O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

11.4. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularni hisobga olish 
Korxona faoliyatining moliyaviy natijasini ta‘riflovchi sintetik ko‘rsatkich 
bo‘lib balans (yalpi) foyda va zarari hisoblanadi va Nizomga asosan tartibga 
solinadi.
47
Ushbu Nizomning ahamiyati behad katta bo‘lib u soliqqa tortiladigan 
foyda bilan buxgalteriya schyotida (balans foyda) hosil bo‘ladigan foyda farqini 
aniqlash imkoniyatini beradi; foydalanuvchilar tomonidan qarorlar qabul qilish uchun 
moliyaviy hisobotning ahamiyatini oshiradi. 
Nizomga ko‘ra, bir tomonidan korxonalarga hisobot davri ichida sodir bo‘lgan 
xarajatlar va daromadlar to‘g‘risidagi aniq ma‘lumotlarni olish imkoniyatini bersa, 
47
ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 54-сонли қарори билан «Маҳсулот (ишлар, хизматлар) ни ишлаб чиқариш ва 
сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низом» 1999 
йил 5 феврал. (2003 йил 15 октябрдаги янги қайтадан ишлаб чиқилган нашри)

---

247 
ikkinchi tomondan soliq qonunlariga binoan soliq organlariga hisobotlarni tuzib 
topshirish imkoniyatini yaratadi. Bunda davlat o‘z vakolatli organlari orqali soliq 
hisobotini to‘g‘riligini tekshirish huquqiga ega. 
Agar soliq qonunchiligi korxona foydasi va rentabelligini aniqlashda 
tadbirkorlik – barcha daromadlardan barcha xarajatlarni chiqarib tashlash – qonuniga 
amal qilganda oson bo‘lar edi. Lekin davlatning soliq siyosati faqat soliq hisoblash va 
uni budjetga o‘tkazib olishnigina inobatga olmaydi, balki soliq siyosati 
rag‘batlantiruvchi xarakterga ega, xo‘jalik yuritishning ratsional usulini 
rag‘batlantiradi va resurslardan qonunsiz foydalanishni jazolaydi. Soliq siyosati 
ma‘lum ijtimoiy maqsadni ham ko‘zlaydi, yangi xududlarni o‘zlashtirishga undaydi 
va h. k. 
Demak, korxona o‘z xo‘jalik faoliyatini samaradorligini aniqlash va kelgusi 
davrga boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun hisobot davrida daromad va 
xarajatlarni hisoblab chiqish imkoniyatini beradigan axborotlarni yig‘ish va ishlab 
chiqish tizimiga ega bo‘lishi kerak. Korxona – bu hisoblarni soliq omilini inobatga 
olmasdan bajaradi. 
Korxonaning balans foydasini aniqlash uchun sotishdan tushgan tushumdan olib 
tashlanadigan xarajatlar ro‘yxati xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning asosiy 
matnida keltirilgan. Bundan keyin korxona buxgalteriya hisobi schyotlarida 
ko‘rsatilgan foydani soliq qonunchiligiga binoan tuzatib soliqqa tortiladigan bazani 
aniqlaydi. Buxgalteriya hisobi schyotlaridagi foydani soliq qonunchiligiga binoan 
tuzatishga misol sifatida normadan ortiq sarflangan safar xarajatlari, yoki normadan 
ortiq reklama xarajatlari va boshqalarni keltirish mumkin. 
Demak, soliqqa tortiladigan bazani hisoblab chiqish uchun bu xarajatlar (1 va 2-
ilovalarga binoan) ni soliqqa tortiladigan foydaga qaytadan qo‘shish kerak. Buning 
natajasida korxona quyidagi ma‘lumotlarga ega bo‘ladi: 
-
qancha va korxonaning qaysi bo‘linmalaridan ishlab chiqarish, moliyaviy va 
boshqaruv faoliyati natijasida foyda olindi; 
-
korxonaning yakuniy faoliyatiga davlatning soliq siyosati qanchalik ta‘sir 
qilganligi; 
-
pirovard natijada korxona budjetga qancha pul o‘tkazib berishi. 
Shunday qilib, korxona axborotlarni yig‘ish bosqichida xo‘jalik faoliyati 
natijalariga ta‘sir etuvchi tashqi (soliq) va ichki omillarga bo‘lish imkoniyatini 
beruvchi buxgalteriya hisobi tizimiga ega bo‘ladi. Demak, bu omillarga javoban 
asoslangan siyosat ishlab chiqish zarur bo‘ladi. 
Хarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomda aytilganidek, ishlab chiqarish-xo‘jalik 
faoliyati natijasida korxona tomonidan daromad quyidagi asosiy bo‘limlar bo‘yicha 
aks ettiriladi: sotishdan olingan sof tushum; asosiy faoliyatidan olinadigan boshqa 
daromadlar; moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar; favqulodda foydalar. 
Bunday bo‘limlarning kiritilishi korxonaning turli faoliyatidan olinadigan 
daromadlarini ajratib ko‘rsatish bilan izohlanadi: mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
bo‘yicha asosiy faoliyatidan, moliyaviy faoliyatidan va favqulodda operatsiyalardan. 
Daromadlarning bunday bo‘linishi barcha qiziquvchi tomonlarga korxona faoliyatiga 
obyektiv baho berish imkoniyatini beradi. 

---

248 
Moliyaviy natijalarning shakllanishi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining 9- 
bo‘limida hisobga olinadi.
48
Sotishdan olingan sof tushum yangi schyotlar rejasi bo‘yicha 9000 «Asosiy 
(operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar» schyotining kreditidan olinadi. Unga 
tovarlarni qaytarilishi, xaridorlar uchun berilgan chegirmalar va boshqalar 
kiritilmaydi. 
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotishdan tushgan tushum tovar (bajarilgan ish va 
xizmatlar) ni yuklab jo‘natilishiga va xaridorlarga hisoblashish hujjatlari taqdim 
etilishiga qarab aniqlanadi. Тaqdim etilgan hisoblashish hujjatlariga qarab moliyaviy 
natijalarni aniqlash uslubi bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarga xos. Buxgalteriya 
hisobining xalqaro andazalari moliyaviy natijalarni aynan shunday tartibda 
shakllantirishni talab qiladi. 
Тaqdim etilgan schyotlar bo‘yicha moliyaviy natijalarni aniqlash qo‘shilgan 
qiymat solig‘i, budjetga foydadan ajratma solig‘ini to‘lashda korxonalarni murakkab 
sharoitda qoldirishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalar jo‘natiladigan 
mahsuloti, bajariladigan ish va xizmatlari uchun oldindan haq to‘lash usulidan 
foydalanishi kerak.