli uslublar qatori matematik modellashtirish keng ko’lamda olib boriliyapti. Nazariy izlanishlarda ham ko’p holda uslublar matematik modellar ko’rinishida qo’llanilib kelinyapti. Bunda, eng avval topshiriqni matematika uslubida formallashtirish kerak bo’ladi, ya’ni topshiriq sonlarda, geometrik ko’rinishlarda, funksiyalarda, tenglamalar sistemasida va h.k. keltiriladi. Hodisalarni o’zluksiz yoki diskret, - 110 determinlashgan yoki stoxostik va boshqa formulalarda yozish mumkin bo’ladi. Albatta, bunday matematik ko’rinishda yozishda matematik modellarni roli juda muhim hisoblanadi. Matematik model - bu matematik munosabatlar sistemasini, ya’ni formulalar, funksiya va tenglamalar, sistemasi va h.k. bildiradi. Matematik modellashning matematik apparatni sxemasi rasm 3.2. keltirilgan. Matematik modelni yaratishda, ayniqsa, qo’yilgan topshiriqdan maqsad, muhim rol o’ynaydi. Amaliy maqsad bo’lsa, unda oddiyroq model; fundamental bo’lsa, unda murakkab modelni tuzishni talab qiladi. Matematik modellarni tanlashda kirish signallari va chiqish tavsiflarini yozilishi ham muhim o’rin egallaydi. Matematik modelni tanlash oldindan nazorat qilish bilan tugaydi. Bunga: o’lchov birliklarining nazorati; darajalarning nazorati; ko’rsatgichlar bog’liqligini harakterini nazorati; eksperimental situasiya nazorati; chegaraviy shartlar nazorati; matematik nazorati; fizikaviy tushuncha nazorati; modelning mustahkamliligining nazorati kiradi. Modellashdan keyingi ilmiy nazariy izlanishda analitik uslublar keng qo’llaniladi. Bunda asosiylardan biri, bu izlanish uslubini topish hisoblanadi. Ya’ni izlanishning to’g’riligini aniqligini analitik izlanishda aniqlanadi. Agarda analitik metodlarda yechimlari qiyinlashib borsa, unda unga yaqin bo’lgan uslublar: grafik uslub, xordalar metodi, iterasiya metodi ishlatiladi. Differensial tenglamalarning yechimida ham turli metodlar ishlatiladi, agarda, ularni aniq analitik yechimi qiyinlashsa, unda bunga ham yaqin yechim beradigan uslublar: ketma-ket yaqinlashishi, funksional qatorlar metodi, Runge- Kut sonli integrallash va boshqalar kiradi. - 111 Analitik metodlardan tashqari, nazariy izlanishda keng qo’lllanilib kelayotgan uslub, ehtimolli statistik metod hisoblanadi. Albatta, bu metod bilan determinallashgandan tashqari stoxastik jarayonlar, ya’ni tasodifiy o’zgarishlar ko’p bo’lgan hodisalarda ko’rinadi. Ehtimollar nazariyasi, ma’lumki tasodifiy jarayonlarni, o’zining uslubida ko’rib chiqadi. Agar, bunda tasodifiy kattaliklarni tavsifi va ularning bo’llashi o’rganilsa, matematik statistikada emperik hodislarning qayta ishlovi va tahlili ko’rib chiqiladi. Ikkalasi birlashib, tasodifiy o’zgarishlarning nazariyasini va murakkab jarayonlarning izlanishda keng qo’llaniladi. Matematik statistika predmetida hodisaning chastotasi, tasodifiy kattalik ehtimoli bo’llanish markazi, o’rtacha kvadrat farq, sochilish, dissperslash va x.k. lar muhim rol o’ynaydi. Murakkab jarayonlarning nazariy izlanishda, ayniqsa ular ehtimolli harakterga ega bo’lsa, Monte-Karlo metodi, (turli variantlardan yaxshisini topish) o’yinlar nazariyasi metodi, (optimallashlari) liniyali programmalash metodi, dinamik programmalash ham keng qo’llaniladi. Oxirgi vaqtda, ilmiy-texnikaviy izlanishda o’xshashlik nazariyasi keng samarali qo’llab kelinyapti. Bunda, originalni tavsiflovchi, o’xshash model - kriteriyalar, kriterial tenglamalar ishlatiladi. Harakteri bo’yicha o’xshashlik: absolyut, to’la, to’liq bo’lmagan, yaqinlashgan bo’lishi mumkin. Modellarning biri bo’yicha: konseptual obyektni ishlash vaqtida (o’rganish va ko’zatishda modellarni yaratish va ishlatish) kibernetik modellar (kirish va chiqish funksiyalarning munosabatini, qora yasiqlik “ochmasdan” olish), kvazianalogli va elektronli modellar (zanjirlarini sintezi) ishlatiladi. Oxirgi metod, ayniqsa, izlanishda qudratli kuchga ega bo’lgan apparat- elektron hisoblash mashinalarni keltirib chiqaradi va ular juda samarali amaliyotda ishlatilib kelinmoqda. - 112 Ilmiy izlanishda nazariya qanchalik muhim bo’lsa, amaliyotda ham shunchalik katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Amaliyot ilmiy nazariyani to’g’riligini sinovdan o’tkazib