O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. UMAVIY SAROY SHOIRLARI Darsning maqsadi: Siyosiy she’riyat vakillaridan al-Axtal, al-Jarir, al- Farazdaq ijodi bilan tanishtiriladi. Tayanch so’zlar va iboralar: naqo’id, hamriyot, tardiyot, al-Farazdaq, “zu-salib”. VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asrning boshidagi she’riyatda markaziy o‘rinni mashhur shoirlar triadasi – al-Axtal, al-Farazdaq va Jarir egalladi. Ularning ijodini arab adabiyotshunoslari «siyosiy» she’riyatga kiritadilar. Bunday she’riyat islomgacha bo‘lgan davrdayoq qabilaviy vatanparvarlik ifodasi sifatida mavjud bo‘lgan. Islom tarqalayotgan davrda bu she’riyat diniy kurashda katta rol o‘ynagan. Umaviylar g‘alaba qozonishi bilan siyosiy she’riyat alohida ahamiyat kasb etdi, chunki turli qabilaviy, siyosiy va diniy guruhlarning hokimiyat uchun kurashi, bir daqiqaga bo‘lsa-da, to‘xtamas va har bir kurashuvchi guruh o‘z kuychilariga ega bo‘lishga intilar edi. 53 Yuqorida keltirilgan uch shoir qat’iy aytganda, o‘z qabilalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganlar. Ularning umaviy xalifalar saroyida bo‘lishi yo umaviylar, yo ularning siyosiy raqiblari homiyligini izlashga majbur bo‘lgan badaviy qabilalar nochor ahvolining oqibati bo‘lgan. Ushbu shoirlarning ijodi esa hali johiliya davri she’riy an’analari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Al-Axtal (640–710) tag‘lib nomli nasroniy qabiladan kelib chiqqan. Umaviylar hamda Muhammad salaflarining avlodlari o‘rtasida yuzaga kelgan kurashda shoir hukmron sulola tarafini egalladi (tag‘lib qabilasi umaviylar bilan ittifoqdosh bo‘lgan). Shoir umaviylarning Qays aylan qabilasiga qarshi urushida katta rol o‘ynadi. Ushbu qabila boshida xalifalik taxti uchun da’vogar Ibn az- Zubayr turardi. Shu bois ham xalifa Abdulmalik shoirga «Umaviylar shoiri» maqomini berdi. Al-Axtal o‘z madhiyalarida umaviylar hokimiyatining qonuniyligini isbotlashga har tomonlama uringan. U xalifalik taxti umaviylarga Ali tarafdorlari ustidan g‘alabani hadya qilgan Allohning o‘zi tomonidan yuborilganligini ta’kidlagan, xalifa va uning atrofidagilarni sharaflagan, umaviylarning dushmanlari – Ali tarafdorlari, al-Zubayra urug‘i, Qaysiylar qabilasi kabilarning ustidan kulgan. Umaviylar sulolasining vakillari uning qasidalarida vazmin va qat’iyatli, sahiy va muloyim so‘zlovchi hukmdorlar, islom dinining ashaddiy kurashchilari va Allohning sodiq bandalari sifatida ifodalangan. Saroy shoirining umaviylarning islom yo‘lidagi yaxshiliklarini ta’kidlashi tabiiy bo‘lgan. Biroq bu shoirning islomga zarda bilan hujum qilishiga xalal bermagan. Saroy shoiri bo‘lish al-Axtalning badaviy tabiatiga kam ta’sir etdi. Shoirning tarjimai holini yozganlar ta’kidlashicha, u o‘zining badaviy xislatlarini – qadr- qimmat hissi, jasorat, sahiylik, ezgulik va shu kabilarni – yo‘qotmagan. Al-Axtal qadimgi arab she’riyatining zo‘r ishqibozi bo‘lgan. U An-Nabig’aga qoyil qolgan, Zuheyrga taqlid qilishga uringan. Al-Axtal saroydagi o‘z mavqeini Xira va Hasaniylar hukmdorlari huzurida An-Nabig’aning mavqei bilan qiyoslashni yaxshi ko‘rgan. Al-Axtal An-Nabig’aga taqlid qilib, ko‘pincha ritorik takrorlashlar hamda birinchi arab saroy shoirining boshqa uslubiy yo‘llaridan foydalangan. 