O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

5. Grammatik atamalar ma`nosi bilan tanishtirish.
Avvalo, grammatik 
atamalarning to’g’ri talaffuzi, imlosi o’rgatiladi. SHundan so’ng misollar asosida 
uning mazmuni ochiladi, so’ngra o’qitish va mashqlar bajarish orqali 
o’quvchilarning atama ma`nosini to’laqonli anglashlariga erishiladi. 
Lug’at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi: 
1. So’z ma`nolarini taqqoslash va ularni sharhlash
.
Bu usul ko’chma ma`noli 
so’z va iboralar, paronim so’zlar, shakldosh so’zlar ma`nosi, imlosi, talaffuzini 
izohlashda qo’llaniladi Masalan, 
ziyrak – zirak: 
odamning xususiyati (sezgirligi)
 – 
ziyrak; 
quloqqa taqiladigan taqinchoq
 – zirak.
Bu so’zlarning talaffuzi ham ikki xil. 
2. So’zlarni kuzatish usuli orqali ularning imlosini, ma`nosini va talaffuzini 
o’rgatish.
Bu usul asosdosh so’zlarni o’rganish jarayonida, 
ko’m-ko’k, oppoq, qip-
qizil
kabi sifatlarning ma`no nozikliklari, imlosi, talaffuzini o’rgatishda qo’llaniladi. 
Masalan, o’quvchilar 
guldon, gulchi, guldor, gulli, gulsiz, gulla
so’zlarning tarkibini 
kuzatadilar, bu so’zlar ma`nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so’zlar 
hisobiga boyib borishini anglay boshlaydilar. SHu o’rinda o’qituvchi so’zlarni o’z 
so’ziga aylantirish orqali aniq fikr yuritishga o’rganish o’quvchining burchi ekanini 
aytishi lozim. 
Kuzatish usuli shakllari o’zgarayotgan so’zlarning imlosini o’rgatishda ham 
qo’llaniladi: 
og’iz+im – og’zim, singil+im – singlim, u+ga – unga. 
3. So’zlarni belgilariga ko’ra guruhlash usuli.
Guruhlash aqliy faoliyat usuli 
bo’lib, u ona tili mashg’ulotlarida o’quvchilarning so’z boyligini oshirishda 
muhimdir. Bu usul so’zlarning anglatayotgan ma`nosi, turkumi, yasalishi, imlosi, 
uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi. Guruhlash kuzatish va taqqoslash usuli 

---

565 
bilan bog’liq. So’zlarni guruhlash uchun avvalo ular kuzatiladi, so’ng taqqoslanadi. 
Bu jarayonda ularning o’xshash va farqli tomonlari ajratiladi: Masalan, qavm-
qarindoshlik bo’yicha guruhlash quyidagicha bo’lishi mumkin: 
1. Ota urug’i: 
ota, amaki, amma, dada, buvi, buva. 
2. Ona urug’i: 
ona, xola, tog’a, buvi, buva.
Sifatlarda xususiyat bildiruvchi sifatlar 
(sho’x, og’ir, bosiq, aqlli, aqlsiz, hissiz, 
andishali, dangasa, tanbal, ishchan, mehnatsevar va hok.), 
taom bildiruvchi sifatlar 
(shirin, achchiq, nordon, taxir, sho’r, mazali, bemaza, chuchmal va hok.) va shu 
kabilar guruhlash musobaqasi tarzida uyushtirilishi mumkin. 
Ma`lum bir guruhdagi so’zlar ro’yxatini tuzish ishini alifbo asosida yozdirish 
ham mumkin. Bu jarayonda guruhlash uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish 
mumkin: 
1. Bolalar o’yinlari nomining lug’atini tuzing. 
2. O’zingiz bilgan shoir nomlari ro’yxatini tuzing. 
3. Ertak nomlari ro’yxatini tuzing. 
4. Joy nomlari ro’yxatini tuzing. 
5. Ma`nodosh so’zlar ro’yxatini tuzing va boshq. 
Bular o’rganilayotgan mavzularga, mashq matnlariga bog’liq holda tashkil 
etiladi. So’zlarning izohli lug’atini sinf yoki maktab miqyosida tuzib, osib qo’yilib, 
umumisteomolga kiritish mumkin. Bunda 
“O’quvchilar pochtasi”
tashkil etilishi 
ham mumkin. O’quvchilar qaysi so’zning ma`nosini bilib olishda qiynalsalar, shu 
so’zni yozib yashikka tashlaydilar. Hafta oxiridagi darsda shu so’zlar ma`nosi, 
imlosi, izohi ustida ishlanadi.