isbotlasa yoki noto’g’riligini bildirsada, keyinchalik ilmiy nazariya xuddi shu amaliyotning rivojlanishiga sababchi bo’ladi. Barcha ilmiy nazariyalar amaliyot bilan yonma-yon bo’ladi, u bilan chambarchas bog’liqdir. Sinovdan o’tib, o’z tasdiqini topgan ilmiy nazariya amaliyot boshqaruviga rahbarlik qiladi. Uning faoliyatini olib borishga qo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Rasm 3.2. Matematik modellarni tuzishda matematik apparat sxemasi. Determinlashgan Ehtimolli Nestasionar Dinamik Diff er ensial tengla ma Inte gra l t englama Xususiy hosi lali tengla ma Av to m atik ten glam al ar nazar iy asi Alge bra Tasodi fi y j ar ayonl ar naz ar iy as i Ma rkov jar ay onlar na za riy asi Avtomatlar na za riy asi Ehtim oll i t avsifli diff ere nsi al tengla mala r Static Stasionar Alge bra Va qtga bog’ li q bo’lma ga n argume ntl i diff ere nsi al tengla mala r Ehtim oll ar na za riy asi Inf orma siya na za riy asi Alge bra Izlanish ob’ekti - 113 Bunday sxemalar, tashqi muќit bilan bog’lanishi asosan to’rt xil bo’lishi mumkin, ular rasm 3.3. keltirilgan: y 1 x y x y 2 y i x 1 x 2 y x 1 y 1 x i x 2 y 2 x i y i Rasm 3.3. Obyektning tashqi muhit bilan bog‘lanish turlari sxemasi. a) bir faktorli - birli sxema; b) bir faktorli - ko’pli sxema; v) ko’p faktorli - birli sxema; g) ko’p faktorli – ko’pli sxema. Nazariyaning amaliyot bilan bog’lanish mexanizmini tushuntirishda maqsadga muvofiq, Kelvin fikrini keltirsak, ya’ni u nazariyani tegirmon toshiga qiyoslaydi, amaliyot natijalarini esa, shu tegirmon toshiga tushayotgan donga. Bundan shunday muhim tushuncha kelib chiqadi: ayrim tegirmon toshi o’zi qancha aylanmasin, hyech qanaday foyda berolmaydilar (nazariya faqat o’ziga xizmat qiladi). Undan chiqadigan un, donning sifati bilan aniqlanadi, agar don chirigan bo’lsa, sifatli un berolmaydi. Shuning uchun ham yaxshi eksperiment, tajriba ilg’or nazariya tuzishga asosiy shart hisoblanar ekan, albatta bu amaliy natijalar olish sharti hamdir. Ko’p holda amaliyot tushunchasi odamlarning o’rab turgan dunyo va jamiyat predmetlarining o’zgarishiga bog’liq moddiy faoliyati tushuniladi. U o’zining eksperiment, ishlab chiqarish va sosial-o’zgaruvchan faoliyat tarkibiy qismidan iboratdir. Umuman olganda, bunda subyektning obyektga yoki teskarisi obyektning-subyektga bo’lgan ta’siri, uning bir-biriga bog’liqligi aniqlanadi. Bashariyat tarixida, kosmik vositalarning paydo bo’lguniga qadar, amaliyot geomarkaz kraterga ega bo’lib, faqat yerning tabiiy sharoitlarida - 114 rivojlanib, kengaydi, qoidaga asosan faqat yer obyektlari bilan chegaralanib keldi. Odam amaliyotining birinchi formasi (eksperimental - ishlab chiqarish) o’zi paydo bo’lgan yerda bo’ldi. Planetada mehnat jarayonida insoniyat jamiyat va tabiat orasida moddalar almashinuvi, energiya va informasiya almashinuvi bo’ldi. Mehnat obyekti natijasi, vositasi, mehnat subyektining o’zi va maqsadi planetaning tabiiy rivojlanishi mahsuloti sifatida, obyekt xususiyligi va sharoitining tasavvuri bo’ldi. Albatta, bu odamzot amaliyotiga ham ta’sir etdi, ya’ni tabiatni bilish qonunlariga asoslanib o’zgartiruvchi, keyinchalik amaliyotning ehtiyojini faqat yer obyektlari va sharoiti qoniqtirmay qoldi va inson kosmik axborotlar bilan qiziqib qoldi. Bilish nazariyasi kriteriysi sifatidagi amaliyotga astronomik ko’zatishlar, kashfiyotlar va h.k. kiritildiki, amaliyot negeosentrik formaga keltirildi. Bu asosan ko’zatish bilan aniqlandi. Ko’zatish bir tomonlama axborotlar bo’lganligi uchun subyekt ko’zatish obyektini o’zgartirolmasdi va uning energiyasi va narsalarini ishlab chiqarish maqsadida qo’llay olmadi (albatta Quyosh nuridan boshqa). Hozirgi vaqtga kelib, kosmonavtikaning rivojlanishi natijasida texnikaviy ishlab chiqarish amaliyoti rivojlandi va uning yutuqlari halq xo’jaligi amaliyotida qo’llanilib kelmoqda. Bu misolda biz ko’rdikki, hozirgi vaqtda amaliyot kosmik masshtabiga ega hisoblanadi. Odamzotning faoliyatini asosiysi bu uning amaliy faoliyati hisoblanadi. Har qanday faoliyat ham o’zining strukturasi tarkibiy qismiga egaki, ularning o’zaro munosabati u yoki bu faoliyatining tabiatini aniqlaydi. Strukturaviy tarkibining asosiylariga