O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Grafik tasvirlash
ko’proq uyda bajariladi. Buning uchun o’quvchilar 
tasvirlanadigan matn qismini ajratadilar, uni diqqat bilan o’qib chiqadilar, 
mazmunini o’zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Bunda o’quvchilar bilan 
qanday ranglardan foydalanish, ranglar ifodalaydigan ma’nolar bo’yicha suhbat 
o’tkaziladi. Rasmlar ko’rgazmasi tashkil etiladi. Har bir rasm muallifi o’zi chizgan 
rang tasvirini izohlab beradi. Kompьyuterlashtirilgan sinflarda grafik tasvirlash 
sinfda ham bajartirilishi mumkin. Bunda o’quvchilarning ijodiy yondashuvlariga 
imkon beriladi. 
O’quvchilar asar voqealari rivojini seriyali rasmlar asosida muayyan 
izchillikda tasvirlashlari ham, har bir rasm seriyasi ostida shu qismda ifoda etilgan 
muhim fikrlarni yozib qo’yishlari ham mumkin. Bular asar matnini to’liq qayta 
hikoyalash, shuningdek, o’qilgan hikoya,maqolaning rejasini tuzish, matn 
mazmunini, uning tasviriy vositalarini bilib olishga yordam beradi. 
5. Asar rejasini tuzish.
Reja matn mazmunini ongli va chuqur tushunishda, 
asosiy fikrni ajratishda, voqealarning izchilligini belgilashda, matn qismlarining 
o’zaro bog’lanishini tushunishda o’quvchilarga yordam beradi. Reja ustida ishlash 
o’quvchilar nutqi va tafakkurini o’stiradi. Ular matnni mazmunan tugallangan 
qismlarga bo’lishga va har bir qismning asosini topishga, ularga qisqa va aniq 
sarlavha topishga, uni reja qismi sifatida shakllantirishga o’rganadilar. 
Reja tuzishga tayyorgarlik ishlari savod o’rgatish davridayoq boshlanadi. 
Tayyorgarlik mashqining eng oddiy turi berilgan sarlavhalardan kichik matn 

---

254 
mazmuniga mosini topib qo’yish hisoblanadi. Bunday mashqqa o’rgatishda 
o’qituvchi sarlavha asosiy fikrni ifodalashini ta’kidlaydi, bolalar topgan sarlavhani 
tahlil qilib, u yoki bu sarlavha nima uchun mos yoki mos emasligini tushuntiradi. 
Reja tuzishga tayyorgarlik ishining ikkinchi turi o’qituvchi rahbarligida tanlab 
o’qish hisoblanadi, bolalar matndan o’qituvchi bergan savolga javob bo’ladigan 
o’rinni topib o’qiydilar. 
Reja tuzish «oddiydan murakkabga» tamoyili asosida asta-sekin 
murakkablashtirilib, muayyan izchillikda o’tkazib boriladi. O’quvchilar 1-sinfda 
o’qilgan kichik matnga o’qituvchi rahbarligida so’roq gap tarzida sarlavha 
tanlashlari, 2-sinfda kichik maqolaning rejasini o’qituvchi rahbarligida so’roq yoki 
darak gap tarzida tuzishlari, 3-sinfda o’qilgan matn rejasini jamoa bo’lib tuzishlari, 
4-sinfda mustaqil reja tuza olishlari kerak. 
Rejaning eng oddiy shakli rasmli reja hisoblanadi. Buning uchun avval bolalar 
kitobda berilgan rasmlardan matn qismiga mosini tanlashga va uni nomlashga 
o’rgatiladi, keyin matn qismiga tayyor rasm berilmaydi, uni bolalarning o’zlari so’z 
bilan tasvirlaydilar. Hikoya o’qiladi va qismlari bo’yicha tahlil qilinadi, so’ng 
o’quvchilar matnning 1-qismini o’qiydilar, o’qituvchi ulardan qanday rasm chizish 
mumkinligini so’raydi. Qolgan qismlari ustida ham ishlar shu tarzda ishlanadi. 
O’quvchilar chizgan rasmlariga nom (sarlavha) qo’yadilar. Ular qo’ygan nom 
sarlavha doskaga reja qismi tarzida yozib beriladi. 
O’quvchilar rasmli reja tuzishdan mantiqiy reja tuzishga o’tadilar. Bunday reja 
tuzish quyidagi izchillikda o’rgatiladi: 
1. O’qituvchi qismlarga bo’lingan matnga tanlab reja tuzadi va matn rejasining 
o’rnini almashtirib, sarlavha tarzida xattaxtaning chap tomoniga yozib qo’yadi. 
O’quvchilar matnning 1-qismini o’qiydilar, shu qism mazmuniga mos sarlavhani 
topadilar, uni o’qituvchi xattaxtaning o’ng tomoniga yozadi. Ana shu tarzda 
xattaxtada o’qilgan matnning rejasi hosil bo’ladi. 
2. Matn qismlarini tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida 
har bir qismdagi asosiy g’oyani aniqlaydilar va unga sarlavha topadilar, o’qituvchi 
sarlavhalarni reja tarzida xattaxtaga yozib boradi. 

---

255 
3. Qismlarga bo’linmagan matn tanlanadi, sarlavhalar matn rejasi tartibida 
xattaxtaga yoziladi. O’quvchilarga berilgan sarlavhalardan foydalanib, matnni 
qismlarga bo’lish topshiriladi. Ular matnni o’qishadi va sarlavhalarga tegishli 
qismni ajratadilar. 
4. Qismlarga bo’linmagan matn tanlanadi, sarlavhalar aralash tarzda xattaxtaga 
yoziladi. O’quvchilarga yuqoridagiday qismlarga bo’lish topshiriladi. O’quvchilar 
matnni o’qib, nisbiy tugallangan qismni ajratadilar va unga mos sarlavhani 
xattaxtadan tanlaydilar. Ish shu tarzda davom ettirilib, matn rejasi tuziladi. 
O’quvchilarda reja tuzish ko’nikmasi hosil bo’lgach, 3-4-sinflarda ular matnni 
mustaqil ravishda qismlarga bo’ladilar, har bir qismga reja tuzadilar. Rejani darak 
va atov gap tarzida shakllantiriladilar, unda har bir qism bir turdagi gaplar shaklida 
bo’lishi lozim. 
O’quvchilar lug’atini boyitish, nutqining hissiy ta’sirini kuchaytirish, badiiy 
vositalardan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish, nutq madaniyatini o’stirish 
maqsadida asardagi badiiy vositalar ustida ishlanadi. Masalan, 4-sinf “O’qish kitobi” 
darsligidagi