O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1.
Bolalar cholg‗u asboblari qaysi asboblardan foydalaniladi? 
2.
Bolalar cholg‗u asboblari o‗rgatishning vazifalari nimalardan 
iborat? 
3.
Bolalar cholg‗u asboblarida qanday kuylar ijro etiladi? 

---

84 
4.
Kuychan va kuychan bulmagan bolalr musiqa asboblariga tasnif 
bering? 
5.
Bolalar cholg‗u asboblari jur bo‘lishda qaysi uulllardan 
foydalanish kerak? 
1.12.Maktabgacha ta‘lim muassasalarida musiqiy tarbiya 
mashg‗ulotlari, bayram tadbirlarini rejalashtirish (tadbir 
senariysi) 
 
Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasidsa musiqiy tarbiya alohida 
ahamiyat kasb etib, muntazam ravishda olib boriladigan tarbiya 
jarayonining bir qismini tashkil etadi. Mazkur qo‗llanma maktabgacha 
ta‘lim musassalarida musiqiy tarbiyani amalga oshirish dasturida 
belgilangan ertalik va bayramlarni nishonlashga qaratilgan tadbir va 
bayramlarni tashkil qilish jarayoniga qaratilgan. Musiqa, ayniqsa, milliy 
musiqa, bola tarbiyasiga benihoya katta ta‘sir ko‗rsatib, ularda yuqori 
darajadagi badiiy, estetik zavq va didni shakllantiradi, go‗zallikni 
musiqa orqali idrok etishda yetakchi rol o‗ynaydi. Bolalar bog‗chasida 
musiqiy tarbiya quyidagi vazifalarni o‗z oldiga qo‗yadi: 
– musiqa tinglash; 
– vokal ijrochilik; 
– milliy musiqa asboblari bilan tanishtirish; 
– bastakor hayoti va ijodi bilan tanishtirish; 
– musiqa turlari bilan tanishtirish; 
– ritmik harakat va raqs asoslari bilan tanishtirish; 
– bolalarda ijobiy qobilyatlarni aniqlash va rivojlantirish; 
–musiqa vositalari orqali bolalar tarbiyasini tobora shakllantirish. 
Musiqa rahbarlari ushbu vazifalarni amalga oishirar ekanlar, o‗z 
ish tajribalarida turli faoliyat shakllaridan keng foydalanadilar. 
– Musiqa mashg‗ulotlari (vazifa va maqsadiga qarab, turli mavzu 
va yo‗nalishda bo‗ladi): 
– bayram ertaliklari; 
– ko‗ngil ochar musiqiy o‗yinlar; 
– nafosat soatlari; 
– badiiy va adabiy musiqiy kompozitsiyalar; 
– musiqiy teatr dramatizatsiyalari; 
– yakka hol ish turlari; 
– to‗g‗arak ishlari. 
Bayram ertaliklariga tayyorgarlik ko‗rilar ekan, avvalambor bu 
hammaning bayrami ekanligi, bolalar xotirasida unutilmas iz qoldiri-