uning subyekti, obyekti vositasi, operasiyalar, natijalar, maqsad va faoliyat sharoiti kiradi. - 115 Nazariya va amaliyotning o’zaro bir-biriga moyilligi fanning rivojlanishini bildiradi. Agar fan rivojlanishi davrida nazariya va eksperiment nazariya va hayot, nazariya va amaliyot o’rtasida ajralish bo’lsa, bu fanning normal rivojlanishini bo’zilganligidan dalolat beradiki, buni darhol tuzatish kerak bo’ladi. Ilmiy izlanishning muhim bosqichlaridan biri bu amaliy izlanish hisoblanadi. Amaliy izlanish asosini esa - tajriba tashkil etadi. Tajriba so’zi, lotinchadan eksperiment deganini bildiradi. Har qanday fan sohasida bajariladigan eksperimentda, shu fanning nazariyasidan kelib chiqqan gipotezalar, g’oyalari va h.k. tekshirilib ko’rib, o’z tasdiqini topishi yoki topmasligi mumkin. Shuning uchun ham eksperimentlar shu fanni o’rganilishini yanada chuqurlashtiradi. Eksperimentlarni qo’yilishi, ularning qaysi fan sohasidaligi bilan farq qiladi. Ularning turlanishi fan sohasi bo’yicha turli xil eksperimentlar: kimyoviy, biologik, fizikaviy, sosial, psixologik, iqtisodiy va h.k. bo’lishi mumkin. Ular sharoitiga ko’ra: tabiiy va sun’iy; maqsadi bo’yicha: nazoratli, izlanishli, hal qiluvchi, o’zgartiruvchi, tasdiqlovchi bo’lishi mumkin. O’zining o’tkazilishi, tashkillashtirilishi bo’yicha esa, laboratoriyali, naturalli, maydondagi, ishlab chiqarishdagi va h.k. bo’linadi. Aniqlanishi kerak bo’lgan hodisa obyektlarning strukturasiga murakkab va oddiy, tashqi ta’sirning tavsificha: energetik, materialli, axborotli; o’zaro ta’sir doirasida: oddiy va modelli; qo’llanilgan modelicha: materialli va hayoliy; nazorat faktorlaricha: aktiv va passiv; faktorlar variasiyasi bo’yicha: bir va ko’p faktorli; o’rganilayotgan hodisa yoki obyektning harakteri bo’yicha: texnologik, sosiometrik va h.k. bo’lishi mumkin. Tabiiy eksperimentlarga, qaysikim tajriba faqat tabiiy sharoitda, ya’ni hodisaning tabiiy o’tishini o’zgartirmagan holda, uning tavsifiy ko’rsatishlarini - 116 aniqlash bo’lsa, sun’iy eksperimentda, izlanuvchi tomonidan o’tkazilishi, sun’iy yaratiladi va ayrim tajribani noaniqligini oshiruvchi ko’rsatgichlari hisobga olinmaydi. Bunday eksperimentlar, ayniqsa, tabiiy va texnika fanlarida keng qo’llaniladi. Nazoratli eksperimentda, obyektning ko’rsatgichi doim har xil sharoitda: tashqi, ichki ta’sir vaqtida ko’zatiladi va uning umumiy natijaga qanchalik ta’siri aniqlanadi. Izlanishli tajribalar, hali oldindan aniq ko’rsatilgan maqsad uchun emas, balkim boshlang’ich izlanishlarni o’z ichiga oladi. Ammo ko’pgina izlanishli izlanishlar doimo aniq muammolarni keltirib chiqarishga sabab bo’ladi. Agarda fanda biror-bir g’oya, gipoteza yoki ilmiy bashorat, nazariyani yoki to’g’ri noto’g’riligini aniqlash maqsadida o’tkazilsa, bunday tajribalar hal qiluvchi, tasdiqlovchi bo’lishi mumkin. Eksperimentlarni o’tkazishda, albatta fan sohasi bo’yicha qaysi sharoitda o’tkazilishi muhim rol o’ynaydi. Laboratoriyali eksperimentlar tabiiy, texnikaviy fanlarga mos bo’lsa, qishloq xo’jaligidagilari maydondagiga; texnikaviy; iqtisodiylari ishlab chiqarishdagiga to’g’ri keladi. Laboratoriyali eksperimentlarga obyektlarning o’zi emas, balki eksperimental stendga to’g’ri keladigan biror - bir namunasi izlansa, naturalida real obyektning o’zi izlanadi. Albatta, naturallini tajribaning natijasi haqiqatga boshqalariga nisbatan to’g’ri keladi va samarali bo’ladi. Ammo sarf harajati katta bo’lishi mumkin. Albatta, uning turi va material sarf hajmiga bog’liq. Har qanday eksperimentning muvaffaqiyatli bajarilishi, unda qanday metodika qo’llanilishiga bog’liq. Eksperiment metodikasi tufayli fizikaviy va hayoliy operasiyalar birligida, ma’lum ketma-ketlikda izlanish maqsadini bajarish tushuniladi. Har bir yangi eksperimentni o’tkazishdan oldin uning dasturi to’ziladi. Eksperiment dasturi o’z ichiga, uning maqsadi va vazifasini, o’zgaruvchan - 117 faktorlarni tanlashi, eksperiment tajriba hajmini, tajriba ko’rsatgich-larining ketma-ketlik bilan o’zgartirilishini, o’zgartirish qadamini tanlashini, o’lchov asboblarini tanlashni, eksperiment o’tkazish yozuvini, eksperiment natijalarini qayta ishlovi uslublari va tahlilini