O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

11.5. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda (zarar)larni 
hisobga olish 
Mahsulot, ishlar va xizmatlar sotishdan olingan yalpi foyda va zarar hisobot 
davri oxirida sotishdan tushgan sof tushum bilan sotilgan mahsulot, ishlar va 
xizmatlarning haqiqiy tannarxi orasidagi farqi miqdorida aniqlanadi. 
Тayyor mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar, olingan 
daromadlar, shuningdek sotilgan tovarlarning qaytarilishi, sotish narxlaridan 
chegirmalar to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi: 9010-«Mahsulot sotishdan olingan 
daromad», 9020-«Тovarlar sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ishlar 
va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar», 9040-«Sotilgan tovarlarni 
qaytarish» va 9050-«Хaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» schyotlarda 
aks ettiriladi. 
Yuqorida keltirilgan 9010, 9020 va 9030-schyotlar tranzit schyotlar hisoblanib, 
ko‘payishi kreditida, kamayishi debetida aks ettiriladi. 9040 va 9050 schyotlari 
kontrpassiv schyot bo‘lib 9010, 9020 va 9030- schyotlar summasini tuzatib turadi. Bu 
schyotlarda quyidagilarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi: sanoat, qishloq 
xo‘jaligi va boshqa korxonalarda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot va o‘zida ishlab 
chiqarilgan yarim tayyor mahsulot; sanoat tusidagi ishlar va xizmatlar; sanoat tusiga 
ega bo‘lmagan ishlar va xizmatlar; sotib olingan buyumlar (butlash uchun sotib 
olingan); qurilish montaj, loyiha-qidiruv, geologiya-qidiruv, ilmiy tadqiqot va boshqa 
shunga o‘xshagan ishlar; savdo, ta‘minot korxonalarining tovarlari; transport 
tashkilotlarining yuk va kishilar tashish bo‘yicha xizmatlari; yengil avtomashinalarni 
ijaraga berish va avtomashinalarni xaydab olib borib berish xizmatlari; transport - 
ekspeditsion va yuklash - tushirish operatsiyalari; aloqa korxonalari xizmatlari. 
48

---

249 
9010, 
9020 
va 
9030-schyotlarining 
kreditida 
4010-«Хaridorlar 
va 
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4110-«Alohida bo‘linmalardan 
olinadigan schyotlar» schyotlarining debeti bilan korrespondentlangan holda xo‘jalik 
yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidan olingan daromadlar aks ettiriladi. 
Hisobot davriga tegishli bo‘lgan oldingi davrda olingan daromadlar summasiga 
pul mablag‘larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib, 6230-«Boshqa muddati 
uzaytirilgan daromadlar» yoki 6310-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan 
avanslar» schyotlari kreditlanadi. 
Sanoat korxonalarida mol yuboruvchi va buyurtmachilarga yuklab yuborilgan 
mahsulot (bajarilgan ish va xizmatlar) bo‘yicha taqdim etilgan hisob hujjatlari 
summasiga 4010-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti 
debetlanib, 9010, 9020 va 9030 - schyotlar kreditlanadi. 
Kelgusida yuklab jo‘natiladigan mahsulot, ko‘rsatiladigan xizmat va 
bajariladigan ishlar uchun oldindan olingan bo‘naklar summasi ushlab qolinganda 
6230 va 6310-schyotlari debetlanib, 4010-schyoti kreditlanadi. Yuborilgan mahsulot, 
bajarilgan ish va xizmatlar uchun pul mablag‘lari tushganda pul mablag‘larini 
hisobga oladigan schyotlar debetlanib, 4010-«Хaridorlar va buyurtmachilardan 
olinadigan schyotlar» schyoti kreditlanadi. 
Korxonaning yakuniy balans foydasi (zarari) hisobot davrining oxirida 9910 
«Yakuniy moliyaviy natija» schyotida aniqlanadi. 9010, 9020 va 9030- schyotlarning 
kredit qoldiqlari hisobot davri oxirida 9910- schyotga o‘tkaziladi: Dt 9010, 9020, 
9030 – schyotlar, Kt 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti. 
9040 va 9050- schyotlari sotilgan tovarlarni qaytarilishi, shartnoma shartlariga 
binoan sotishdan chegirma, shuningdek sotilgan mahsulotdan brak aniqlanishi 
natijasida narxidan chegirma va shu kabilarni hisobga olish uchun belgilangan. Bu 
schyot kontrpassiv bo‘lib, ularning debet oborotlari sotilgan mahsulot (tovar, ish va 
xizmatlar) dan tushgan tushum summasidan hisobot davri oxirida quyidagi hisobdan
chiqariladi: Dt 9010, 9020 va 9030-schyotlar, Kt 9040 va 9050-schyotlar. 
9040 «Sotilgan tovarlarning qaytishi»-schyotining debetida operatsiyalar 
quyidagi hollarda aks ettirriladi: buyurtmachi va xaridorlarga ushbu tovarlar qiymati 
qaytarilganda: Dt 9040 «Sotilgan tovarlarning qaytishi», Kt 5010, 5110, 5210- 
schyotlar.
Qaytarilgan tovarlar bo‘yicha debitor qarzi bekor qilinganda, Dt 9040 «Sotilgan 
tovarlarning qaytishi», Kt 4010-«Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan 
schyotlar». 
Bunda qaytarilgan tovarlar bo‘yicha oldin hisoblangan QQS va aksiz solig‘i 
summasiga quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha 
qarz (turlari bo‘yicha)», Kt 5110-«Hisob - kitob schyoti» yoki 4010 «Хaridor va 
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar». 
Qaytarilgan mahsulot va tovarlarning tannarxi hisobdan chiqariladi: Dt 2810 
«Ombordagi tayyor mahsulotlar» yoki 2910 «Ombordagi tovarlar», Kt 9119-9130-
schyotlar. 
Shartnoma shartlariga binoan sotishdan chegirma, shuningdek sotilgan 
mahsulotdan 
brak 
aniqlanishi 
natijasida 
chegirma 
berilsa, 
quyidagicha 

