O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

1. O’quvchilarni notanish so’z va iboralar bilan tanishtirish. 
O’quvchilar 
darslikdagi so’z va iboralarga birinchi marta duch kelayotgan bo’lishi mumkin. Bu 
so’z yangi paydo bo’lgan so’z bo’lmasa ham, o’quvchi uning ma`nosini bilmaydi, 
demak, o’quvchi uchun yangi so’z hisoblanadi. Masalan, 1-sinf “Ona tili” darsligida 
xabib 
(do’st),
darparda 
(oyna o’rniga shaffof qog’oz
 
yopishtirilgan deraza parda),
mag’rur 
(kekkaygan, mag’rur-kamtar),
kamol 
(har tomonlama yetuk, to’kis, kamol 
topmoq - xazon bo’lmoq)
, xaroba 
(qarovsiz qolgan vayrona),
qardosh 
(do’st, 
birodar, qarindosh-urug’),
safdosh 
(harbiy xizmatda birga, tashkilotda birga),
sarkarda 
(qo’mondan, lashkarboshi),
zeb 
(bezak, ko’rk, husn),
qasr 
(hashamatli 
saroy, ko’shk)
kabi so’zlarga duch keladilar. Bunday so’zlarning ma`nosini 
sinonimlar keltirib kengaytirish yo’li bilan, qarama-qarshi ma`noli so’zlar bilan izoh
 
berish yo’li bilan, gap tuzish orqali ma`nosini yechish, rasmlar orqali tushuncha 
hosil qilish yo’li bilan tushuntirish mumkin. Bunday ishlash o’quvchilarda so’z 
ma`nolariga nisbatan sezgirlikni yuzaga keltiradi.
 
2. O’quvchilarni so’zning yangi ma`nolari bilan tanishtirish
. O’quvchilar 
ko’p ma`noli so’zlarning bir ma`nosini tushunsa, boshqa ma`nosini bilmasliklari 
mumkin. Bolalar so’zlarning hamma ma`nolarini birdaniga o’zlashtirib 
ololmaydilar. Ularning ma`nosini o’zlashtirish bosqichma-bosqich amalga 
oshiriladi. 1-2-sinfda o’quvchilar ko’p ma`noli so’zning bir-ikki ma`nosi bilan 
tanishsa, 3-4-sinflarda yana boshqa ma`nolarini bilib oladi. Tilning barcha sathlari: 
fonetika, leksika, so’z tarkibi, morfologiya, sintaksis (boshlang’ich sinfda bu 
bo’limlar “Tovushlar va harflar”, “So’z”, “Gap”, “Bog’lanishli nutq” deb 
nomlanadi)ni o’rganish jarayonida tasviriy ifodalar, iboralar, ma`nodosh, shakldosh, 
zid ma`noli so’zlarning ma`nolari turli ish turlari asosida tushuntirib boriladi. 
Masalan, “
fikri buzuq
” iborasini tushuntirishda quyidagicha savol va topshiriqlardan 
foydalaniladi: 
– Bu iborani “
soat buzuq”
birikmasi bilan taqqoslang.
– Qaysi biri o’z ma`nosida qo’llanyapti? (soat buzuq)

---

563 
– Qaysi birikma boshqa ma`noda qo’llanyapti? (fikri buzuq)
– 
“Fikri buzuq”
birikmasi qanday ma`noni ifodalayapti? (O’quvchilar o’ylab, 
niyati yomon kishilarni “fikri buzuq” deyishadi, deb izoh beradilar) 
Ko’rinadiki, taqqoslash usuli so’z ma`nolarini izohlashda samarali usul 
sanaladi. 
“Quloch otib”, “tanbeh yedi”, “ko’zi o’ynar”, “qalbi olov”, “til topishdi”
kabi iboralarning ma`nosi ustida ham shu tarzda ishlanadi.
1-sinf darsligida 
“Xiva ona tarix tilmochi”, “urush yo’lini taqqa bekitdik”, 
“biz ma`nosiga zeb bersak”, “rediskaga akaman”, “karvon bo’lib kelamiz” 
(“Turnalar”),
 “chehrasiga tabassum yugurdi”, “bahor oq bulutni yetaklab ketdi”, 
2-sinf darsligida
“dov-daraxtning soch-soqolin qirishdi”, “Biz oqlagan daraxtlar 
oppoq paypoq kiyishdi”
kabi badiiy-tasviriy til vositalari ustida ishlash o’quvchini 
so’z va iboralardan nutqda to’g’ri va o’rinli foydalanishga undaydi.