oladi. Rejalashtirilgan eksperimentni maxsus jihozlangan joylarda o’tkaziladi. Bunday joylar stasionar, shartli-stasionar va ko’chma bo’lishi mumkin. Stasionar joylarga - ilmiy izlanish tashkilotlarning laboratoriyalari, poligonlari va h.k. kiradi. Shartli - stasionarga esa, ko’chma laboratoriyalar va vaqtinchalik poligonlar; ko’chmasiga esa yuruvchi laboratoriyalar misol bo’ladi. Laboratoriya deb, eksperimental izlanish o’tkazish uchun maxsus jihozlangan xona ko’zda tutiladi. Ular ham, o’z navbatida stasionar, ko’chma va yuruvchi bo’ladi. Izlanuvchi laboratoriya muhim ishlarni bajaradiki, uning ishi nazariy yoki amaliy vazifaning to’g’ri bajarilishiga bog’liq bo’ladi. Eksperimentning bajarilishida keraqli hujjatlar tayyor bo’lishi kerak. Bunday hujjatlarga aktlar, laboratoriya daftari, jurnallari kiradi. Bu hujjatlarga muntazam ravishda tajriba natijalari va bajarishi belgilanib boriladi. Umuman, bu hujjatlar muhim hujjatlar turiga kiradi. Eksperimentlarni o’tkazishda sanoat sanitariya, xavfsizlik texnikasiga, yong’in xavfsizlik qoidalariga rioya qilinishi shart hisoblanadi. Laboratoriya va ishlab chiqarish eksperimentlarining natijalari maxsus qarorda rahbar va eksperiment o’tkazganlar imzosi bilan rasmiylashtiriladi. Eksperimentlar natijalarining qayta ishlovida, olingan natijalar bir sonli sistemaga, klassifikasiyaga, analizga solinadi. Natijalar, qulay yozuv formalari - jadvallar, grafiklar, formula va nomogrammlar shaqliga keltiriladiki, ularni taqqoslash, tahlil qilish osonlashadi. Hamma o’zgaruvchanlar o’lchov birligi bir butun o’lchov birligida bo’lishi ham ta’minlanadi. - 118 Tajriba natijalarini qayta ishlovida qo’llaniladigan uslubda, qayta ishlov va tahlilning matematik metodiga alohida e’tibor berilishi kerak. Bunga emperik bog’liqlikni aproksimasiyasini o’rnatish va h.k. kiradi. Tajribadan olinadigan natijalar uchta statik talablarga javob berishi kerak. Bularga: baholashning samaradorligini talabi, ya’ni noma’lum parametrga nisbatan minimal dispers farq bo’lishligi; baholashning turg’unligini talabi, ya’ni eksperiment - sonining o’sishi bilan haqiqiy natijaga yaqinlashishi va baholashning aralashmasligi talabi, ya’ni parametrlarni hisoblashda sistematik xatoning bo’lmasligi kiradi. Albatta, bu uch talabning barchasini eksperimentlarni o’tkazish va olingan natijalarni qayta ishlovida muhim muammo hisoblanadi. Tajriba natijalarini qayta ishlovida ehtimollar nazariyasi metodlari keng ko’lamda qo’llaniladi. Masalan, tajribadan olingan natijalarni qo’pol xatolarini topishda ingliz matematigi V.S.Gossetning (laqabi Styudent) 1908 yilda taklif etilgan Styudent koeffisiyentini aniqlash bilan yoki A.I.Romanovskiyning kriteriyasini aniqlash bilan olib borilsa, bir xil ishonchli natijaning takrorlanish xususiyatini Koxren kriteriyasi orqali aniqlanadi. Bundan tashqari nazariy olingan natijalarni, tajriba yoki boshqa yo’l bilan olingan natijalari bilan bir- biriga to’g’ri kelishini tajribadan olingan, tanlangan natijalarga qarab Fisher, Pirson, Romanovskiy, Kolmagorov kriteriyalari yordamida aniqlanadi. Keltirilgan kriteriyalarni qo’llanishini amaliy mashg’ulotlarda batartib ko’rib chiqamiz. Qo’yiladigan eksperimentlarni effektivligini oshirish maqsadida, eksperimentlarni faktorli rejalashtirish yaxshi samara beradi. Bunda eksperiment optimal sharoitda o’tkaziladi. Ayniqsa, bu metod eksperiment o’tkaziladigan va u murakkab obyekt haqida axborotlar kam bo’lsa, juda ko’l keladi. Hozirgi vaqtda, bunday faktorli eksperimentlar rejasining kataloglari mavjud. Ularni har xil eksperimentlarni o’tkazishda qo’llash mumkin. - 119 Nazariya va amaliyotning bir biriga o’ta yaqinligini hozirgi zamon iqtisodiy nazariyada ko’rishimiz ham mumkin. Umuman iqtisodiy nazariya-bu ijtimoiy fan bo’lib, ishlab chiqarishdagi odamlar va guruhlar harakatini chegaralangan resurslar sharoitida talabni qondirish maqsadida moddiy boylikni taqsimlash va istemol qilishni o’rganadi. Uning o’rganish obyekti sifatida ishlab chiqarish sohasidagi odamlar amaliyoti, taqsimot va iste’mol olinadi. Albatta, iqtisodiy nazariya hamma savollarga ham to’la javob bera olmasada, uning iqtisodiy hayotda, menejmentda, ishlab chiqarishni