---

250 
rasmiylashtiriladi, Dt 9050-«Хaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar», 
Kt 4010-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti. 
Sotilgan tayyor mahsulot (ovarlar (ishr va xizmat)lar tannarxi to‘g‘risidagi 
axborotlar quyidagi schyotlarda aks ettiriladi: 9110 «Sotilgan tayyor mahsulotlarning 
tannarxi», 9120-«Sotilgan tovarlarning tannarxi» va 9130-«Bajarilgan ish va 
ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi» schyotlari. Bu schyotlar tranzit hisoblanib aktiv 
schyotlarga mansub. Ularning debeti ko‘payishini, krediti esa kamayishini ko‘rsatadi. 
Bu schyotlarda hisobot davrining boshiga qoldiq qolmaydi. 
Korxonalarda mol xaridorlarga jo‘natilgan mahsulot (ish va xizmat) lar uchun 
hisoblashish hujjatlarini taqdim etilishiga qarab jo‘natilgan mahsulot (ish va 
xizmat)larning haqiqiy tannarxiga 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2810-
«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti kreditlanib, 9110 yoki 9130-schyoti 
debetlanadi. 
Ayrim korxonalarda sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larning haqiqiy tannarxi 
faqat kalendar yilining oxirida bir marta aniqlanganligi uchun 9110 va 9130- 
schyotlarning debetida yil davomida sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larning reja 
tannarxi aks ettiriladi. Yil oxirida mahsulot (ish va xizmatlar)ning haqiqiy tannarxi 
bilan reja tannarxi orasidagi farqi tegishli schyotlarga o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha 
rasmiylashtiriladi: 
Dt 2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar» yoki 2820-«Ko‘rgazmadagi tayyor 
mahsulotlar» - ombordagi yoki ko‘rgazmadagi tayyor mahsulotga tegishli farq 
summasiga, Dt 9110-«Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9130 «Bajarilgan ish va 
ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi» - sotilgan mahsulot, ishlar, xizmatlarga tegishli 
farq summasiga, Kt 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2310-«Yordamchi ishlab 
chiqarish». 
Agar bu farq summasi ortiqcha qilingan xarajatni ko‘rsatsa, yuqoridagi 
buxgalteriya o‘tkazmalar oddiy siyohda, aksincha, tejalgan summani ko‘rsatsa - qizil 
siyohda storno qilib reja tannarxi haqiqiy tannarxga yetkazib qo‘yiladi. 
Hisobot davri oxirida 9110 «Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120 «Sotilgan 
tovarlar tannarxi» va 9130 «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi» schyotlarining 
debet oborotlari yakuniy moliyaviy natija schyotiga o‘tkazish yo‘li bilan hisobdan 
chiqariladi. Bunda quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 9910-«Yakuniy moliyaviy 
natija», Kt 9110, 9120 va 9130-schyotlari. 
Shunday qilib, 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debetida hisobot 
davrida sotilgan mahsulot, ishlar, xizmatlarning haqiqiy tannarxi, kreditida esa 
mahsulot, ishlar va xizmatlarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi. Ushbu 
muomalalar bo‘yicha 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debet va kredit 
oborotlarini taqqoslash natijasida hisobot davridagi mahsulot, ishlar va xizmatlar 
sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) aniqlanadi.