---

85 
lishi, ularga zavq, xursandchilik olib kelishini nazarda tutish zarur. Bu 
jarayonda barcha teng qatnashishi lozim. Masalan, pedagogik jamoa, 
ota-onalar va mahalla ahli. Maktabgacha ta‘lim muassasasida tashkil 
qilingan bayram ertaliklari umumxalq bayramlarining bir parchasi 
bo‗lmog‗i zarur. Bolalar bog‗chasida musiqa va o‗yinlar bolaning aqliy, 
estetik va jismoniy rivojida raqs, musiqali o‗yin va musiqa bilan harakat 
katta ahamiyatga ega. Musiqa faoliyatining bu turlari bolaning har 
tomonlama o‗sishiga katta yordam beradi. 
Birinchidan, uning musiqa uquvi, ayniqsa, ritm tuyg‗usi va musiqa 
xotirasi yaxshi rivojlanadi, chunki har qanday harakat turi musiqa ritmi 
va taktlari ostida bajariladi hamda harakat bilan bog‗liq bo‗lgan musiqa 
ohanglari bola xotirasida turg‗un saqlanadi. Ikkinchidan, yuqorida 
aytganimizdek, raqs va musiqali harakatlar bolada harakatchanlik, 
chaqqonlikni rivojlantirib, badanni chiniqtiradi, qomatning to‗g‗ri 
o‗sishiga yordam beradi. Uchinchidan, musiqa asarlari bolada turlicha 
emotsional hislar uyg‗otadi. Turlicha kayfiyatlar hosil qilib, uning 
ongida o‗ziga xos obrazlar yaratadiki, bular bolaga harakat sxemalarini 
badiiy ishoralar bilan ifodalashga yordam beradi. Demak, musiqa bilan 
harakat bolaning aqliy va estetik qobiliyatini hamda irodasini 
rivojlantirishda ham alohida ahamiyatga ega. Masalan, marsh musiqalari 
bolaga g‗ayrat va tetiklik bag‗ishlaydi. Marsh musiqalarisiz bayram 
ertaliklari, hatto bog‗chaning oddiy bir kunlik hayotini ham tassavvur 
qilish qiyin. Raqs kuylari esa bolada ajoyib ichki his-tuyg‗ular, 
kechinmalar hosil etib, beixtiyor raqsga tushishga undaydi va uni behad 
zavqlantiradi. Musiqa mashg‗ulotlarida bajariladigan harakatlarni, ya‘ni 
asosan ikki turga bo‗lish mumkin
1) raqs va xorovodlar. Musiqali o‗yinlar: o‗yin bog‗cha yoshidagi 
bolalar ijodiy faoliyatining eng faol shaklidir. O‗yinlarga mo‗lljallangan 
musiqa asarlarining badiiy mazmuni, xarakteri va ifoda vositalari 
o‗yinning sujetiga mos tushishi shart. O‗yinning syujeti esa bog‗cha 
hayotidan olingan bo‗lishi lozim. Unda bolaning ijtimoiy hayot va tabiat 
bilan munosabati o‗z aksini topishi kerak. Ayniqsa xalq bolalar o‗yinlari 
katta ahamiyatga ega.
Bog‗chadagi musiqali tarbiya metodikasida musiqali o‗yinning 
asosan ikki turi tavsiya etiladi: 1) cholg‗u musiqa sadolari ostida 
o‗ynash; 2) ashula aytib o‗ynash. O‗z navbatida cholg‗u muisiqali o‗yin 
syujetli va syujetsiz o‗yinlarga bo‗linadi. Syujetli oyinda aniq voqea 
tasvir etilib, syujetsiz o‗yinda esa turli harakat namunalari vositasida 
musiqa asarining xarakteri va badiiy shakli tasvir etiladi. Ashula aytib 