bozorni tashkil etishda, konkurensiyada to’g’ri qo’llanilishi tadbirkorlar, biznesmenlar, menedjerlar, bu bilan shug’ullangan barcha odamlarda ijodiy izlanishga intilishni uyg’otadi va unga yo’naltiradi. Franso’z faylasufi O.Kant ta’biricha, bilim oldindan ko’rishga, oldindan ko’rish esa harakatga keltiradi. Iqtisodiy nazariya iqtisodiy siyosat asosida bo’ladi va u orqali xo’jalik amaliyoti oblastiga kirib boradi. Iqtisodiy nazariya boshqa fanlar: sosialogiya, siyosatshunoslik, etika, sosial psixologiya va ijodiy bog’lanishda bo’ladi. Iqtisodiy nazariya-daromad, foyda, mehnat unumdorligi, fanlar samaradorligi va va h.k.o umuman real iqtisodiy eferik olishga yo’naltiradi. Umumiy iqtisodiy nazariya, aniq iqtisodiy fan bo’lgan: tarmoqlar iqtisodiyoti, korxonalar iqtisodiyoti, mamlakatlar iqtisodiyoti, moliya, audit, kredit, marketing, logistika, iqtisodiy statistika va h.k.o o’zining bevosita amaliy gavdalantiradi. O’zbekisiton amaliy hayotida, iqtisodiy ijoddagi yorqin misol tariqasida Prezidentimiz I.A.Karimov ishlab chiqgan bozor iqtisodiyoti kirishning “O’zbek modelini” ko’rishimiz mumkin. Unda iqtisodiy islohotlar strategiyasi va kursi, uni amaliyotga o’tkazish huquqiy bazasini yaratish, qishloq xo’jaligi islohoti va yangi agrar munosobatlarni formallashtirish, boshqaruvdagi administrativ buyruq - 120 sistemasini yo’qotish, dunyo iqtisodiy hamjamiyatiga integrasiyalash mexanizmi ko’rsatilgan. Hozirgi vaqtda bularning yuqoridagilarning barchasi Respublika amaliyotida o’z tadbiqini topayotganligini guvohi bo’layapmiz. Har qanday fan sohasidagi ijodda bajariladigan eksperimentda, shu fanning nazariyasidan kelib chiqkan farazlar, gipotezalar, g’oyalar ilmiy fikr, tushunchalar va h.k. tekshirilib ko’rib, o’z tasdig’ini topishi yoki topmasligi mumkin. Shuning uchun ham eksperimentlar shu fanni o’rganilishini yanada chuqurlashtiradi. Albatta, eksperimentning turlanishi uning bilim sharoiti, maqsadi, ko’zda tutilgan vazifasi, darajasi va h.k. o’z ichiga oladi. Shuning uchun ularning turlanishi ham turlicha bo’ladi. Quyida shularning ayrimlarini tavsiflarini ko’rib chiqamiz. Eksperimentda qo’llanilishi kerak bo’lgan ko’rsatkichlar aniqligini tekshirish maqsadida izlanishli eksperiment o’tkaziladi. Bunda ular to’g’risida dastlabki axborotning kamligi va noaniqligi sababli bo’ladi, bu bilan zarurlari qoldirilib qolganlari olinmaydi, eksperimentda kuzatilmaydi. Masalan, golland olimi X.Gyugens (1678 y) nurning to’lqinli nazariyasini Nyutonning nurning oqimi haqidagi gipotezasini qaysi biri to’g’riligini, fransuz olimi Fuko (1819-1868) eksperimentda, ya’ni nurning o’zidan o’tkazuvchan jismlardan o’tgandagi tezligini Nyuton bo’yicha bular ichida bo’shliqga nisbatan nurning tezligi kuchayishini aytilganini, teskarisini, ya’ni zichligi kam muhitda nurning to’lqinli tabiatini tasdiqlab berdi. Keyinchalik bu Maksvellning (1831-1879 y) elektromagnit gipotezasiga aylandi. Fuko 1851 yili maxsus mayatnik o’ylab eksperimental natija bilan yerning o’z o’qi atrofida aylanishini isbotlab, Ptolemey va Kopernik o’rtasidagi tortishuvni Kopernik nazariyasi tomonga hal qilib berdi. - 121 Ko’p holda eksperimentlar maxsus jihozlangan eksperimentni samarali o’tkazish uchun sharoit yaratilgan laboratoriyalarga o’tkaziladi, bunda barcha sun’iy sharoitlar tabiiy sharoitga yaqinlashtiriladi. U havoning esib turilishi, jismlarning harakatini va h.k. ular eksperimental stendda namuna hisoblangan modelda qayta-qayta takrorlanishi mumkin bo’lgan sharoitda bajariladi. Bundan farqli, natural ya’ni tabiiy o’zgartirilmagan eksperimentlar ham bo’ladiki, unda maksimal darajada tabiiy holat saqlanib qoladi. O’tkazilish joyiga qarab ishlab chiqarishdagi maydondagi, poligondagi yarim tabiatdagi va boshqalar bo’lishi mumkin. Agar eksperiment natijalarini olishda barcha axborotlar ko’rsatilib, aytilib borilsa bular ochiq holdagi bunga teskari bo’lgan, ya’ni obyektga bildirilmay tajriba o’tkazilsa yopiq holdagi eksperiment bo’ladi. O’zining tuzilishi bo’yicha oddiy va murakkab ham bo’lishi mumkin. Murakkab eksperimentda, oddiy eksperimentga nisbatan turli xil olinadigan natijalarni haqiqiyligini, ishonarli ekanligini ta’minlovchi