O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti j. M. Qurbonov
Yüklə 1,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2.2. Ilmiy izlanish va ijodda fakt
Fakt - deb hodisaning o’zini, ya’ni narsani obyektiv reallik jarayonining, o’z xususiyatlariga ega bo’lgan bilim tushuniladi. Fakt termini adabiyotda bir ma’noda ishlatilmaydi. Ayni holda bizni terminning qanday bilim faktlik bilim ekanligi haqida bilish qiziqtiradi. Faktlar deb, birinchi navbatda, empirik yo’l bilan, ya’ni ko’zatish va uning natijalarini tasvirlash vositasi bilan hosil qilingan qoidalarni hisoblasa maqsadga muvofiq bo’ladi. - 80 Har qanday bilim, uning tartibli sistemasi bo’lgan nazariya, xuddi shu fandagi faktlarga suyanadi, qolaversa, shulardan tashkil topgan bo’ladi. Shuni ham aytib o’tishimiz kerakki, nazariya ishonchli bilimga asoslanib ish ko’radi, bu bilimning qay tariqa, empirik tarzdami, yoki aql yugurtirish (nazariy, mantiqiy) yo’li bilanmi hosil qilinganligining bunda ahamiyati yo’q. Fakt epistemologiyaning (bilish nazariyasi strukturasi, tuzilishi va rivojlanishi haqidagi falsafiy metodologik o’rganish) kategoriyasi sifatida qaraladi. Ilmiy fakt-bu kategoriya sifatida bilish faoliyatida, obyektiv natijani ya’ni o’zida obyekt haqidagi ishonchli axborotni bildiradiki, bu barcha odamlar uchun tushunarli bo’ladi. Faktlar ham, ilmiy bilimning ikki tilda ya’ni emperik va nazariy bo’lganligi kabi, faktlar ham ikki xil empirik ilmiy fakt va fanning nazariy faktlariga bo’linadi. Emperik ilmiy fakt, emperik tushuncha va qonunlar rejasida mulohaza etilib, shulardan olingan hodisalarni bilish natijasi hisoblanadi. Bundan farqli, fanning nazariy faktiga biror-bir ilmiy nazariyani tushunilishi tahlildan olinadigan faktlar hisoblanadi. Faktlarning bunday turlanishi obyektiv reallikni tushuntirishning analizi ikki xil yo’lidan chiqadi va fanning rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Ilmiy izlanishda ayniqsa, shulardan emperik ilmiy faktlar muhim o’rin egallaydi. Ulardan to’g’ri xulosa chiqarish va ularni ilmiy bilim strukturasiga kirgiza bilishi, ya’ni yangi ilmiy jumboqni o’ylash va yechish, mulohaza etish, faraz va gipoteza yoki ilmiy nazariyani o’ylash fanning rivojlanishiga katta ilmiy ahamiyatga ega hisoblanadi. Ilmiy faktlarning mohiyati shundaki, u birinchidan, o’zidan oldingi bilimlar kriteriysi, uning to’g’ri yoki noto’g’ri, haqiqiy yoki haqiqiy emasligini aniqlab beradi, ikkinchidan esa, ularni tushuntirib oldindan prognozlab rivojlanishini ko’rsatib beradi. - 81 Xuddi ana shunday yo’l bilan ilmiy nazariya yangisiga almashinishi yoki to’la bo’lib rivojlanishi, chuqurlashishi, takomillashishi mumkin. Ilmiy faktlarning asosiy belgilariga uning “qaysarligi”, invariantligi va obyektivligini olishimiz mumkin. Bilimning ishonchliligi uning faktga aylanishi uchun zarur shartdir, shuning uchun faktlar to’g’risida so’zlaganda faktlar, qaysardir degan gapni aytadilar, uning “qaysarligi” shundaki, tadqiqotchiga u yoqish-yoqmasligidan qat’iy nazar uni qabul qilishga to’g’ri keladi. Ana shunday faktlar, ko’p holda bir butun bilimni, ilmiy nazariyalarni qolaversa, dunyoqarashni o’zgartirib yuboradi. Masalan, buyuk olim Millikenning yog’ tomchilarini izlanishida elektron