---

86 
o‗ynash ko‗proq xorovodlar va insenirovkalar bilan bog‗liq. Ular 
o‗yinning mazmuniga qarab tuziladi. Ba‘zi o‗yinlarda bir bola o‗yin 
boshlab, boshqalari unga ergashsa, boshqasida esa, guruh ikkiga 
bo‗linishi yoki juft bo‗lib o‗yinga tushilishi mumkin. O‗yinni davra 
tuzib, ikki guruhga bo‗linib, ijro etish kabi turli shakllarda o‗tkazish 
tavsiya qilinadi. 
Musiqa madaniyati darslarida bajariladigan o‗yinlar asosan ikki 
turga bo‗linadi: 
1. Qo‗shiqning mazmuniga mos musiqali ritmik o‗yinlar. 
2. Raqslar. 
Shunday qilib, musiqiy o‗yinlar o‗z maqsad va vazifalariga ko‗ra, 
didaktik o‗yinlarga mansub bo‗lib, asosan ritmik harakat vositasida ijro 
etilishi bilan ifodalanadi. Musiqa ostida jismoniy tarbiyaning ahamiyati 
Jismoniy tarbiya – sog‗lom avlod, sog‗lom oila, sog‗lom jamiyat uchun 
bolalikdan qilinadigan amaliy harakatdir. Jismoniy musiqiy harakat, 
o‗yinlar, sport bilan shug‗ullanish iroda, chidam, intizom tuyg‗ularini 
shakllantiradi. Bola o‗z kuch-quvvati, sog‗lomligi, qaddi-qomatining 
ixchamligi, nafas harakatlarining tog‗riligini sezib turadi va bu bilan 
faxrlanadi. Bu sifatlar sezilmagan holda didni tarbiyalay boradi, bolani 
go‗zallik dunyosiga yetaklaydi. Sportchining har tomonlama uyg‗un 
rivojlangan qaddi-qomati haqiqatdan ham go‗zaldir. 
Jismoniy tarbiya aslida musiqa tarbiyasi bilan uzviy bog‗liqdir. 
Bayram ertaliklari bog‗cha hayotining eng muhim va tarkibiy qismiga 
aylangan bo‗lib, tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini vujudga 
keltiradi, bolalarning badiiy didini tarbiyalaydi. Bayram ertaliklaridan 
maqsad, bolalarni nafosat olamiga olib kirish, ularda ajoyib yorqin 
taassurotlar qoldirish va shodlik baxsh etishdan iboratdir. O‗zbekiston 
Mustaqillikka erishdi. Istiqlol sharofati tufayli qadryatlarimiz, unutilgan, 
lekin bola tarbiyasida nihoyatda zarur bo‗lgan urf-odatlarimiz 
tiklanmoqda. Shu sababli bayram ertaliklari shaklan va mazmunan 
o‗zgarmoqda. Bolalar bog‗chalarida nishonlanadigan asosiy bayramlar 
quyidagilardan iborat: 
1. O‗zbekiston Respublikasi Mustaqillik kuni. 
2. O‗qituvchi va murabbiylar kuni. 
3. Mehrjon bayrami. 
4. Yangi yil bayrami. 
5. Vatan himoyachilari kuni. 
6. Xalqaro xotin-qizlar bayrami. 
7. Navro‗z bayrami. 

---

87 
8. Xotira va qadrlash kuni. 
9. Gul va qushlar bayrami. 
10. Sog‗lomjon va polvonjon bayram ertaligi. 
11. Bolalarni maktab quchog‗iga kuzatish tadbiri. 
Har bir bayramning o‗z ma‘nosi va alohida xususiyati bor. 
Masalan, 1-sentabrda nishonlanadigan Mustaqillik bayramida vatanni 
sevish va e‘zozlash, unga munosib farzand bo‗lib yetishish, uning 
yutuqlaridan faxrlanish hissi tarbiyalanadi. Bayram katta guruh bolalari 
bilan o‗tkazilib, ular O‗zbekiston Respublikasi madhiyasini kuylaydilar. 
Kichik va o‗rta guruh bolalari tomoshabin sifatida qatnashadilar. 
Ertalikdagi o‗yinlar, insenirovkalarda xalqimizning erishgan yutuqlari, 
mehnatning insonga quvonch baxsh etishi odamlarning bir-biriga mehr-
oqibati, qadriyatlarimiz ko‗rsatilishi kerak. Musiqa rahbari bayram 
dasturini tuzishda ijodiy yondashib, zamonaviy bolalar qo‗shiqlari bilan 
bir qatorda, o‗zbek xalq qo‗shiqlarini ham dasturga kiritishimiz lozim. 
Mehrjon bayramida mehnat mavsumi yakuniga yetayotganligini 
ifodalab, «Quyosh bobo»ga minnatdorchilik bildirib, «Bobodehqon» 
mehnatini, «Ona yer» saxovatini, mehr-muruvvatini, «Kuzjon»ning 
to‗kin-sochinligini ramziy obrazlar orqali chuqurroq idrok etishlariga 
erishish lozim. Bu bayramni katta, o‗rta va kichik guruh tarzida 
o‗tkazish mumkin. Bayram tantanalarida iloji boricha o‗zbek milliy 
asboblarini (karnay, sunray, nog‗ora) jalb qilish tavsiya etiladi. 
Imkoniyat bo‗lmasa, fonogrammadan foydalanish lozim. Askiyalar va 
kichik sahnalashtirilgan ertaklar ham bo‗lishi tavsiya etiladi. Qo‗shiq, 
lapar (aytishuv) va askiyalar mazmuni bolalarga tushunarli bo‗lishi 
kerak. Yangi yil bayrami butun dunyoda ramziy qabul qilingan bo‗lib, 
jahon oilalarining eng sevimli bayramidir. Unda chiroyli bezatilgan 
archa, quvnoq kuy, qo‗shiq va o‗yinlar Qorbobo, Qorqiz va turli ertak 
qahramonlari, o‗rmon hayvonlari ishtirok etib, bolalar bilan 
xursandchilik qiladilar. 
Navro‗z bayramida uyg‗onayotgan borliq, tabiat ulug‗lanadi. 
Qadriyat, urf-odat, udumlarni aks ettiruvchi mazkur bayram, tabiat 
uyg‗onishi, yangi mehnat mavsumining boshlanishi, tabiat go‗zalligidan 
zavqlanish va uni asray bilish, ko‗kalamzorlashtirish, mehnatni ulug‗-
lash kabi g‗oyalarni o‗zida mujassam etadi. Qo‗shiq-yallalar kuylanadi, 
o‗lan aytishuvlar va turli xil qiziqarli o‗yinlar o‗tkaziladi. Bu bayramni 
bog‗cha sharoitidan kelib chiqqan holda zalda yoki hovlida o‗tkazish 
mumkin. Qadimda sharq xalqlari o‗z sayllariga odamlarni karnay-surnay 
orqali chorlaganlar. Shuning uchun bayramning tantanali qismida milliy 