metodlar qo’llaniladi. Bundan tashqari, biologiya, psixologiya sosiologiya va kibernetikada informasion eksperiment o’tkazilsa, ya’ni obyektga informasiya yuborilib uning holatini o’zgarishini ko’zatiladi. Energetik eksperimentda turli xil: elektromagniy, mexanik va boshqa turdagi energiyalar ta’sirida izlanayotgan obyektning o’zgarishi ko’zatiladi. Ayniqsa, tabiiy ilmiy fanlarda bu keng tarqalgan. Model eksperimentida, obyekt modeliga tajriba o’tkaziladi, albatta real obyekt bilan model o’rtasida adekvatlik (o’xshashlik) kam bo’lsa, bunday eksperimentning hatosi ham ko’proq bo’ladi. Modellashtirib o’tkaziladigan eksperimentlarda, uning quroli hisoblangan xayoliy va materialli eksperimentni ajratish mumkin. Xayoliy (aqliy, mantiqiy) eksperimentda bir muncha izlanuvchi xayolida, o’ylovida o’tkaziladi, ya’ni ideallashgan holda. Umuman olganda, barcha - 122 eksperimentlarning boshlanishi albatta eng avval xayolda o’tkaziladi, mantiqiy o’ylanadi, qandaydir bir xulosaga kelgandan so’ng eksperimentlarning materiallisiga o’tish mumkin. Barcha olimlarning, ijodkorlarning xayol surish qobiliyati rivojlangan bo’lishi kerak. Albatta, bunga qarshi materialni eksperimentda, anik, real materialni obyektda izlanadi. Masalan, A.Eynshteynning ta’biricha, inersiya qonunini faqat xayoliy chiqarishimiz mumkin uni haqiqatda hyech ham iloji yo’q; agar biz nur tezligida harakat qilib uni quvib yetsak, unda biz vaqtdan holi to’lqin maydoniga ega bo’lar edik, ammo buning hyech ham iloji yo’q. A.Eynshteynning bunday ko’rinishidan oddiy xayoliy eksperimentni, nisbiylik nazariyasini yaratilishi yo’lidagi dastlabki tajribalaridan edi Eksperimentda faqat ko’rsatkichlar, eksperiment parametrlari o’lchansa, ular passiv xarakterdagi eksperimentlar, agar ularga sun’iy ravishda ta’sir ko’rsatilsa unda aktiv xarakterli eksperimentlarga bo’linadi. Eksperiment natijalarini so’ngida, ularni qayta ishlovini, hamda ulardan matematik-statistik metodlarning qo’llanilishini osonlashtirish maqsadida faktorli eksperimentlar o’tkaziladi. Ular tanlangan faktorlar soni bo’yicha bir va ko’p faktorli bo’ladi. Faktorlar deganda bir-biridan mustaqil bo’lgan (masalan: harorat, tezlik, uzunligi va h.k.) eksperiment ko’rsatkichlariga aytiladi. Albatta yuqorida keltirilgan eksperiment turlarining o’tkazilishi haqida, har birining metodikasi mavjud, ular samarali, aniq, ishonchli axborotlarni olish yo’lida xizmat qiladi. Eksperimentlar har qanday turda o’tkazilsada, biz uning markazida izlanuvchi, uning o’tishini ta’minlovchi va undan shu eksperiment taqdirini hal kiluvchi inson-olim turadiki, bulardan eksperimentni tanlashda ham, qo’yishda ham, uning natijalarini qayta ishlovida ham ijodiy yondashuv talab etiladi. - 123 Faqat shundagina barcha eksperimentlar samarali, olamshumul va o’lmas bo’ladi deb o’ylayman. Har qanday eksperimentning maqsadi, u qaysi fan, ijod sohasida o’tkazilmasin shu soha bilimini o’stirish, ko’paytirish hisoblanadi. Barcha sohada, aytib o’tganimizdek, eksperiment o’tkazish metodikasi mavjud bo’ladi ammo ularning umumiy o’xshashlik tomonlari mavjud. Ya’ni eksperiment o’tkazish umumiy metodologiyasi uning dasto’rini tayyorlash, o’tkazish zamonaviy vositalarini tanlash, o’tkazish sharoitini ta’minlash, uni o’tkazish va olingan natijalar tahlilini, qayta ishlovini bajarish tashkil etadi. Masalan, dasturi quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: tadqiqotning tartibli aniqlangan vazifasi, ishchi faraz, gipotezasi, eksperemental stend, o’zining barcha zarur materiallari, priborlari va h.k. bajaruvchilar va ularning birinchi eksperementda bajarishi kerak bo’lgan ishlar ro’yxati, eksperiment jadvali, eksperiment o’tkazish sarf harajatlari va h.k.o. Eksperiment metodikasi, bu o’tkazish metodlari, usullar majmui bo’lib, o’z ichiga maqsad va vazifalar, tanlangan ko’rsatkich-faktorlar, ularning o’zgarish darajasi, vositalar va o’lchashlar zarur miqdorini asoslaganligi, eksperiment mohiyati va tartibi bayoni, olingan natijalarni qayta ishlash usullarini asoslashni oladi. Eksperimentlarni o’tkazishda, albatta fan sohasi bo’yicha qay sharoitda o’tkazilishi muhim rol o’ynaydi. Laboratoriya eksperimentlar