massasini topishi, klassik fizikani butkul o’zgartirib yubordi yoki abadiy dvigatelning bo’lmasligi, nur tezligining doimiyligi, energiya yordamida harakat bo’lishi, inert va gravitasion massaning tengligi va h.k. xuddi ana shunday “qaysar” faktlar hisoblanadi. Faktning invariantligi, ya’ni o’zi doim bo’lgan sistemadan bir qadar mustaqilligi uning ishonchli ekanligidan kelib chiqqan hosila belgisidir. Invar- termini grekcha «o’zgarmas» degan ma’noni bildirishini nazarda tutsak, unda faktning invariantligi har qanday holatda ham o’zgarmasligini tushunishimiz mumkin. Ya’ni faktlar sistemasining miqdorli tavsifi hisoblanib, uning bir butunlik xususiyatini, uni tashkil etgan elementlari xususiyatlari tashkil etadi. Sistema har qanday o’zgarganda ham, bu elementlar (invariantlar) o’zgarmay qoladi. Masalan, tekislik nuqtalari orasidagi masofa, tekislik ko’chganda ham, aylanganda ham o’zgarmaydi. Faktlarning obyektivligi ham muhim hisoblanib, obyektiv-haqiqatni bildirishini ko’rsatadiki, shu sifatida isbotlangan doimiy bo’lib, u har qanday sistemaga kiritilishidan qat’iy nazar, o’zining shu mazmunidagi holicha qolaveradi. - 82 Gipotezalar va farazlar amaliyot mezonidan o’tolmasdan, tarqalib ketishlari mumkin, ammo gipotezalar va farazlarga asos bo’lgan faktlar o’zining obyektivligi, haqiqiyligi bilan qolaveradi va bilimning bir sistemasidan ikkinchi sistemasiga o’taveradi. Bulardan tashqari, faktlarning vaqt jihatdan jamg’arilishi, bir butun sistemaga kelib nazariya hosil qilish xususiyati ham borki, asrlar davomida fanlarning rivojlanishiga muhim o’rin egallab kelmoqda. Faktlarning jamg’arilishi, to’g’rirog’i faktlar jamg’arish - ilmiy tadqiqotning eng muhim qismidir, ammo bu jamg’arish o’z-o’zidan muammolarni hal qilmaydi. Shuning uchun ham, bizni qiziqtiradigan hodisa yoki prosessni tasvirlab va izohlab beradigan bilim sistemasi bo’lishi zarur. Bu sistema turli darajalarda: faraz, gipoteza, ishonchli ilmiy nazariya holida bo’lishi mumkin. Ilmiy bilish sistemasida faktlar, yana o’ziga xos funksiyalarni bajaradi. Bu funksiyalarga: tavsiflash (ta’riflash), tushuntirish, asoslash, tushunish, oldindan aytish kiradi. Bu funksiyalar bir biri bilan o’zaro bog’liq ravishda, bir- biriga o’tib asoslab turadi. Chunki izlanish obyektini ilmiy fakt tavsiflaydi ta’riflaydi, shuning asosida esa oldindan bilimni tushuntirib asoslab beradi, bunda oldindan tan olinmagan, ko’rilmagan bilim ilmiy bilim xazinasiga to’planadi. Faqat shundan so’ng, tunushtirish, ilmiy faktlar interpretasiyasi, tushunilishi, o’ylanishi va bilib olinishi bo’ladi. Ilmiy faktning kuchliligi, eng avvalo, ilmiy bilishda prognozlash hisoblanadiki, bunda fanda oldindan ko’rish, aytish, ilmiy jumboqni topish va intuisiya faqat faktlar bilan sug’oriladi, ular faktlarga suyanadi va shu bilan rivojlanadi. Albatta, bularning hammasi ilmiy izlanishning ham rivojiga asos bo’lishadi. - 83 Yuqoridagi, faktlar xususiyatidan birida, faktlarni yig’ish, jamg’arish haqida gap borgandi. Ilmiy izlanish va ijod ham, fandagi kabi faktlarning jamg’arilish jarayoni muntazam ravishda olib boriladi. Bu jamg’arish albatta tartibsiz, xaotik emas, balkim biror maqsad, ilmiy izlanish vazifasi bo’yicha aniq yo’naltirilgan bo’ladi. Chuqur mantiqga, qattiq