O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

6. T.Maltusning “Nufus qonuni” ijtimoiy siyosatga munosabati. Maltus va 
hozirgi zamon. 

Marksistik iqtisodiy fanda «marksist» bo’lmagan mualliflarni sharmanda

qilish «an’anasi» bor edi. Ehtimol eng ashaddiy va qattiq tanqidga uchragan ingliz
olimi Tomas Robert Maltus g’oyalari bo’lsa kerak. Uni nimalar deb atashmadi:
kapitalizm himoyachisi (apologeti), odamlarning dushmani, fashizm ideologi. Eng
qiziqarli joyi shundaki, T.Maltus nafaqat turli toifadagi sotsialistlarning, balki
ularning asosiy muxolifatlari bo’lgan erkin bozor va xususiy tadbirkorlikning mutlaq
ustunliklariga ishongan liberallarning ham g’azabini qo’zg’atgan. Nega T.Maltusni
shunchalik g’mon ko’rishgang’ Pessimizmi uchun, aholi farovonligini ancha oshirish
mumkinligiga ishonmaganligi uchun. Axir sotsialistlar ham, liberallar ham «baxtli
kelajakka» ishongan. Birinchisi, xo’jalik jarag’nlarini ongli ravishda ijtmoiy
tartiblash tufayli umumiy farovonlikka erishishga umid qilgan bo’lsalar, ikkinchisi,
turmush darajasini oshirish bozor mexanizmining amal qilishi va xususiy
manfaatdolik kuchi bilan ta’minlanishiga ishongan. Unisiga ham, bunisiga ham
pessimizm g’t bo’lgan.

Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida

tug’ilgan. Kembridj universitetini tamomlagach qishloq ruhoniysi, 1807 yildan esa
sig’siy iqtisod professori bo’ldi. Uning asosiy asarlari «Nufus qonuni to’g’risida
85 

tajriba» (1798), «Er rentasining tabiati va o’sishi to’g’risida tadqiqot» (1815),

«Sig’siy iqtisodning boshlanishi» (1820) hisoblanadi.

«Nufus qonuni».

Er kurrasidagi resurslarning cheklanganligi va aholi ehtig’jlarining cheksizligi

g’sh ingliz ruhoniysini iqtisodig’t bilan shug’ullanishga da’vat etadi. U 32 g’shida
g’zgan «Nufus qonuni to’g’risida tajriba» asarida o’zining bu mavzu bo’yicha butun
dung’da katta qiziqish uyg’otgan, hozir ham unutilmagan mulohazalarni bag’n etgan.
T.Maltus o’z mulohazalariga statistik materiallarni, katta hajmdagi faktlarni asos qilib
olgan. Ularni o’rgangan holda T.Maltus, o’z tarixi to’g’risida aniq ma’lumotlarga ega
bo’lgan barcha
xalqlar o’zini-o’zi takror hosil qilishda shu qadar yuqori qobiliyatga ega bo’lganki,
agar bu hodisa yashash vositalarining etishmasligi g’ki boshqa sabablar (kasalliklar,
urushlar va b.) bilan to’xtatib turilmasa, balki odamlarning soni juda tez va muttasil
ko’payib borgan bo’lar edi, deb isbotlab berishga uringan.

T.Maltusning g’zishicha, uning kitobi nashrdan chiqqan kungacha bironta

mamlakat o’z hududida aholi zichligi juda oshib ketganidan o’zini etarli hajmda
iste’mol mollari bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo’lmagan. Iqtisodig’t, eng
avvalo, tabiiy muhit imkoniyatlari bilan aniqlanuvchi o’zining ishlab chiqarish
imkoniyatlari doirasidan chetga chiqishga qodir emas.

Muallifning xulosa qilishicha, o’tmishda bo’lgan narsalar kelajakda ham

qaytarilishi extimol, aholi o’sishi ham, agar u ongli suratda cheklanmasa, unda
kambag’allik,urushlar, kasalliklar va boshqa halokatli sabablar bilan to’xtatilib
turiladi. T.Maltus aholining tez o’sish sur’atini pasaytirish maqsadida
kambag’allarning nikohdan o’zlarini tiyishlarini, kech turmush qurishlarini taklif
qiladi. Lekin uning o’zi ham o’z tavsiyalarining to’g’riligiga unchalik ishonmagan.

T.Maltus o’z nazariyasini asoslab berishda tuproq unumdorligining pasayishi

kontseptsiyasidan foydalangan. Agar bitta er uchastkasining o’ziga ustma-ust mehnat
sarflansa, u xuddi shunday nisbatda hosildorlikning o’sishiga olib kelmaydi, chunki
hosildorlik faqat mehnatga emas, balki tuproqning tabiiy unumdorligiga ham bog’liq
bo’ladi. U berishi mumkin bo’lgan narsadan ortiqchasini undan olib bo’lmaydi.
Hisoblab chiqqach, T.Maltus xulosa qiladi: insoniyat qancha harakat qilmasin,
qishloq xo’jaligidan u oladigan oziq-ovqat mahsulotlari miqdori faqat arifmetik
progressiyada o’sishi (eslatib o’tamiz , arifmetik progressiyada o’sish 1,2,3,4,5....
ko’rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan bir xil absolyut miqdorga oshib
boradi), aholining soni esa geometrik progressiyada o’sishi mumkin (eslatib o’tamiz,
geometrik
progressiyada o’sish 1,2,4,8,16,… ko’rinishda, ya’ni har bir keyingi son oldingisidan
2 barobar ko’p bo’ladi).

Arifmetik progressiya geometrik progressiyaga nisbatan sekin oshib borganligi

sababli, T.Maltus hisobidan kelib chiqadi: agar er kurrasi aholisi sonining o’sishi
cheklanmaydigan bo’lsa, u chog’da odamlar dahshatli ocharchilikka duch keladilar.
Bu erda T.Maltus insoniyat manfaati nuqtai nazardan o’limning ko’payishiga olib
86 

keluvchi barcha omillarni - epidemiya, ocharchilik qirg’ini, urushlarni ijobiy

baholash kerak, deb xulosa qiladi.

Bu nazariya barcha iqtisodiy ta’limotlar ichida eng qayg’uli, eng ma’yusli

hisoblanadi. T.Maltusdan keyingi davrdagi iqtisodchilar uning xulosa va prognozlari
asossiz ekanligini isbotlab berdilar. Buning uchun odamlarga tuproq unumdorligini
oshirish, T.Maltus tasavvur qila olmagan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish
imkonini yaratib beruvchi fan-texnika yutuqlari asos bo’ldi. Amerika iqtisodchisi
J.L.Saymonning tasdiqlashicha, insonning ijodkorligi va uning mevasi - texnik
jarag’n planetadagi aholining har qanday o’sishini kompensatsiyalashi va uning
yuqori hag’t darajasini ta’minlashi mumkin.