tabiiy, texnikaviy fanlarga mos bo’lsa, qishloq xo’jaligidagilari maydondagi: texnikaviy, iqtisodiylari ishlab chiqarishdagiga to’g’ri keladi. Laboratoriyali eksperimentlar o’zi emas, balki eksperimental stendga to’g’ri keladigan biror-bir namuna izlansa, naturalida real obyektning o’zi izlanadi. Albatta naturalini tajribani natijasi haqiqatga boshqalariga nisbatan to’g’ri keladiva samarali bo’ladi. Ammo sarf harajati katta bo’lishi mumkin. Albatta uning turi va material sarf hajmiga bog’liq. - 124 Ko’p holda, eksperiment tabiiy, texnikaviy sohada keng tarqalgan bo’lsda, hozirgi vaqtda iqtisodiy izlanishlarda ham, eksperiment qo’yish, o’tkazish ilmiy izlanishda muhim o’rin egallay boshladi. Shuning uchun iqtisodiy izlanishdagi eksperimentlar haqida gaplashsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar, “iqtisodiyot” termini Aristotel tomonidan fanda kirgizilgan bo’lib, grekcha “uy-ro’zg’or xo’jaligini yurgizish san’ati” ma’nosini bildirsada, hozirda iqtisodiyot deganda biz to’g’ri puxta o’ylab mamlakat yoki alohida uning elementi bo’lgan xo’jaliklar ishini samarali insoning hayoti uchun yuritish - fani deb tushuniladi. U odamlarning ishlab chiqarish, tovarlar almashinuvi va bo’linishi xo’jalik faoliyatini o’rganadi. Iqtisod ikki asosiy soha: mikroiqtisod va makroiqtisodga ajraladi. “Mikro” qo’shimchasi yunoncha “kichik” degani bo’lsa, “makro” esa nisbatan “katta” degan ma’noni bildiradi. Fanning shunday bo’linishining o’zi ilmiy metodologiyaning deduktiv umumiy metodidan kelib chiqib, uning rivojida barcha boshqa metodlar qo’llanib kelinmoqda. Agar biz umumiylikdan xususiylikga tomon yo’nalsak, mikroiqtisodning ayrim subyektlar faoliyati bilan bog’liqligini ko’ramiz. Bular jumlasiga iste’molchilar, ishchilar, kapital, yer egalari, firmalar, ya’ni aslida iqtisod amal qilishida muhim o’rin tutuvchi individ yoki xo’jalik subyektlari kiradi. Shu bilan birga mikroiqtisod iqtisodning yanada quyi bosqichida qanday qilib va nima sababdan xatti-harakat amalga oshirilishini tushuntirib beradi. Masalan (R.Pindayk): iste’molchi nima uchun tovar sotib olishga jazm qildi; narx va daromad o’zgarishi tovar tanlashga qanday ta’sir etdi; firma ishchilari sonini qanday rejalashtiradi, ular qayerda, qancha ishlashi lozimligini aniqlaydi, shu kabilarni u tushuntiradi va iqtisod subyektlarining o’zaro munosablarini o’rganadi. - 125 Bundan farqli, umuman olganda mikroiqtisod tahlilining davomi bo’lgan makroiqtisod esa, mamlakatdagi mehnat unumdorligining o’sish sur’atlari, foizining hisob stafkasi, ishsizlik va inflyasiya singari umumiqtisodiy ko’rsatgichlar majmuini tahlil etadi. Har qanday fan singari iqtisodning bu ikki sohasida ham ko’zatilayotgan voqyealarni tushuntirish va prognozlash bilan shug’ullanadi. Bunda albatta nazariy qoidalarga suyanadi, bulardan asosiy qoidalar va taxminlar nuqtai nazaridan ko’zatilayotgan voqyealarni tushuntirib berish uchun foydalaniladi. Iqtisodiy nazariya prognozlashning asosi bo’lib xizmat qiladi. U ish haqining oshishi yoki ashyolar narxi pasayishiga bog’liq holda mahsulot ishlab chiqarish hajmi o’zgarishini tushuntirib beradi. Iqtisodiy nazariyaning rivojlanishida eksperimentning, eksperimental metod va eksperimental faoliyat muhim hisoblanadi. Ayniqsa tadqiq etishning statistik va iqtisodiy usullari qo’llanilganda miqdoriy prognozlarda qo’llanadigan modellarni ishlab chiqish mumkin bo’ladi. Model esa, o’z navbatida shunday matematik ifodaki, bu iqtisod nazariyasi, firma, bozor, yoki boshqa bir iqtisodiy subyekt nazariyasiga tayanadi. Albatta, hyech bir ilmiy nazariya, jumladan iqtisodiy nazariya ham mutloq aniqlikka ega emas. Nazariyaning foydaliligi va ahamiyati uning iqtisodiy voqyealarni qanchalik yaxshi tushuntirib berishi va prognozlashiga bog’liqdir. Xuddi ana shu maqsad yo’lida nazariya (iqtisodiy nazariya) amaliyot sinovidan - tajribadan, eksperimentdan o’tadi. Buning natijasida u yangilanadi, modifikasiyalanadi, takomillashadi, ayrim hollarda undan voz kechishga ham to’g’ri keladi. Nazariyaning ana shunday tekshirilib turilishi va takomillashib borishi iqtisod fani uchun o’ta muhim hisoblanadi. Iqtisodiy eksperiment boshqa fanlar sohasidagi eksperimentga