54 Al-Axtal madhiyalarining tuzilishi islomgacha bo‘lgan shoirlar qasidalarinikidan farq qilmaydi. Odatdagi lirik muqaddimadan keyin asosiy qism – madhiya bag‘ishlangan shaxs fazilatlarini sanash, umaviylar urug‘ini albatta maqtash – keladi. So‘ngra shoir o‘z qabilasini ulug‘lashga o‘tadi. Odatda qasidaning bu qismi (faxr) qolgan matn bilan bog‘liq bo‘lmagan va an’anaga amal qilish bo‘lgan. Faxrda shoir o‘z qabilasining buyuk jangchilarini keltirgan, qabila qo‘lga kiritgan g‘alabalarni sanab o‘tgan hamda tag‘libiylarning umaviylar sulolasi oldidagi xizmatlariga alohida to‘xtalgan. Al-Axtal qasidalaridagi hajviy baytlar odatda lirik muqaddima yoki madhiya qismidan, ba’zan esa faxrdan keyin keladi. Shoir odatda alohida bir shaxsga emas, balki umaviylar hamda tag‘libiylarning umumiy dushmanlariga hujum qiladi. Shoir dushman ko‘rgan zarar-talafotlarni sanab o‘tadi hamda uning qusurlari (baxilligi, qo‘rqoqligi, so‘zida tura olmasligi kabilar)ni qoralaydi. Al-Axtalning hajviyalari haqida so‘z yuritganda, bahs-munozarali she’r janri bo‘lgan naka’idni eslatib o‘tmaslik mumkin emas. Shoir ushbu janrdan katta mahorat bilan foydalangan. Munozaraviy she’rlar islomgacha bo‘lgan davrdayoq ma’lum bo‘lgan, ammo bu janr xalifalik shoirlarida ayniqsa shuhrat qozongan. Munozaraviy she’r (odatda hajviy mazmundagisi) unda ustidan kulinayotgan shaxs yoki qabilaga qaratilgan. Buning ustiga, dushman tarafning she’riy munozarada ishtirok etayotgan shoiri javob berishda she’rning o‘lchami va qofiyasini saqlab qolishi kerak bo‘lgan. Munozarali she’rlarning bunday ayriboshlanishi al-Axtal bilan tag‘libiylarning abadiy raqibi Qays aylan qabilasining ittifoqchisi bo‘lgan tamim qabilasining shoiri Jarir o‘rtasida yuz bergan. Al-Axtal madhiyalarida sharobga yoki ziyofatlarga bag‘ishlangan she’riyat – xamriyat alohida o‘rin tutadi. Al-Axtal qasidalarida sharobga bag‘ishlangan baytlar doimiy ravishda uchraydi. Ba’zan ular she’rning asosiy mazmuniga lirik muqaddima tarkibiga kiradi. Shoir sharob hosil bo‘lishining butun yo‘lini tokka ishlov berishdan boshlab tasvirlaydi hamda quvnoq ichkilikbozliklar haqida hikoya qiladi, sharobning rangi va hidini, uni ichayotgan insonning ahvolini 55 tavsiflaydi va hokazo. Umuman olganda, she’rlardagi sharobga oid baytlar al- Axtal she’riyatida eng jonli elementni tashkil qiladi. Al-Axtal sharobga bag‘ishlangan baytlari bilan arab ziyofat she’riyatining eng taniqli vakili bo‘lgan Abu Nuvas ijodining debochasi bo‘ldi. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|