---

88 
cholg‗u asboblardan yoki fonogrammadan foydalanish lozim. Badiiy 
qismda quvnoq qo‗shiqlar yangraydi. 
8-mart bayramida bolalar onalari, buvilari, opalari, tarbiyachilariga 
bo‗lgan mehrlari va ulkan muhabbatlarini qo‗shiq, she‘r, raqs, 
o‗yinlarida ifodalaydilar. Ularning mehnatlarini e‘zozlab, minnatdorchi-
lik bildirib, o‗z qo‗llari bilan yasagan sovg‗alarini taqdim etadilar. Ular 
uchun katta, o‗rta va kichik guruhlarda konsert uyushtiriladi. Bayram 
uchun to‗g‗ri tanlangan qo‗shiq, musiqa, sahna ko‗rinishlari bolalarda 
xushchaqchaq kayfiyat tug‗dirishda katta ahamiyatga ega. Ular bayram-
ning umumiy xarakteriga, mazmuniga mos bo‗lishi kerak. Agar 
bog‗chada xalq cholg‗u asboblaridan tuzulgan bolalar ansambli bo‗lsa, 
uni ham bayram dasturiga kiritish kerak. Buyuk siymolar tavallud 
topgan kunlar uchun badiiy musiqiy nafosat soatlarini tashkil etish, 
bolalarda milliy g‗urur tuyg‗ularini shakllantirib boradi. Ularning rasm-
larini ko‗rsatib, buyuk xizmatlari haqida ma‘lumotlar berish, bolalar 
yoshiga mos asarlari bilan tanishtirish esa bolalar ma‘naviyatini oshira-
di. Shuningdek, bayramlar bolalarni respublikamizda yashaydigan 
barcha millat va xalqlarning urf-odatlari, qo‗shiq va o‗yinlari bilan 
tanishtirish hamda ularga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashda katta 
o‗rin egallaydi. 
Kichik, o‗rta, katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari 
MTMda olib boriladigan barcha bayram ertaliklari vositasida oliyjanob 
fazilatlar yosh avlodga bog‗cha yoshidan boshlab shakillantiriladi. 
Bayram ertaliklari jarayonida bola hayotiy voqelikni musiqaviy obrazlar 
orqali idrok etib boradi. Bolalar yoshiga xos musiqa asarlari 
kichkintoylarda unutilmas taassurot qoldiradi, ularning ruhiy dunyosini 
boyitadi. Bog‗cha sharoitidagi musiqaviy tarbiya badiiy adabiyot va 
tasviriy san‘at bilan uzviy bog‗langan holda amalga oshiriladi.