qaraganda, o’tish muddati jihatdan ko’p vaqtni talab etadi. Maydon jihatdan - 126 esa kichik biror firma, xo’jalikdan tortib, davlat yoki mintaqa miqyosida bo’lishi mumkin. Shuning uchun, ham o’zining xususiyatlariga ega hisoblanadi. Masalan, “Bandlik, foiz va pul umumiy nazariyasi” degan Kembirijli iqtisodchi D.M.Keynsning 1936 yilda yaratilgan kitobida, iqtisodiy krizisdan chiqishda bozor iqtisodiyotini mobilizasiyasida, iqtisodiy hayotga davlatning aktiv aralashuvini yoqlab chiqdi. Ya’ni davlat o’zinig kreditlarini berib, qarzlarini muddatini cho’zish, bandlikni ko’tarish bilan iqtisodni jonlantirishi mumkin. Bu g’oyani gigant eksperiment tariqasida 1930-1940 yillari AQSh prezidenti F.D.Ro’zvelt, Amerika iqtisodida qo’llab, davlatni iqtisodiy inqirozdan chiqardi. Keynsdan farqli iqtisodchi olim Fon Xayek esa, iqtisodiy liberalizm g’oyasini, ya’ni iqtisodiy hayotga davlat aralashuvini, nazoratidan holi etish, bozorning ishlariga mutloqa aralashmaslikni takidladiki, bu g’oya, eksperiment ham ko’pgina davlatdalarda o’zining samarali tadbiqini topdi. Albatta, bunga o’xshash iqtisodiy g’oyalar eksperimentini ko’plab keltirish mumkin. Hozirgi vaqtda bizning O’zbekistonimizda, 1991 yildan mustaqillikga erishganimizdan boshlab, administrativ komandali, taqsimotli, planli sovet davri iqtisodiyotidan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tish eksperimenti bajariliyapti. Prezidentimiz I.A.Karimov asarlarida bunday iqtisodiy eksperiment asoslarini asoslab, mamlakatning kelajagi buyukligini ko’rsatib berdi. O’tgan davrda, bu bo’yicha mamlakatimizda qonuniy bazaning mustahkamlanganligi, hayotning turli sohalari liberilizasiyalashgani; fuqarolar ozodligi va haq huquqi oblastidagi kerak bo’lgan kafolatning yaratilishi, bozor reformasining chuqurlashuvi, xususiy mulkning va tadbirkorlar, kichik biznesning manfaatini himoyalash kafolatlari bajarildi. - 127 Buning natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti kundan-kunga jadallashib, rivojlanib bormoqda. Har qanday sohada bajarilgan eksperimentlarda, tabiiy holatda eksperiment, tajriba xatoliklari bo’lishi mumkin. Bajarilgan tajriba yoki ko’zatish natijalari tajriba turi, texnikasi, o’tkazilish sharoiti, uning qanchalik to’g’ri qo’yilganligi va boshqa harakteriga ko’raolingan natijalar aniqligida qo’pol, tasodifiy va tizimli xatoliklar bo’lishi mumkin. Bunday holat, ayniqsa tajriba va ko’zatishda ko’p bo’ladi. Tajribada va ko’zatishda bo’ladigan bunday holatlarni xatoliklar nazariy asoslari fanida o’rganiladi. Shu fanning ko’rsatmasiga binoan o’lchash miqdori qancha ko’p bo’lsa, xatolik ehtimoli ham shunchalik kam bo’ladi, yana katta xatoliklar kichik xatolikga nisbatan kam uchraydi, ko’p aniq natija hisoblanadi va u yoki bu natijaning namoyon bo’lishi bo’llanish normal qonuni bilan izohlanadi. Ilmiy izlanish amaliyotidan shu ma’lumki, agar xabar ko’rsatkichi o’lchash soni n>30 bo’lsa, unda ularning o’rtacha arifmetik qiymati haqiqatga ancha yaqin hisoblanadi va uning o’rtacha arifmetik qiymati ishonchli – aniq deb qabul qilinadi. Agar, n<30 bo’lsa, unda turli xildagi xatoliklarni aniqlash metodlari orqali aniqlanadi. Tajriba natijalarini qayta ishlovi va ularning metodlarga aniqligini ishonchlilik ehtimoli yordamida intervalli baholash, eng kam o’lchash miqdorini aniqlash va qayta ishlovi, grafik metodi, emperik formulalarni tanlash, regression analiz, nazariy yechimlarining adekvatligini aniqlash, tajribalarni rejalashtirish metodlari qo’llaniladi. Tizimli xatoliklar sababi aniqlangandan so’ng uni bartaraf etish mumkin. Qo’pol xatolar tajriba qoidalarini bo’zilishidan bo’ladi. Ammo tasodifiy xatoliklar hamma vaqt ham to’g’ri aniqlanmaydi. Ilmiy izlanish amaliyotida o’lchashning aniqlik bahosini o’rtacha kvadrat xatolik yoki xatoliklar dispersiyasi 2 belgilaydi. - 128 Intervalli baholash metodida o’lchashning bir xilligini harakterlovchi dispersiya (D) va uning qanchalik o’zgarib turishini ko’rsatuvchi variasiya koeffisiyenti (R b ) yordamida ishonchlilik ehtimoli (P g ) aniqlanadi. Ishonchlilik intervali (x g ) esa, haqiqiy natijaning tushgan intervalli, ya’ni Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|