sistemaga ichki mantiqiy bogliqlikga ega, qandaydir ma’noga ega bo’lishi, ilmiy izlanish va ijodda katta samara beradi. Shuning uchun ham, har qanday sohadagi izlanuvchi, ijodkor olim faktlarni yig’ishdan oldin ilmiy o’ylov, mulohaza qilib, qanday turdagi faktlarni u yig’ishi keraqligini, fanlarning qaysi sohalaridan yig’ishini, qanaqa usul bilan yig’ishini, qaysi sharoitda va qanaday maqsadda yig’ishini va h.k. albatta aniqlashi zarur bo’ladi. Ko’p holda faktlar biror faraz yoki ishchi gipoteza yoki biror-bir o’rnatilgan ilmiy nazariya asosida yig’iladi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, buyuk olim A.Eynshteyn ta’biri bilan aytganda, yosh fanlar bo’lsa yuqoridagi sxema bo’yicha bajariladi, aksariyat ilmiy fikr bu shu fikrlargacha bo’lgan fikrlarni rivojlantirishdir, chunki barcha fanlar bu kunlik o’ylov bilan takomillashidir. Fan bo’yicha olingan yangi faktlar shu fanning bilimlarini chuqurlashtiradi yoki uning kuchsizligini yoki asossizligini, qolaversa to’liq uni noto’g’riligini ko’rsatishi mumkin. Ayniqsa, bu oxirgisi, fanda revolyusiya qilish sharoitini keltirib chiqaradi, fanning rivojlanishi katalizatori yoki yurituvchi kuchi rolini bajaradi. Masalan, atomning bo’linishini topilishi (Bekkerel, Rengen,M. Kyuri, P.Kyuri) qushlar va hasharotlarning havodan og’ir bo’lsada, lekin havoda uchishlarini ta’kidlab, hozirgi aviasiya, raketa aerodinamikasining kelib chiqishi, (Siolkovskiy, Jukovskiy) vaqtni nafaqat chegaralangan fazoda, balkim - 84 to’liq umumiy fazoda ko’rilishi nisbiylik nazariyasini keltirib chiqardi (A.Eynshteyn, N.Bor) va h.k. Agar, biz maqsadli ilmiy izlanishda, biror-bir yangi faktga erishsak, bunda ilmiy izlanish tugaganga o’xshaydi, ammo bu bunday emas, balkim xuddi shu faktni yoki shu fakt asosida boshqa hodisa-jarayonlarni ilmiy izlanishi, tahlili, qiyoslash va taqqoslash, ular orasida bog’liqlikni topish va shular asosida yangi faktlarni topish boshlanadi. Faktlarni topish, ular asosida bir butun nazariya yaratish, bu har bir olimning, ijodkorning asl maqsadi, pirovardda uning maqsadi ham hisoblanadi. Odamzot faqat faktlarga suyanib, uni o’rab turgan dunyoni o’rganadi, biladi va yashaydi. Ilmiy faktlar haqiqatni tasdiqlovchi ko’rsatuvchi kuchli faktor, dalil, u o’z yo’lidagi xatoliklarni, noaniqlikni doimo bartaraf etib, kelgusida ilmiy izlanish, ijodga zamin yaratib kelgan. Faktlarni topishda, yig’ishda izlanuvchi olimning yuqori insoniy fazilatlari: uning juda e’tiborli bo’lishi, harakatchanligi, chidamliligi, absolyut obyektivligi, eski bilimga moslashmay, olib qochmay, sxolastika bilan shug’ullanmasligi talab etiladi. Bunda, ayniqsa uning to’g’ri so’zligi, prinsipialligi, vijdoni, olimning professional etikasi o’zining so’ziga sodiqligi katta rol o’ynaydi. Fan tarixida, juda ko’p fidoyi insonlar, G.Galiley, J.Bruno, Abu.Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibin Sino, Mirzo Ulug’bek va h.k. misol qilib keltirish mumkin. Ilmiy izlanishdagi eng ishonchli ilmiy bilim, bu fakt ekanligi va izlanish, ijod ana shu bilimga tayanib rivojlanishini biz fanlar tarixida ko’rishimiz mumkin. Agar, ilmiy ko’zatish, eksperiment va tajribada, xuddi shuningdek nazariyadagi qonunlar amaliyotda ishonchliligi aniqlansa ular faktlarga aylanadi. - 85 Uning ana shulardan invariantlik, ya’ni o’zi kirgan sistemadan bog’liq bo’lmaslik xususiyati kelib chiqadi. Amaliyotda, faktlarga asoslanib to’zilgan gipotezalar, prognozlar, turli jumboqlar va mulohazalar tasdiqlanmay, noto’g’riligi bilinib qolsada, faktlar o’zgarmasdan bilimning boshqa sistemasiga o’tib ketadi. Fakt faqat obyektiv dunyoning adekvat manzarasini aniq tasvirlab berishi kerak. Faktlar haqidagi ko’rilgan barcha bilimlar iqtisodiy nazariyalarda ham keng qo’llanilib kelmoqda. Iqtisodiy fanlardagi faktlar quyidagi terminlar va tushunchalar bo’lgan, “tovar” “baho” “almashinish”, “bo’llash”, “bozor”, “rakobat”, “foyda”, “mehnat unumdorligi”, effektivligi va h.k. bilan yoritiladi, tushuntiriladi. Iqtisodiy izlanish faktlariga asoslanib, iqtisodchi olimlar o’zlarining nazariyalari va konsepsiyalarini yaratishadi. Masalan, avstriya iqtisodiy maktabining asoschisi Karl Menger o’zining ilmiy ijodida subyektiv-psixologik metodini qo’llashni ko’rsatib berdi. Bunga asosan faqat inson iqtisodiy hayotining asosiy faktori hisoblanadi va iqtisodiy izlanishda odamning talabi va ehtiyoji izlanishi kerak deb hisoblaydi. Kembridj iqtisodiy maktabi asoschisi, ingliz iqtisodchisi A.Marshal narxning mehnat nazariyasi, foydalilik chegarasi va unumdorlik chegarasi nazariyalari asosida talab va taklif iqtisodiy nazariyasini ishlab chiqdiki, tovarlarning bozordagi narxi uning foydaliligi chegarasidan (talab) va sarf harajat chegarasidan (taklif) aniqlandi. Dj.Keyns (A.Marshalning shogirdi) iqtisod rivojlanishini tartibga solishi nazariyasini yaratib, makroiqtisod iqtisodiy fanini boshlab berdi. U birinchi bo’lib iqtisodda talab va taklif, milliy daromad, jamg’arma, investisiya iqtisodiy rivojlanish faktlarining bir-biriga bog’liqligini analiz qilib, bunda izlanishdagi matematik modellarni keng qo’lladi. - 86 1974 yilgi iqtisodiy sohadagi Nobel mukofoti laureati fon Xoyek neoliberalizm nazariyotchisi sifatida, iqtisodda maksimal erkinlik, raqobat, erkin tadbirkorlik va davlatning bozor mexanizmi ishiga umuman aralashmaslik prinsipini yoqladi. Buni u “katalaktika” deb atadi. 1976 yilgi iqtisodiy sohadagi Nobel mukofoti laureati Chikago iqtisodiy maktabi nomoyandasi F.Milton monetarizm nazariyasini, ya’ni bozorni rivojlanishida va iqtisodiy muvozanatni rivojiga asosiy rolni pulga beradi, chunki pulli taklif asosiy faktor bo’lib, ishlab chiqarish darajasini, baho va bandlikni aniqlaydi. Albatta, shunga o’xshash misollarni iqtisodiy sohadan ko’plab keltirish mumkin bularning barchasida faktlar asosiy rolni uynaydi. Haqiqiy ilmiy fakt ilmiy izlanish va ijodning asoslash kriteriysi sifatida bo’ladi. Ilmiy faktning gnoseologik, epistemologik tabiatiga faktualizm va teoretizm kiradi. Faktualizm tabiatida fakt, o’zining erkinligi va avtonomligini bildirsa, teoretizmda uning nazariyaga to’liq bog’liqligini, unga qaramligi tushuniladi. Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, har bir sohadagi yangi topilgan faktlar shu sohani yana bir bor sinovdan o’tkazadi yoki rivojlantiradi, yoki bekor qiladi. Barcha holatda ham u ilmiy izlanishni potensialini kuchaytirib, ilmiy bilimni rivojlantiradi. Yüklə 1,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|